Familieopstellingen zijn razend populair, maar zijn ze ook legitiem als therapie?

Antwoorden zoeken op je relationele vragen door symbolisch je familie te recreëren met een groep vreemden. Dat is kort samengevat wat familieopstellingen doen. Is dit een waardevolle therapeutische methode, of hoort het thuis in de esotorie?

Het is geen theater, is een van de eerste dingen die Serge Van Gampelaere van Open Mind benadrukt. Geen vreemde opmerking, want het zou theater kunnen zijn. Maar een familieopstelling is een methodiek waarbij de vraag van een deelnemer over een relationeel of familiaal probleem in beeld gebracht wordt. Het is een methode die steeds populairder wordt. In Nederland zijn heel wat BN’ers fan en gebruiken bedrijven het als coachingtool. In Turkije is het zo populair dat er een Netflix-serie over gemaakt werd, Another Self. Wereldwijd is het niet alleen een populair onderwerp voor TikTok-filmpjes, maar groeide het zelfs uit tot een miljoenenbusiness.

Hoe werkt het?

“De vraagsteller is in de eerste fase van de opstelling een toeschouwer”, legt opsteller en therapeut Frank van Mierlo uit. “Het is een groepsmethode. We vertrekken vanuit een vraag of een probleem. Dan worden er een aantal representanten aangeduid, die we in de kamer plaatsen. Zo wordt het interne beeld van de vraagsteller een extern beeld.” Met behulp van hypotheses die de basis van familieopstellingen vormen, wordt er gekeken naar waar de verstrikkingen, kortsluitingen en spanningen zitten. “Het is niet de bedoeling dat deze representanten een rol spelen of zaken gaan interpreteren”, legt van Mierlo uit.  “De opsteller houdt te allen tijde de touwtjes in handen. We vragen de representanten wat ze voelen, hoe het voelt om daar te staan, of ze zich willen bewegen…“ Hun gewaarwordingen zijn volgens de opstellers niet die van de representant zelf, maar die van de persoon die ze vertegenwoordigen.

Hoe dat werkt? Dat is niet helemaal duidelijk. Het ‘wetende veld’ klinkt wat zweverig, maar het gaat volgens opsteller Eve Mintiens over energie. “Iedereen komt uit een familiesysteem, we zijn in een gezin opgegroeid,  hebben een herkomst en een stamboom. Als er binnen dat systeem dingen uit balans zijn, vloeit de energie niet.” Frank Van Mierlo verwijst naar de morfogenetische velden van bioloog en filosoof Rupert Sheldrake. “We weten niet hoe het precies werkt, maar we weten dat er een soort informatieoverdracht is. Studenten leggen beter examens af als hun leraar in de klas is als ze dat examen afleggen, bijvoorbeeld. Zo werkt familieopstelling waarschijnlijk ook.”

In de tweede fase van de opstelling wordt de cliënt mee betrokken, als die voldoende draagkracht heeft, legt Van Mierlo uit. “We brengen ook wijzigingen aan. In een gezin heerst loyaliteit en een bepaalde rangorde, de ouders zorgen voor de kinderen. Als een kind te veel geholpen en gezorgd heeft, en bv in de opstelling achter de ouders staat, gaan we de representant die het kind voorstelt laten plaats nemen in de kinderrij. We gebruiken ook wat ik ‘gebalde zinnen’ noem. “Ik ben het kind, jij de ouder.” Bij scheidingen kan een van de ouders de overhand krijgen en dan kunnen we alles weer beter in evenwicht brengen. Door zowel fysiek uit te beelden wat er aan de hand is, als uitspraken te doen, werken we met beeld, geluid én ervaring. Je ziet, hoort en voelt wat er gebeurt, zowel lichamelijk als emotioneel. Zo ontstaat er een nieuw beeld in het hoofd van de vraagsteller. Een beeld waar ze mee aan de slag kunnen.”

“Systeemwerk toont wat de cliënt me niet vertelt”, legt Van Gampelaere uit. “Het toont de blauwdruk in zijn of haar hoofd en wij zoeken dan uit of die een feit of een fabeltje is. Want mensen voelen dingen niet zo maar, elk gevoel heeft een bron.” Maar niet alle familieopstellingen gebeuren in groep, vertelt Van Gampelaere. “Soms werken we los van de representanten en gebruiken we popjes. Representanten kunnen de kans op fouten soms vergroten als ze de opstelling wegkapen door een rol te spelen.” Mintiens werkt ook met stoelen, vloerankers of visualisatie.

Waar zou het nuttig voor zijn?

Weten dat de scheiding van je ouders invloed heeft gehad, helpt niet om de problemen die jij ermee hebt, aan te pakken, stelt Van Mierlo. “Een opstelling is een ervaring die je echt gewaarwordt, en het helpt je om je verhaal te herschrijven. Opstellingen gaan ook niet op zoek naar oorzaak en gevolg, ze kijken naar het systeem waarbinnen je leeft. Dat kan het gezin zijn, maar ook een bedrijf of team.” Het duurt soms een aantal weken voor een nieuw beeld echt effect heeft. “Ik stel wel eens voor dat mensen op dat beeld gaan mediteren. Maar een familie-opstelling is geen eenmalig mirakel, het kadert vaak in een langer therapie of coachings traject. Soms komen mensen terug, na een paar maanden of na 25 jaar, om uit te zoeken of de stappen die ze genomen hebben goed zijn.”

Familieopstellingen werken volgens Mintiens goed voor mensen die veel denken en moeilijk praten. “Soms helpt het niet om eindeloos over dingen te praten, als het niets verandert. Het beeld van zo’n opstelling geeft inzichten die je nog niet had, en maakt dingen zichtbaar waarvan je de impact niet kende.” Volgens Mintiens is een familieopstelling nuttig voor het aanpakken van patronen die terugkomen, maar ook voor spanning waar je geen verklaring voor hebt, voor onverwerkte rouw of trauma, …  “Het resultaat dat ik het vaakst hoor, is verlichting en opluchting, en vaak is het ook het beginpunt voor verdere therapie of oplossingen.”

Voor Serge Van Gampelaere was familieopstelling vroeger een solution focused approach. “Stel dat je het slachtoffer was van misbruik. Dan was de vraag, hoe ga je daar mee om? Wat heb je nodig? Maar soms is een oplossing niet mogelijk. Je kunt niet elk probleem oplossen. Dus gaat het over erkenning en een nieuwe beweging. Het eindpunt is: de spanning verminderen.”

Interessant, maar waar gaat het concreet over?

Spanningen binnen gezinnen en families, gestolde rouwprocessen, bij Van Mierlo hebben heel wat vragen met relaties te maken. Hij gaat nooit meer dan een of twee generaties terug, maar gelooft wel dat mensen soms een rugzakje uit het verleden dragen. “Toen de oorlog in Oekraïne begon, kwam er een man langs die zich daardoor zeer zwaar voelde. Dat bleek terug te gaan naar zijn grootouders en hun oorlogservaringen. Door die ‘steen’ terug bij hen te leggen werd zijn bestaan lichter. De oorlog hoorde niet bij hem, maar bij zijn familie.”

Eve Mintiens werkt vaak rond miskramen en abortus, en stelt dat een op de tien mensen een alleengeboren tweeling is, wat voor heel wat spanning en problemen kan zorgen. Maar ze vertelt ook over andere problemen, zoals overspelige grootvaders en oorlogstrauma’s. Een man die steeds op vrouwen valt die hij probeert te redden en die financieel afhankelijk van hem zijn, had een grootvader die dronken een ongeluk veroorzaakte, en financieel voor de weduwe zorgde. Een cliënte concludeerde dat ze haar twee diploma’s haalde omdat haar oma en moeder niet mochten studeren.

Ook bij Van Gampelaere zijn de vragen soms, maar niet altijd, heftig. Op de vlucht zijn, een vreemdgaande of collaborerende grootvader, misbruik, homofilie waar men zich niet goed bij voelt, gescheiden ouders, nieuw samengestelde gezinnen, rouw en begrafenissen die omwille van corona niet werden bijgewoond… Hij vertelde ook over een man die altijd wilde dutten op een bepaald uur van de middag, en wiens grootvader de bombardementen op Dresden overleefd had omdat hij sliep toen het gebeurde. Een andere man kwam elk jaar in februari in het ziekenhuis terecht met een akkefietje, en bleek prematuur geboren te zijn in februari. Hij was dankbaar voor de zorg die hij kreeg, en wilde iets terugdoen. In Nederland zijn opstellingen ook populair bij bedrijven, en dat is logisch, vindt Van Gampelaere, want veranderingen, fusies en nieuwe partners kunnen voor heel wat spanning zorgen.

Zowel Mintiens, die in een groepspraktijk van huisartsen werkt, als Van Gampelaere, die zijn eigen instituut leidt, kijken ook naar fysieke problemen zoals bloedarmoede, gewrichtspijn, eetstoornissen, migraine en zelfs kanker. “Artsen lopen ook tegen de limieten van de klassieke geneeskunde aan, en zoeken daarom een samenwerking.” Iets waar Van Mierlo van weg blijft. “Ik ben niet opgeleid als arts, en een familie-opstelling lijkt me het laatste wat mensen die een ernstige medische diagnose krijgen, nodig hebben.”

Waar komt het vandaan?

Grondlegger van de opstellingenmethode is de Duitse ex-priester Bert Hellinger. Hij was 16 jaar lang missionaris in zuidelijk Afrika, en werkte onder andere bij de Zulu. “Hij begreep het belang van rituelen”, legt Van Mierlo uit, “en leerde van hen heel wat over familiebanden. Later studeerde hij psychologie en ontwikkelde zijn methode, die gedeeltelijk gebaseerd is op al bestaande theorieën. Het idee van parentificatie haalde hij bijvoorbeeld bij de gezinstherapie. Hij putte ook uit wat hij in Afrika leerde.”

Hellinger beschreef een aantal basisprincipes. Elk gezin heeft een rangorde, met de vader op de eerste plaats, daarna de moeder en de kinderen. Als daar iets in misloopt – een ouder die zijn rol niet opneemt, een kind dat wegvalt – volgt er spanning. Er is sterke loyaliteit tussen ouders en kinderen. Het leven is een kwestie van geven en nemen, en verzoening en vergeving na conflicten of problemen is cruciaal. Een aantal van zijn ideeën over de hiërarchie binnen gezinnen, over homoseksualiteit en incest, over misbruik en het Nazi-verleden van Duitsland kregen heel wat kritiek. Waar ook veel commentaar op kwam, ook van binnen de familieopstellingenwereld, is de directiviteit van Hellinger. Het was zoals hij zei, en niet anders. “Hij ging echt directief interveniëren tijdens opstellingen””, vertelt Van Mierlo. “Dat gebeurt vandaag bij goede opstellers niet meer. Het is veel meer een wisselwerking tussen opsteller en cliënt. We werken niet directief, maar belevingsgericht, het gaat over de ervaring, de dynamiek en de energie, en niet over psychopathologie.”

Wat het conservatieve wereldbeeld van Hellinger betreft, dat hebben de meeste opstellers vandaag achter zich gelaten, denkt Van Mierlo. “Als je Hellingers boeken leest als vrouw, dan gaat je nekhaar waarschijnlijk rechtop staan. Maar dat soort ideeën hebben we vandaag achter ons gelaten, en ik sta ook niet achter zijn ideeën over homoseksualiteit of die tweelingverhalen.”  De opsteller is dan ook cruciaal als je je aan een familieopstelling wil wagen, vindt Van Mierlo. “Ik raad mensen dan ook aan om goed te kijken of de opsteller een degelijke opleiding heeft gehad, en wat zin of haar vooropleiding is ”.

Is het waardevol?

Wetende velden en energie, en behoorlijk wat kritiek die bij onze research opdook, het leek ons een goed idee om ons licht op te steken bij academici, om uit te zoeken hoe wetenschappelijk en waardevol deze methode is. Maar dat blijkt moeilijk. Geen enkele professor of docent systeemtherapie voelde zich geroepen om commentaar te geven. Omdat ze er niet genoeg over weten, was de vaakst voorkomende reden. Omdat familieopstellingen niet zijn opgenomen in de handboeken voor systeemtherapie, ook. Er is ook bitter weinig wetenschappelijk onderzoek te vinden naar de effectiviteit van de methode. En wat te vinden is, gaat vaak over kleine groepen, zonder controlegroepen, en bekijkt de effecten op korte termijn.

Psychotherapeut aan de Interactie Academie Ellen Reijmers wilde wel reageren. “Ik heb Bert Hellinger nog aan het werk gezien op congressen aan het begin van de eeuw, en heb daar met mijn collega Justine van Lawick vaak over gereflecteerd. In die tijd was de systeemtherapie geïnteresseerd in familieopstellingen, maar het vond – terecht – geen plaats binnen de wetenschap. Vandaag is het naar de grens opgeschoven en zit het meer in de coachingsfeer. Ik concludeerde toen al dat het eerder in tarotkaartenterrein zit dan dat het therapie is.”   

Om te beginnen is het allemaal gebaseerd op een hypothetisch idee, er zit volgens Reijmers geen enkele waardevolle theorie achter. De theorie over gezinnen en gezinsrelaties wordt niet geexpliciteerd, en trauma en verwikkelingen worden eenvoudig voorgesteld.  Er is één verklaring voor één probleem.  En vaak zijn die verklaringen gebaseerd op een tamelijk moralistische en conservatieve visie. Het is ook een versimpeling van een complexe werkelijkheid. De oplossing voor de vragen ……..’ zijn bijna altijd gelinkt aan de familie. Het gaat veel over oneigenlijke kinderen, vreemdgaan, miskramen… Trauma op zijn simpelst, dus. En wat ik daar problematisch aan vind, is dat het altijd over de anderen gaat, maar dat er niet gekeken wordt naar het aandeel van degene die de vraag stelt. Bij elke vorm van legitieme therapie is zelfreflectie en jezelf in vraag stellen een wezenlijk onderdeel.”

Daar komt bij dat veel mensen die deze methode gebruiken geen psychologische of therapeutische opleiding hebben. Lastig vindt Reijmers, want het gaat vaak over ernstige zaken, en kwetsbare mensen. “Zo’n opstelling in groep is vaak een indringende, emotionele ervaring. Dat geeft het een zweem van werkelijkheid, maar nogmaals, het is absoluut nergens op gebaseerd. Meer dan huis-tuin-en-keuken-psychologie is het niet. Wat ik me afvraag is wat mensen doen met de verklaring die ze via deze methode krijgen. Want op de dagen na zo’n opstelling voelt het misschien goed aan, maar wat gebeurt er daarna?”

Dat laatste is iets waar Frank Van Mierlo zelf ook op hamert. “Een opstelling is nooit een op zich staand ding, het is pas helend binnen een groter therapeutisch proces. Dat is ook de reden waarom wij onze opstellingen tijdens een driedaagse doen. Dat geeft ons de tijd om aan nazorg te doen.” Voor je naar een opstelling mag komen, moet je een vragenlijst invullen en eventueel een intake gesprek doen.. Mensen met acute problemen, van een depressie tot bijvoorbeeld rouw of een gebroken hart, verwijzen we door. Bij acute, verse problemen kan een opstelling té overweldigend zijn. We weren ook mensen met problemen op vlak van psychose of cliënten met duidelijk persoonlijkheidsstoornissen, zoals narcisme.”

Dat het in groep gebeurt, maakt het nog gevaarlijker, vindt Reijmers. “Groepsdynamiek is een complex gegeven. Groepen kunnen sterke emoties opwekken, en in groep heb je soms ideeën en gevoelens die je nooit alleen zou ontwikkelen. In groepstherapieën zoals encountergroepen heb ik zelf mensen psychotisch zien reageren, omdat ze niet meer wisten wat ze nu precies voelden en dachten. Het is dus iets waar voorzichtig mee moet omgesprongen worden.” De groep is volgens Van Mierlo net een essentieel onderdeel van de methode. “De deelnemers maken samen heel intense momenten mee, en dat geeft een gevoel dat ze niet alleen staan met hun probleem.”

Familieopstellingen zijn niet te begrijpen, maar wel nuttig, vindt Serge Van Gampelaere. “Ik denk bij sommige dingen ook: hoe is dat mogelijk? Als je alles cognitief moet bewijzen, dan mis je veel. Maar als je het niet wetenschappelijk vindt, moet je het vooral niet doen.”

Geheim van het succes?

Als de familieopstelling geen waardevolle methode is, waarom wint het dan toch nog altijd aan populariteit? De Nederlandse systeemtherapeute en klinisch psychologe Justine van Lawick schreef al in 2005 een paper die daarop probeerde te antwoorden. Hellinger heeft het over universele emoties en waarden, die een heel breed publiek aanspreken, schreef ze. Dat er heftige emoties worden opgeroepen tijdens een opstelling geeft een tijdelijke vervulling en het heeft ook iets weg van een ritueel, iets waar we nood aan hebben en dus gevoelig voor zijn. Dat het in groep gebeurt, maakt dat nog sterker, we zijn tenslotte groepsdieren. Dat de uitspraken en verklaringen duidelijk en rechtlijnig zijn, geeft een plezierige houvast, en er wordt ook vaak over schaamte en schuld gesproken, twee emoties waar veel mensen mee worstelen. Van Lawick maakt zich zorgen over hoe makkelijk we collectief meegaan in deze methode.  

Volgens Frank Van Mierlo speelt het feit dat het gaat over beelden, ervaringen en duidelijke uitspraken een rol. “Mensen die het gevoel hebben dat hun problemen niet opgelost raken door te praten, hopen dat een opstelling dat wel teweeg kan brengen. Bovendien komen er vaak therapeuten naar onze opstellingen, en als zij een positieve ervaring hebben, dan verwijzen ze hun cliënten naar ons door als deel van hun therapeutische traject.”

Een deel van het succes heeft te maken met de wereld waar we in leven, denk Ellen Reijmen. “Onze maatschappij is individualistisch, en als er iets misloopt in ons leven, dan kijken we naar onszelf. Wat doe ik fout, waarom overkomt dit mij, waar schiet ik te kort. We zien dat mensen vandaag op heel wat manieren op zoek gaan naar ontschuldiging en verklaringen. Daarom dat we zo blij zijn met een etiket of een diagnose. Autisme, narcisme, manische depressie, ze verklaren wat er aan de hand is. Sommige mensen zoeken hun weg op een spirituele manier, anderen vinden rust in de natuur.  Familieopstellingen passen daar ook in. Net als die pseudo-psychologische testen die bedrijven zo graag gebruiken, geven ze een simplistische verklaring voor ingewikkelde zaken. Nu zijn verklaringen sowieso geen oplossing. Op korte termijn kan je nog verwijzen naar wat je moeder of vader verkeerd deden, maar dat is binnen pakweg tien jaar geen optie meer. Maar groei en therapie vragen tijd en werk, en de mogelijkheid om in alle rust naar zichzelf te kijken.  Het is niet leuk, en niet eenvoudig. Door te focussen op een deel van ons leven – familie, geschiedenis, team – bekijkt een familieopstelling de mens niet als het complexe geheel dat we zijn. Therapie gaat met mensen op zoek naar een rode draad die ze door hun hele complexe leven en wezen kunnen weven op een manier die helpt. Ook omdat eventuele problemen nooit maar aan één ding liggen.”