Expo: gluren achter de muren van het mannentoilet

Openbare urinoirs en toiletten lenigden in hun geschiedenis niet enkel de dringende behoefte. Een opmerkelijke tentoonstelling in Brussel onthult hun sierlijk design, en de avontuurtjes die generaties mannen er beleefden.

Google ‘openbaar toilet’ en ‘seksschandaal’, en de resultaten leiden onvermijdelijk naar George Michael, de in 2016 overleden popster die in 1998 wereldwijd de krantenkoppen haalde na een bezoek aan een stadstoilet in Beverly Hills. Een politieagent maakte er oogcontact met de zanger, die hem daarop voorstelde om ter plaatse seks met elkaar te hebben, en prompt gearresteerd werd.

Oneigenlijk gebruik van openbare toiletten door mannen – vrouwen werden doorheen de geschiedenis van het stadstoilet grotendeels genegeerd – was toen al ruim gedocumenteerd. Het Parijse politiekorps richtte in 1870 zelfs een aparte afdeling op om het fenomeen te bestrijden, zij het met weinig succes. De voorpagina van het Parijse dagblad Le Journal stelde in 1910 de aanhoudende losbandigheid aan de kaak onder de kop ‘Invertis et Pervertis’ en noemde de pisbakken in de hoofdstad een ‘leerschool voor de opperste ondeugd’.

Art nouveau

Die ‘vergeten’ geschiedenis van het stadstoilet is het onderwerp van ‘Les tasses – De urinoirs. Openbare toiletten, privé zaken’, een reizende tentoonstelling die na haltes in Parijs en Berlijn nu de Molenbeekse kunsthal LaVallée aandoet in het kader van het PrideFestival. Initiatiefnemer van de expo is de Franse fotograaf en videokunstenaar Marc Martin, die een tiental jaar geleden gefascineerd raakte door de niets aan de verbeelding overlatende boodschappen, tekeningen en telefoonnummers die mannen hadden achtergelaten in een wegkwijnend openbaar toilet in een dorpje in Zuid-Frankrijk.

De tentoonstelling toont niet alleen authentieke voorbeelden en vintage foto’s van openbare toiletten die hij sindsdien verzamelt, maar ook zijn artistieke foto’s en installaties rond het thema. Zo zijn in een van zijn fotoseries de (sinds jaren gesloten) art nouveau urinoirs van het Parijse metrostation Palais-Royal te herkennen. In Berlijn kreeg Martin dan weer de medewerking van stadsvervoerbedrijf BVG, dat ondanks de sluiting van zijn eveneens beruchte metrotoiletten in 1990 als sponsor van Martins tentoonstelling optrad.

Urinebelasting

Net als in Parijs en Berlijn graaft de Franse kunstenaar ook nu weer in het sanitaire verleden van de stad waar hij te gast is. Tien jaar na de introductie van de eerste openbare urinoirs in Parijs in 1834 – een gevolg van de cholera-epidemieën die door Europa waarden – verschenen immers ook in Brussel de eerste openbare pisbakken.

Die voorzieningen waren aanvankelijk rudimentair, maar namen net als in Parijs al gauw monumentale vormen aan: van halfopen eenpersoonsurinoirs in sierlijk gedecoreerd gietijzer en pissoirzuilen met lichtreclame tot de zogenaamde vespasiennes, afgesloten modellen met zes plaatsen, al dan niet rond een lantaarnpaal. Die laatste werden vernoemd naar Vespanianus, de Romeinse keizer die een graantje wilde meepikken van het gebruik van urine voor de ontvetting van wol en leer en er een belasting op hief.

Theekopjes

De in Brussel en Parijs ooit wijdverspreide vespasiennes leken van op afstand op een theepot, wat homomannen die zich ervan bedienden voor hun seksueel plezier al gauw inspireerde tot de uitdrukking ‘faire les tasses’. In de Verenigde Staten worden openbare toiletten die dienst doen als ontmoetings- en versierplekken trouwens nog steeds ’tea rooms’ genoemd.

De meest ‘populaire’ toiletten en andere cruising-plekken vonden na de eeuwwisseling hun weg naar clandestiene homotijdschriften en later naar gespecialiseerde reisgidsen als Spartacus. Websites die gay mannen op weg zetten in de wereld, vermelden tot op vandaag openbare toiletten van Vancouver tot Hong Kong – een ‘geheime topopgrafie’ die bewijst dat het fenomeen allesbehalve tot het verleden behoort.

De geschiedenis van het openbaar toilet staat bol van de ironie, leert de tentoonstelling in LaVallée. Halfopen urinoirs werden destijds als een aanval op de goede zeden en een vrijgeleide voor exhibitionisme beschouwd en dus al gauw afgevoerd. Toch het waren juist de beter afgesloten modellen en de daaropvolgende ondergrondse toiletten die zogenaamd immoreel gedrag in de hand werkten. ‘Hoe ingenieuzer de architecten werden, hoe groter de kans dat het pissoir niet gebruik werd waarvoor het diende’, aldus Martin. ‘Het beschermde plaatwerk dat de mannen binnenin moest beschermen tegen het zicht van de voorbijgangers buiten, werd in de loop van de tijd steeds imposanter en bevestigde enkel de louche rol van het urinoir.’

Aantrekkingskracht

De volgekribbelde toiletmuren en houten toiletdeuren in de tentoonstelling – voorlopers van de zoekertjes – bevonden zich middenin de openbare ruimte, maar stonden niet in de realiteit, zegt Martin. ‘De boodschappen die op deze deuren zijn aangebracht behoren tot het domein van lustfantasie, fictie, utopie… Ze vertolkten de beschamende verlangens van een hele samenleving. Maar ze waren ook dragers van hoop voor generaties van mannen die geen andere keus hadden dan naar openbare toiletten te gaan.’

‘Het zou karikaturaal zijn om daar alleen maar vluchtige en onpersoonlijke seks in te zien’, benadrukt Martin dan ook. Zolang homoseksuele handelingen strafbaar waren, waren openbare urinoirs en toiletten de enige plekken waar homomannen hun seksuele behoeften in alle discretie konden bevredigen. Spreken of zichzelf voorstellen was niet nodig: aanwezig zijn volstond.

‘Als een niet ingewijde gebruiker of een politieagent het urinoir betrad, hadden ze een kant en klare uitleg: de dringende noodzaak’, schrijft de tentoonstellingsmaker in de begeleidende catalogus. ‘Omdat ze vaak in het hart van de stad lagen, boden ze alle voordelen aan degenen die geen seks konden of wilden hebben bij hen thuis. De publieke, maar discrete setting, het feit dat ze gesloten waren, alleen voor mannen, de vrije toegang, dag en nacht geopend: al die troeven verklaren waarom hun aantrekkingskracht tientallen jaren duurde.’

Wetenschappelijk onderzoek bewees trouwens al in de jaren zestig dat niet enkel zelfverklaarde homomannen seks hadden in openbare toiletten: de overgrote meerderheid van de gebruikers was getrouwd, identificeerde zichzelf als hetero- of biseksueel of zei enkel te experimenteren.

Moedige mannen

Met de juridische en maatschappelijke emancipatie van homoseksualiteit en de opkomst van datingapps hebben openbare toiletten in veel landen hun rol als versierplek verloren, stelt Martin vast. Bovendien zijn stadstoiletten in vele steden zeldzamer geworden en grotendeels omgevormd tot betalende cabines, dan wel halfopen urinoirs die net genoeg inkijk bieden.

Hoewel iconische gay films als L’homme blessé en Taxi zum Klo suggestieve toiletscènes bevatten en homoporno tot vandaag nog sanitaire voorzieningen suggereert, is er in moderne, ‘netjes opgekuiste’ geschiedschrijving van de homogemeenschap amper plaats voor het verleden, betreurt Martin. ‘Men heeft de mannen die de urinoirs bezochten dikwijls verweten laf te zijn en hun ontmoetingen als smerig bestempeld. Toch durfden ze het aan om het verbodene te trotseren in een wereld die diversiteit bestreed. Ik wil dat deze mannen erkend worden voor hun moed. In sommige landen worden homoseksuele praktijken trouwens nog steeds veroordeeld, met straffen die zo ver gaan als de doodstraf. Openbare toiletten zetten daar hun rol als clandestiene ontmoetingsplaatsen voort.’