‘Een zwangerschap toont aan welke regels vrouwen zich “normaal” constant moeten houden’

‘Ik zie een wereld voor me waarin vrouwen Maria én de Hoer mogen spelen,’ stelt Daan Borrel. Haar essay ‘sexy mama’ maakt deel uit van de bundel ‘De buitenkant’, over welke rol het uiterlijk speelt of zou moeten spelen.

De opdracht was: tot het slootje, en weer terug. De zwangere vrouwen moesten powerwalken, wij – vriendin G en ik, zij zeven maanden geleden bevallen, ik drie – mochten alweer rennen. De bedoeling was dat we als groep zouden eindigen, dus als G en ik eerder terug waren dan de rest, moesten we naar de zwangeren rennen, en weer terug naar het eindpunt, enzovoorts.

Toch renden G en ik onverstoord nogmaals samen helemaal naar het watertje. We hadden het kunnen wijten aan de vergeetachtigheid die komt met een baby, of aan onze algemene desinteresse (die ook komt met een baby), maar eerlijk is eerlijk, we hadden een beter excuus. ‘We hadden het over seks,’ verontschuldigde ik ons hijgend bij de rest, die dus op ons stond te wachten. ‘Aaah, séks,’ riep de juf van ons Mom in Balancesportklasje enthousiast uit. ‘Ik moest er een jaar niet aan denken, wat zeg ik! Twee! Gewoon nee zeggen hoor.’ Iedereen lachte. G en ik ook natuurlijk. De trainster verdedigde de zwangere en pas bevallen mens: ‘Laat haar* vrij zijn! Vrij van de eis om sexy en aantrekkelijk te moeten zijn, vrij van de verplichting om seks te hebben, of deze te faciliteren.’

Geen twijfel mogelijk dat ik tegen mensen ben die hun vrouw dwingen seks te hebben terwijl de hechtingen er nog in zitten, want dat soort afschuwelijke verhalen hoor je nog weleens voorbijkomen, maar de opmerking van de sportjuf bracht ook een bepaalde aanname aan het licht: dat zwangere of pas bevallen vrouwen géén seks horen te (willen) hebben. Haar opmerking bewees dat de scheiding waar vrouwen zich al eeuwen aan dienen te houden nog steeds bestaat: de keuze tussen enerzijds de rol van heilige Maria, of anderzijds de rol van hoer. Wie vastzit in de hoerenrol is slank, liefst maatje 36 maar met grote borsten, aantrekkelijk, vrolijk, gewillig, soms komt ze met een grote bek en meestal is ze labiel, maar het belangrijkste is: ze heeft vrijwel altijd zin in seks. Maria is maagdelijker, om haar heen straalt een licht van reinheid, ze zorgt het liefste voor anderen, dat doet ze neuriënd, zingend dweilt ze voor de derde keer in een week de trap en hoe haar kruis eruitziet weet alleen God. Ook Maria is labiel, maar bij haar uit zich dit niet in een grote bek maar in stilte: ze is ondoorgrondelijk en mysterieus.

The other side

‘Ik weet niet of ik het mag zeggen, maar je ziet er écht goed uit,’ zei een mannelijke collega-schrijver onlangs op een borrel nadat ik had verteld dat ik zes maanden eerder was bevallen. Zijn ogen gleden even keurend langs mijn lichaam. Ik had voor de gelegenheid een nieuw, licht doorschijnend topje gekocht van zachte witte wol, mijn hoge hakken aangetrokken, en vooral had ik voor het eerst in een halfjaar een week zonder nachtelijke onderbrekingen geslapen. Dus ja, ik zat lekker in mijn vel. Ik voelde me ook goed. Toch werd ik niet vrolijk van zijn opmerking. Integendeel. Het leek alsof ik nu tot een andere soort was toegetreden, een soort die je niet meer hoort/hoeft te complimenteren met haar uiterlijk omdat ze nu eenmaal heeft gekozen voor the other side (zo verwoordde een andere mannelijke collega-schrijver het moederschap toen ik vertelde dat ik zwanger was).

‘Mag ik dat zeggen?’ Hij herhaalde zijn vraag nog eens, de collega op die borrel, met de voorzichtigheid van een zogeheten goede man in het tijdperk na #metoo. Misschien was het eerder een vraag die hij aan zichzelf stelde: mocht/kon hij een recent bevallen wezen óók sexy vinden? Gingen die twee samen? (Ziehier ook het ongemak verklaard rondom de borsten: we zien ze als seksuele objecten, maar weten verdomd goed dat ze ook nog ergens anders voor bedoeld zijn. Die twee – seks en baby’s – gaan niet samen, het gevolg: taboe.) Wat ook een mogelijkheid is: dat de collega bedoelde dat ik er goed uitzag voor een moeder, en deze optie vind ik persoonlijk nog het ergst. Alsof verse moeders vierentwintig uur per dag rondlopen met babystront en -kots over hun kleren en gezicht, met een vette kuif, verwilderd, met een zoetig fotootje van hun kind op hun telefoonscherm en profielfoto’s vastgepind; alsof vrouwen alleen nog maar moeder zijn wanneer ze hebben gebaard, alsof alle moeders hun kind wórden.

A Woman Is a Woman until She Is a Mother luidt de semi-ironische titel van een essaybundel van de Amerikaanse schrijfster Anna Prushinkskya. Wat ik denk ik wil zeggen: wie over de drempel stapt, wie binnentreedt in de wereld van het jonge moederschap, heeft geen keuze: zij is vanaf nu geen hoer meer. Zij heeft geen wilde seks, ze is voorlopig niet aantrekkelijk, ze hoeft er niet slank en fris bij te lopen. ‘I look like a disgusting pig,’ huilt de zwangere Jennifer Lopez in de film Jersey Girl (2004) tegen haar geliefde Ollie– Ben Affleck – voordat ze naar een feestje gaan. En de andere vrouwen zullen dun zijn, klaagt ze verder, terwijl zij eruitziet als een walvis. Die andere vrouwen zijn zo dun omdat het cokehoeren zijn, sust haar geliefde goedbedoeld. ‘I wanna be a cokewhore,’ antwoordt Jennifer nog harder huilend. Maar dat kan niet. Want zij is zwanger.

Een ander voorbeeld: vreemde mannen lachen ineens naar me. Sinds ik met een kind over straat loop. Gewoon een beetje glimlachen, heel gezellig eigenlijk. Het begon tijdens de zwangerschap, nou ja, pas toen mijn buik zichtbaar werd. Ik kon het niet geloven de allereerste keer dat het gebeurde: een man die zomaar vriendelijk lacht! Dat was me nog nooit overkomen. Met een kind in/op mijn buik, of in de wagen, ben ik geen bedreiging meer. Voor de wereld ben ik veranderd in Maria. Daar heb ik zelf niks meer over te zeggen. Soms lijkt het wel of ik er in die rol niet goed uit mag zien. ‘Wat ben je dun,’ zei mijn buurvrouw laatst afkeurend, zeven maanden na de bevalling. ‘Veel dunner dan voor je zwangerschap.’ Ik zei dat het allemaal wel meeviel, het was optisch bedrog, als ze me zonder kleding zou zien… Zij: ‘Ik vind dat een jonge moeder een beetje mollig moet zijn.’

Vat het als een verlichting of een keurslijf op, maar de zwangere/jonge moeder lijkt even vrij van schoonheidsstandaarden. Je kunt ook zeggen: een zwangerschap toont aan welke regels vrouwen zich ‘normaal’ constant moeten houden. Het krijgen van een kind is slechts een tijdelijke onderbreking daarvan. En verandert het lichaam van een vrouw, dan heeft iedereen daar wel wat over op te merken. In andere woorden: het vrouwelijk lichaam is een aangelegenheid van iedereen.

Tijdens mijn sportklasje durfde ik het na die opmerking van de juf niet te zeggen: dat ik drie dagen na mijn bevalling al bloedjegeil was. Ik voelde me vreselijk verliefd, had geen inscheuringen of hechtingen, mijn vagina was op een fijne manier heel gevoelig en ik snakte naar ontlading van alle spanning die komt kijken met een klein kindje. Mijn geliefde en ik konden het zelf ook niet geloven, we waren voorbereid op het ergste: een jaar, of misschien wel twee, geen seks die meer zou omvatten dan een beetje sensueel strelen. Toen we vlot na de bevalling wél (penetratie)seks hadden, voelde ik me behalve bevredigd ook verward en vies. Wilde ik wel écht seks, of was dat slechts een geïnternaliseerde behoefte van het patriarchaat? Ik had in ieder geval meteen gefaald als Maria. Het had denk ik nog geen week geduurd. De boodschap ‘Je hoeft als zwangere of pas bevallen mens niet sexy of seksueel te zijn’ lijkt te zijn omgeslagen in ‘Je mag niet sexy of seksueel zijn’.

Tegelijkertijd is er iets anders aan de hand. Of misschien moet ik zeggen, tegelijkertijd is iets anders óók waar, want zwangere en pas bevallen vrouwen moeten er tegenwoordig ook wél sexy uitzien en seksueel zijn. ‘Zelfs zwangere vrouwen zijn niet meer veilig voor de pornoficering van het Westen, waarin vrouwen enkel seksobject zijn en alles altijd over seks moet gaan,’ zei Kaouthar Darmoni, genderwetenschapper en directeur van Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis, toen ik haar interviewde voor NRC Handelsblad. Ook de zwangere of pas bevallen mens moet meedoen met de ratrace om er altijd aantrekkelijk uit te zien. Die trend begon met Demi Moore, die in 1991 hoogzwanger en bloot op de cover van het tijdschrift Vanity Fair verscheen. Als je haar buik wegdenkt, ziet ze er eigenlijk precies hetzelfde uit als alle andere modellen op coverfoto’s. Slank. Aantrekkelijk. Perfect opgemaakt. Onkreukbaar. Op de foto’s binnen in het tijdschrift draagt ze hakken, een kanten bh, prachtige jurken. Ze ziet er sexy uit. Het type ‘onschuldig sexy’: het is de vraag of ze zelf geil is, ze is vooral aantrekkelijk om naar te kijken. Ze is geil voor ons, de toeschouwers. En wie er op die manier aantrekkelijk uitziet in onze wereld lijkt daarmee een soort akkoord te geven: ik sta open voor seks. Voor jouw seks.

Sexy zwanger

In navolging van Moore, kreeg en krijgt bijna elke celebrity wel een mooie cover op een tijdschrift als ze hoogzwanger is – waarop ze precies dezelfde pose als Moore aanneemt. Inmiddels gaat vrijwel iedere zwangere vrouw met dit soort zwangerschapsfoto’s online, ook ik. Het leverde me de meeste likes ooit op, veel meer dan posts over mijn werk of andere ‘prestaties’.

Een zwangerschap, en het krijgen van een kind, is dus inmiddels ook geseksualiseerd. Het zwangere of post-partumlichaam – dat niet een direct verband met seks heeft, sowieso heeft een lichaam dat niet – wordt ook met seksuele fantasieën verbonden. Als iets, iemand of een situatie wordt geseksualiseerd, in dit geval dus de zwangere of post-partumvrouw, is dit meestal om nabijheid en verbinding af te weren. Seks wordt in zo’n situatie gebruikt om afstand te houden in plaats van verbinding te maken. In deze specifieke situatie zou je dus kunnen stellen dat seks wordt gebruikt met als doel afstand te creëren van de werkelijke toestand van de zwangere of post-partumvrouw, die vaak grillig is: ze staat het meest dicht bij God, en dieper dan diep met haar voeten in de aarde.

Óf misschien wordt de zwangere/pas bevallen vrouw geseksualiseerd zodat zij afstand houdt van zichzelf. Als zwangerschappen totaal niet geseksualiseerd zijn, zoals ik eigenlijk suggereerde aan het begin van dit essay, zouden vrouwen een vorm van zelfliefde kunnen ontdekken in deze periode, omdat de mannelijke, geseksualiseerde blik wegvalt. Volgens Darmoni is de zwangerschap (voor de zwangere zelf en de partner) een perfecte periode om sensualiteit te ontdekken, wat iets anders is dan seksualiteit: sensualiteit gaat om het plezier van het hebben van een lichaam – sensueel kun je je ook voelen tijdens het sporten, of als je samen of alleen een beetje aan het kroelen bent, zonder seksuele intenties (met het doel van seksuele bevrediging dus).

Volgens Darmoni zou de ervaring van een zwangerschap niet seksueel maar sensueel zijn. Ik denk dat dit voor iedereen anders is, maar ik ben het wel eens met Darmoni dat het heel bijzonder is om een tijd te hebben in je leven waarin je meer ruimte hebt voor sensualiteit. In een utopie zou je dit op elk moment van je leven moeten kunnen onderzoeken, maar het moet gezegd worden dat een zwangerschap zich hier bij uitstek voor leent: de gigantische gevoeligheid (fysiek én geestelijk: je staat helemaal open) die zich tijdens en na een zwangerschap openbaart in combinatie met de wil om je terug te trekken uit de wereld (tot negen maanden na de bevalling) kan tot heel bijzondere ontdekkingen en gevoelens leiden. De (geseksualiseerde) blik van buitenaf belemmert deze zoektocht naar sensualiteit, maar ik denk dat die ook wordt verhinderd doordat we hier in onze samenleving maar weinig tools voor hebben – behalve misschien zwangerschapsyoga of olie smeren tegen striae, wat uiteindelijk misschien toch weer te maken heeft met aantrekkelijk blijven voor de buitenwereld. En zo eindigt een zwangerschap toch weer in sexy en seksueel zijn.

Hoeveel tijd krijg je om een moederlijf te hebben? Hoelang mag je nemen om te herstellen? Positiekleding is inmiddels vrijwel overal te koop, maar voor die post-partumbuik zijn er geen speciale broeken te koop, zegt Fatma Cenq in de feministische podcast Damn, Honey. (Terwijl ik dit schrijf, heb ik de bovenste twee knopen van mijn spijkerbroek open. Hij past wel, maar ademt niet.) Toen ik twee maanden na mijn bevalling een bikini wilde kopen, lukte dit ook niet. Nergens kon ik een topje vinden waar mijn grote melkborsten in pasten, maar die ook aansloot op mijn (oude) taille. Zijn er überhaupt weleens modellen te zien met hang- of melkborsten? Zonder hier een nieuwe markt te willen aanboren waardoor we nóg meer kunnen kopen, toont het wel aan dat er maar plaats is voor één soort lijf. Aantrekkelijk zijn is voor een vrouw een lineaire bedoening: je stapt op die trein zo rond je twaalfde en je mag er niet tijdelijk van afstappen. Er mogen geen onderbrekingen zijn. Hoeveel tijd krijgen we eigenlijk om te wennen aan een leven met een kind? Aan het idee dat je gebaard hebt, dat er ander bewustzijn in je groeide en dat dit nu ergens op een kinderdagverblijf ligt, en jij hier aan het typen bent? Wie ben jij nog als het leven ineens grotendeels over een ander wezen gaat? Na drie maanden hoort alles weer ‘normaal’ te zijn, terwijl de moeder vaak nog bezeten is van hormonen, grote veranderingen en slaaptekort.

Een brood per dag

Toen een goede vriendin van mij beviel, zat ik net in een van mijn zogenoemde ‘wortelperiodes’, wat inhoudt dat ik veel wortels en noten eet om af te vallen – om mezelf te verdedigen: het zorgt opvallend genoeg ook na eerst wat vermoeide dagen voor veel energie (en ja, oké, ook voor vreetbuien). De dag na haar bevalling mocht ik al komen kijken naar het nieuwe wereldwonder. Ik lag naast haar – een stralende koningin – op bed, haar diep in slaap verzonken, serieus kijkende kind tussen ons in. Halverwege kwam de trotse vader drie dikke boterhammen met kaas brengen voor mijn vriendin. Vol ongeloof keek ik toe hoe ze die naar binnen werkte. Zou ik ook zulke honger krijgen als het mij ooit was gegund? En zou ik me daar ook zo aan kunnen overgeven?

Zo’n twee jaar later lag ik op haar plek (maar dan in mijn eigen bed natuurlijk), en ik at wel een brood weg per dag. Alle (hopelijk) goedbedoelde maar nogal veeleisende eetlijstjes die ik uit populaire boeken voor pas bevallen vrouwen had gehaald (in mijn notities vind ik nog dit: ‘geen tomaten, geen oude kaas, alleen warme maaltijden met bonen en linzen en boerenkool en spruitjes en zo, ghee (?), een theelepel shatavari en ashwaganda (?) mengen met amandelmelk voor in de ochtend) schoof ik resoluut aan de kant; koolhydraten en zout moesten er komen. Ik denk dat ik die honger, en de totale overgave daaraan, nooit zal vergeten. Het maakte allemaal niet uit: ik had iets wat leek op de dood in de ogen gekeken, en was ontsnapt.

Tegelijkertijd was mijn uiterlijk direct, of nog steeds, weer belangrijk zoals op de vertrouwde manier. Ik bedoel: het was begin mei, de zomer kwam eraan. Ik wilde mijn oude kleding weer passen. Mijn moeder was drie dagen na haar bevalling op de grond naast haar bed buikspieroefeningen gaan doen (niet doen, dat komt nooit meer goed, dan groeien je buikspieren niet meer naar elkaar toe), zo ver heen was ik niet. Maar dat komt alleen maar omdat mijn moeder me hiervoor waarschuwde. Háár moeder, mijn oma dus, had het zelfs halfdood in het ziekenhuis nog over de ‘dikke konten’ van de zusters. Vrouwen geven hun verhouding met hun lichaam door aan hun dochters. Een kind dat groeit in je eigen lijf, een kind baren, voeden, in leven houden: het vraagt om een grote transformatie. Van je lichaam, van je geest, van je overtuigingen. De een voelt zich daardoor vreselijk sexy, de ander wordt depressief, en weer een ander schiet heen en weer tussen die twee uitersten. In onze samenleving is te weinig ruimte om al die dingen, al die vrouwen, naast elkaar te kunnen laten bestaan.

In mijn sportklas mochten we officieel niet geil zijn, maar we moesten er wel aantrekkelijk uit blijven zien (sommigen kwamen wel tot veertig weken zwangerschap opdagen om te sporten). Het maakt een pijnlijke en onmogelijke tegenstrijdigheid duidelijk: we mogen niet sexy en seksueel zijn. We moeten sexy en seksueel blijven. Het is de eeuwige spagaat waartussen een vrouw zich moet, en inmiddels misschien wel wíl, bewegen. Omdat deze onhaalbare optie het meest kan rekenen op bevestiging. Daarnaast maakt het nog iets anders pijnlijk duidelijk: je kunt tijdens een zwangerschap niet werkelijk meer vrij zijn wat betreft je uiterlijk. Bij mij kikte de aversie tegen seks na vier maanden in, precies toen ik stopte met de borstvoeding. Ik voelde me down, en ik was vooral ineens helemaal klaar met alle herrie aan mijn lijf. Ik verzon kleine ritueeltjes om het weer ‘eigen’ te laten voelen. Daar hoorde geen seks met mijn partner bij. Die stilte ervoer ik als spannend, maar ik ben wel weer gaan inzien dat seksualiteit iets dynamisch is. Het komt en gaat in golven, en ik ben de enige die mijn cyclus daarvan kan (h)erkennen.

Ik denk niet dat we naar een model toe moeten waarin vrouwen achttien maanden als een moederkloek door het leven moeten, en ik geloof ook niet in een wereld waarin de periode van een zwangerschap in niets verschilt van andere periodes in het leven. Ik denk dat we vooral behoefte hebben aan een wereld waarin de eisen om er altijd sexy en aantrekkelijk uit te zien en om altijd seksueel te zijn minder streng worden. Ik zie een wereld voor me waarin vrouwen Maria én de Hoer mogen spelen, waarin die twee rollen hand in hand gaan. Maar zolang de niet-zwangere vrouw die twee rollen niet eens allebei mag spelen, zal ook de zwangere en net bevallen vrouw opgesloten zitten.

*Ik gebruik in dit essay de termen ‘vrouw’ en ‘haar’ veelvuldig, maar bedoel iedere mens die zwanger kan worden.