Edel Maex: ‘Meditatie heeft niets met ontspanning te maken’

Deze zomer kun je zeven weken lang een Knack Weekend-podcastreeks over meditatie volgen. Iedereen aan het mediteren, dus. Maar mindfulness is niet alleen maar ontspannend. Soms doet het pijn of is het lastig, maar dat maakt het niet minder efficiënt. “Dit leerde ik van mindfulness: weten dat ik aan het stuur zit.”

Meditatie en mindfulness zijn een beetje zoals fruit eten, of yoga: we weten dat het goed voor ons is op verschillende vlakken, maar dat wil nog niet zeggen dat iedereen het ook doet. Sommige mensen vinden het hun ding niet, sommigen doen het zonder dat ze het zelf doorhebben, anderen zijn gefrustreerd als het verwachte effect niet snel volgt, en weer anderen vinden het simpelweg moeilijk. Want hoeveel artikels, podcasts en boeken er ook zijn, er blijft één hardnekkig misverstand bestaan: meditatie is een vorm van ontspanning.

Dit blijft dokter Edel Maex verbazen. Hij is de man die mindfulness in België op de kaart zette met zijn boek Leven in de maalstroom, en recent verscheen zijn nieuwste boek, Het kan anders, gebaseerd op interviews met journalist Joël De Ceulaer. “Het ontspannings-misverstand dateert van het prille begin. De Amerikaanse psychiater Jon Kabat-Zinn ontwikkelde het mindfulness-programma en zijn eerste boek had de titel Full Catastrophe Living. Hoe ga je om met de catastrofes in het leven, dus. Maar in de vertaling werd dat: Handboek meditatief ontspannen. Niet de vertaler, maar de uitgever koos die titel, waarschijnlijk omdat ze dachten dat ontspanning en stressbestrijding beter verkopen. Daarom ook de schelpjes, bloemetjes en zeezichten op de covers van boeken rond meditatie. Maar meditatie is geen kindertuin. En het heeft niets met ontspanning te maken. Meditatie en mindfulness gaan over aandacht hebben voor wat er aan de hand is, bewust en met mildheid.”

Soms is mediteren fijn, maar het kan ook hard, triestig, verwarrend of moeilijk zijn. In het tijdschrift The Atlantic verscheen een stuk met de kop Mindfulness Hurts. That’s Why it works. Vertaald: mindfulness doet pijn. Dat is waarom het werkt. Je voelt je volgens auteur Arthur Brooks meer thuis in je hoofd en je lijf als je ook de moeilijke kanten van het leven onder ogen ziet, maar als thuis zijn bij jezelf stressvol, angstaanjagend, triest of saai is, zullen nogal wat mensen er liever van wegblijven, is zijn stelling.

“Ik ben het daar grotendeels mee eens: mindfulness is moeilijk, omdat het confronterend kan zijn. Maar ik denk niet dat het tegen onze natuur is om met die dingen bezig te zijn. Het klopt dat we van nature graag de prettige dingen des levens opzoeken en de onprettige wegduwen. Maar ik denk ook dat we heimwee hebben naar de realiteit, dat we ernaar verlangen de werkelijkheid te bekijken en ermee om te gaan, zeker op moeilijke momenten. Mindfulness is dat: de bereidheid om naar de werkelijkheid te kijken en onze ogen niet te sluiten voor wat er aan de hand is, ook niet voor de pijn, voor de rouw, voor beschadigingen.

Sommige mensen zijn vanzelf mindful. Die zie ik dus niet. (lacht) Ik zie de mensen die tegen de dingen des levens aanbotsen, vragen stellen en in de knoop raken. Ik ben zelf zo, daarom ben ik lang geleden met meditatie begonnen. We beseffen dat stilstaan bij pijn belangrijk is, want we herdenken oorlogen, catastrofes en aanslagen. We zouden kunnen zeggen: laat ons vergeten dat dit gebeurd is. Maar dat doen we niet. We maken plekken en kiezen momenten om eraan te denken, omdat we voelen dat het nodig is. Als een kind een crisis heeft, kun je het berispen, zeggen dat het niet flauw mag doen, of uitzoeken wat er aan de hand is. Vragen: wat is er? Dat toont een bereidheid om iets niet te negeren of te veroordelen. Erkenning is cruciaal.”

Kijken naar wat er aan de hand is, is misschien niet onze sterke kant, met onze reputatie van binnenvetters?

“Zoals Jef Geeraerts schreef: ‘Er werd niet over gesproken, want dat waarover gesproken wordt, bestaat.’ Een schitterende zin, maar Geeraerts is hier sarcastisch over een hypocriet milieu. Het bestaat sowieso, of je er nu over praat of niet, en of je je ervan bewust bent of niet. Mindfulness is niet populair omdat mensen willen ontspannen, maar omdat ze de realiteit willen kennen. Meditatie zien als ontspanning perverteert het idee.”

Komt er altijd een antwoord op de vraag: wat is er?

“Nee. Niet bij jezelf en niet bij de ander. Toen ik niet lang geleden herstelde van corona, werd ik ’s nachts systematisch wakker, in paniek. Mindfulness doet mij de basisvraag stellen: wat is dit? Ik besefte dat slecht slapen en paniek een symptoom zijn van fysiek ziek zijn. Het is comfortabel als je een antwoord krijgt, maar je moet de vraag wel eerst stellen. Soms komt er geen antwoord. Dat is lastig. Maar zelfs dan is het goed om bereid te zijn om te kijken, want ook als we het niet begrijpen is het belangrijk om te weten wat er aan de hand is, gewoon om aanwezig te blijven. Stel, je bent verdrietig. Dan wil je dat iemand luistert, ook als die niets aan je pijn kan doen, en ook als er geen oplossing is. Vaak willen we zelfs helemaal geen advies, en al zeker geen advies dat neerkomt op: alles komt goed. (lacht)

Bij mindfulness of meditatie doe je dat eigenlijk bij jezelf. Even luisteren, zonder dat er een verklaring of oplossing komt.”

Het idee leeft dat we dingen moeten verwerken en we hebben heel wat mechanismen om dat te doen. Nostalgie, dromen van de toekomst, afleiding zoeken, in actie schieten…

“We ‘moeten’ helemaal niets. (lacht) Terugkijken, vooruitkijken, oplossingen zoeken, dat is onze doe-modus. Daarnaast hebben we ook een aanwezigheidsmodus, en die is niet onmiddellijk doelgericht. We hebben beide methodes nodig. In de mindfulnesswereld leeft soms het idee dat de doe-modus minder goed is om met de dingen om te gaan, maar dat klopt niet. Soms is hij nodig of handig. Maar de mensen die ik zie, lopen op een bepaald moment vast in de doe-modus en ontdekken via de aanwezigheidsmodus dat er verschillende manieren zijn om om te gaan met wat het leven op je pad gooit.

Bij mindfulnesstraining stellen we de vraag: wat doe je als je ergens mee zit? Je kunt jezelf afleiden of ruimte maken, en je kunt dat op je eentje doen, of met anderen. Dat geeft vier mogelijkheden. Geen enkele is beter dan de andere, maar het is belangrijk dat je vrij kunt kiezen welke je gebruikt. Nogmaals: je bent verdrietig. Je kunt proberen het te verdringen of weglopen. Maar het zal je inhalen, dat is zeker. In je angsten, je dromen, en zelfs in je lichaam. Dus dan is het misschien goed om uit te zoeken wat er aan de hand is. Maar je alleen daarmee bezighouden en niets leuks meer doen is ook geen goed idee. Dus ook als je verdrietig bent, heb je afleiding nodig. Dat bedoel ik met vrij zijn om te kiezen hoe je met dingen omgaat.”

Van fysieke pijn gaan we meestal niet op de loop, van mentale pijn wel?

“Veel mensen – ook ik voor ik mediteerde – weten niet hoe ze met psychische pijn moeten omgaan. Dus zeggen we dingen als: ‘Zet het uit je hoofd.’ ‘Laat het los.’ ‘Doe niet flauw.’ ‘Anderen hebben het nog veel erger dan jij.’ Ook aandacht hebben voor mentale pijn is voor veel mensen vandaag nog geen kwestie van gezond verstand, terwijl het dat wel is.”

We kunnen op verschillende manieren omgaan met mentale pijn. Vullen therapie en meditatie elkaar aan?

“Je kunt ze niet radicaal van elkaar afknippen. Therapie legt meer de nadruk op de waarom-vraag, mindfulness kijkt meer naar wat er aan de hand is. Wat het beste werkt hangt af van waar je op een bepaald moment behoefte aan hebt. Tijdens intakegesprekken let ik daarop. Willen mensen echt hun verhaal vertellen en hebben ze dat nog niet of nog niet veel gedaan, dan is therapie misschien het beste idee. Want in mindfulness wordt er niet gepraat over je verhaal. Maar soms hebben mensen geen zicht op hun eigen levensverhaal, en dan kan mindfulness als programma zo confronterend zijn dat ze er geen blijf mee weten. Daarom hebben ze eerst een gesprek nodig voor ze voor mindfulness kiezen.

Anderzijds zijn er mensen die al veel gepraat, nagedacht en geanalyseerd hebben, en na een reeks therapeuten hun eigen verhaal beu zijn. Zij zijn op zoek naar een manier om met hun verhaal om te gaan, en daarom verwijzen therapeuten soms naar ons door. Ook omdat therapie kan verdiepen als mensen daarnaast mindfulness volgen. Weet je, ik heb een hekel aan mensen die zeggen: ‘Je zou in therapie moeten.’ Nogmaals, we moeten helemaal niets. Therapie heeft alleen maar zin als je een innerlijke nood hebt, als je het gevoel hebt dat er iets niet klopt en daar iets mee wilt doen.”

Dat zou ik niet overleven, zeggen mensen bij catastrofale of pijnlijke gebeurtenissen. Hebben we genoeg vertrouwen in wat we aankunnen?

“Meer vertrouwen hebben zou nuttig zijn, ja. Maar het is niet afdwingbaar, je kunt niet moeten vertrouwen. Het groeit uit vertrouwd worden met. En dat is wat mindfulness doet, je vertrouwd maken met jezelf. Dat heeft het mij in elk geval gebracht. Als ik ’s nachts wakker word, in het zweet en angstig, dan ben ik vertrouwd met mezelf en kan ik vragen ‘wat gebeurt er hier?’ in plaats van in paniek te schieten.

Als ik verdrietig ben, als mijn leven een down kent, vertrouw ik het proces. Niet dat alles plots leuk wordt, mijn downs blijven downs, maar ik heb vertrouwen dat ik kan zijn met wat er aan de hand is. Er kunnen dramatische of trieste dingen gebeuren, je kunt van alles voelen, maar je moet je niet laten meeslepen.

We kunnen meer aan dan we denken, maar weten natuurlijk niet wat er gaat gebeuren tot het gebeurt. Door het vast te stellen, word je gerustgesteld. Dat leerde ik van mindfulness: weten dat ik aan het stuur zit en een vermogen om aan het stuur te blijven als het nodig is. Neem een van de simpelste oefeningen in onze training: je ademhaling volgen. Je wordt onvermijdelijk afgeleid, dat gebeurt zelfs bij de grootste zenmeesters. De instructie is: volg je ademhaling, en als je afdwaalt, keer er dan naar terug. Dat kan, jij zit aan het stuur.”

Wat betekent dat, aan het stuur zitten?

“Sommige dingen verzachten als je er aandacht aan schenkt. Sommige lossen zichzelf op, sommige dingen ga je begrijpen. Maar er zijn ook dingen die niet verzachten of uitgeklaard raken. Je kunt er niet naast of over of langs, het staat voor je neus. Ook dan is het in mijn ervaring goed om milde, open aandacht te hebben als manier om ermee om te gaan. Al de rest werkt toch niet. De vraag is: hoe ga ik hiermee om? Gewoon al die vraag stellen, zorgt ervoor dat je aan het stuur zit. Het is een dooddoener om te zeggen dat je met sommige dingen moet leren leven.

Eigenlijk wil het zeggen: hoe ga ik dit ding dat niet meer goed komt in mijn leven integreren? De socioloog Aaron Antonovsky deed onderzoek naar Holocaust-overlevers die goed functioneren, en zij hebben een ‘sense of coherence’, het gevoel dat het leven zinvol blijft, ondanks wat er gebeurd is. Maar ook dat is niet afdwingbaar. Een andere dooddoener is: het leven gaat door. Maar wat als het niet voortgaat zoals het was? Dan dringt de vraag zich op: wat nu? Je verhaal kennen en analyseren kan helend zijn op cognitief vlak, maar emotioneel helen gebeurt in mildheid.”

Zijn we vandaag te streng voor elkaar en voor onszelf?

“Ik hoor mensen dat vaak zeggen, maar in de oudste boeddhistische teksten wordt die vraag ook gesteld. Tijdens zijn zoektocht schrijft de Boeddha dat niemand zal begrijpen wat hij te zeggen heeft, omdat iedereen op zoek is naar vastigheid, behoeftebevrediging en gehechtheid.

Is het vandaag erger dan 500 jaar geleden in Noord-India? Geen idee, maar ik weet wel dat het eigen is aan de mensheid om streng te zijn. In het verhaal van de Boeddha komt er een god op het toneel die zegt: ‘Zij met weinig stof in de ogen zullen het zien.’ Dat merk ik ook zelf door mindfulness te geven. Mensen snappen waarom meditatie belangrijk is en waar het goed voor is, ook als het moeilijk is of pijn doet.”