De vele vormen van agisme: ‘Als vrouw word je onzichtbaar vanaf je 55’

Het is iets, oud worden. Grapjes over je geheugen, vergeleken worden met dor hout, werkgevers en banken die jobs en leningen weigeren, artsen die over je heen praten: agisme heeft veel gezichten. We praten erover met auteur Heleen Debruyne, journalist Linda De Win en professor gerontologie Christel Geerts.

“We hebben het te vaak over woonzorgcentra.” Christel Geerts zet meteen de toon. “Amper 5,3% van de 65-plussers woont in Vlaanderen in zo’n centrum, meestal op het laatste van hun leven. Door ze zo veel aandacht te geven, schilderen we geen genuanceerd beeld van het leven boven de 50. Eigenlijk bestaat ‘de oudere’ niet. Net zoals de groep tussen 20 en 60 niet homogeen is, is iedereen tussen 60 en 100 niet hetzelfde. Uiteraard is leeftijd een handige indicator voor beleid en een voor de hand liggende grens als je moet beslissen tot wanneer mensen moeten werken, bijvoorbeeld. Maar de maatschappij is de laatste decennia stevig veranderd. Vroeger zag de levensloop van mensen er gelijker uit – vroeg trouwen, snel kinderen krijgen – maar vandaag is er meer diversiteit. We trouwen minder en later, en we scheiden, zelfs op latere leeftijd.”

Niemand wil nog investeren in iemand van 55. Ik begrijp dat niet. Niet elke werkgever moet toch op TikTok zitten?

Heleen Debruyne

Linda: “60 vandaag is ook anders dan 60 in pakweg 1980. Ik ben 66 en ga twee keer per week sporten. Ik zie ook zeventigers die nog komen fitnessen en yoga doen. Mijn moeder, die al lang overleden is, zag ik dat op haar 66 niet doen.”

Heleen: “Of kijk gewoon naar de kleding. Was je 50 in 1970, dan was je al een oma. Nu is dat gelukkig anders.”

Christel: “Vorig jaar deden we een kleine enquête bij een seniorenvereniging en vroegen we wat je moet doen om gezond ouder te worden. Het antwoord was unaniem: bewegen. Ik denk niet dat zestigers 50 jaar geleden hetzelfde antwoord zouden gegeven hebben. Dat was toen eerder: rust en goed eten. (lacht) We zijn allemaal kinderen van onze tijd.”

Discriminatie op basis van leeftijd is de eenvoudigste definitie van agisme. Van incontinentiegrapjes en gezeur over trage oma’s op zaterdag in de supermarkt tot leeftijdsdiscriminatie op de arbeidsmarkt en het niet meer voluit medisch behandelen van ouderen. De stereotiepe ideeën en vooroordelen die we hebben over ouderen zijn op veel vlakken heel tastbaar. Uit onderzoek blijkt dat agisme negatieve gevolgen heeft voor het welzijn, de levenskwaliteit, gezondheid en de rechten van ouderen.

Christel: “Agisme speelt zich af op drie niveaus. Op institutioneel vlak gaat het over wetgeving, beleid, sociale normen en hoe onze maatschappij georganiseerd is. Het feit dat we op 65 met pensioen moeten, bijvoorbeeld. Op dit niveau hebben mannen en vrouwen er ongeveer evenveel last van. Op interpersoonlijk niveau gaat het over hoe mensen met elkaar omgaan, en ten slotte is er het intrapersoonlijke niveau, of hoe we naar onszelf kijken. Een negatief zelfbeeld of beslissen om iets niet te doen omdat we er te oud voor zijn, bijvoorbeeld. Uit onderzoek blijkt dat er op die laatste twee vlakken veel verschil is tussen mannen en vrouwen.”

Heleen: “Onze nieuwe podcast van Wilde Wijven gaat over welke normen aan vrouwen worden opgelegd, vaak op een heel subtiele manier. Agisme past daarin, als vrouw is ouder worden een ander schrikbeeld dan als man. Grof gesteld: als je heel je leven wordt beoordeeld op je uiterlijk en het begint te verwelken, dan kun je het schudden. Oudere vrouwen komen op een plek waar seksisme en agisme elkaar kruisen en versterken en het is haast onmogelijk om dat niet te gaan internaliseren. Zelfs ik hoor mijn vriendinnen, dertigers, angstig praten over de eerste tekenen van ouder worden.”

Linda: “Ik was daar niet mee bezig tot ik 40 was, maar als vrouw word je onzichtbaar vanaf je 55. Qua uiterlijk toch, niet per se professioneel. Vandaag vind ik dat dus wel confronterend. Ik wil een mooie foto voor bij dit stuk, en ze mag de realiteit wat verbloemen, ja.”

Christel: “We hebben er last mee omdat de samenleving je een beeld opdringt, maar het is ook een psychologisch mechanisme. Ik heb een boek samengesteld – Meisjes van 50 – dat echt goed verkoopt, ook al is het een academisch boek. Ik vermoed dat mensen gecharmeerd zijn door de titel. (lacht) Dat ‘meisje’ appelleert aan hoe vrouwen zich voelen. Als ik tijdens lezingen aan vrouwen boven de 50 vraag of ze vanbinnen veranderd zijn, dan is het antwoord meestal nee. Maar onze verpakking evolueert en dat vinden we moeilijk, net omdat het niet strookt met hoe we ons voelen.”

Heleen: “Simone de Beauvoir schreef in 1972 een boek over ouderdom, en haar analyse houdt nog altijd steek. Ze vond het raar dat we oudere mensen gaan minachten of minder serieus nemen, want iedereen wordt tenslotte ouder.”

In tegenstelling tot seksisme, racisme of homofobie, die over ‘anderen’ gaan, is agisme iets wat zich uiteindelijk tegen onszelf keert. Door agist te denken, vallen we ons toekomstige zelf aan, stelt ook activist en schrijver Ashton Applewhite in haar veelbekeken TED Talk.

Heleen: “De Beauvoirs verklaring is dat we in ontkenning leven terwijl we jong zijn. We geloven in onze onkwetsbaarheid en willen niet stilstaan bij hoe we zelf ook ouder worden. Jongeren kunnen zich ook niet voorstellen dat oude mensen ooit waren zoals zij. Ze schrijft ook hoe we het feit dat mensen trager wandelen en gebogen lopen associëren met mentale traagheid, terwijl dat vaak helemaal niet zo is. Agisme gaat toch over een gebrek aan inlevingsvermogen, denk ik. Misschien speelt onze angst voor afhankelijkheid daar ook een rol in.”

Linda: “Nu nog meer dan vroeger, denk ik, als ik naar jonge mensen kijk. Toen ik 20, 25 was, was ik niet bezig met schoonheidsidealen, maar nu worden jonge mensen gebombardeerd met ideaalbeelden via sociale en andere media. Ik denk dat het nu moeilijker is om op te groeien dan vroeger, en misschien is het ook moeilijker om ouder te worden.”

Heleen: “Ik ben wel een beetje bang dat het cliché van de warrige oudere verdwijnt, maar dat er een nieuwe norm voor in de plaats komt. Die van de frisse, gebotoxte oudere die actief en welgemoed is. Dat voelt nu al heel dwingend, misschien omdat er een hele markt aan verbonden is met antiagingproducten en elektrische fietsen, cruises, pilateslessen.”

Christel: “Filip Lemaitre schreef daar zelfs The Silver Ones over. Hij vindt dat we een bron van kennis en geld missen door ouderen als groep te onderschatten.”

Heleen: “Dus zien we nu reclamecampagnes vol blije, glimlachende ouderen, die wel nog steeds erg mooi zijn. Socioloog Giselinde Kuipers van de UvA van de KU Leuven is ongerust dat we, omwille van de alomtegenwoordigheid van plastische chirurgie, ontwennen aan oude gezichten. Wat als het professionele zelfmoord is om niet aan de Botox te gaan?”

Linda: “Ik denk meteen aan Nancy Pelosi, die minder rimpels heeft dan ik, ook al is ze 82. Ze staat nog altijd op hoge hakken de Amerikaanse senaat te leiden en ergens bewonder ik dat wel. Uiteindelijk kies je zelf of je Botox gebruikt en of je je haar verft of niet, toch?”

Heleen: “Ik denk dat dat toch vooral maatschappelijke druk is. We associëren grijs haar met ouderdom, en heksen. Schoonheidsnormen zijn sowieso geïnternaliseerd, het wordt dan een kluwen. Waarom scheren we onze benen? Omdat we dat werkelijk mooier vinden, of omdat we om ons heen alleen maar geschoren benen zien?

Linda: “Dat is een voordeel van oud worden, dat scheren moet minder, want je hebt gewoon minder haar.” (lacht)

Christel: “Ik denk dat er altijd idealen geweest zijn, alleen mochten vorige generaties uitbollen als ze ouder werden.”

Linda: “Mijn moeder wilde vanaf een bepaald moment niet meer zeggen hoe oud ze was. Ik vond dat onnozel, maar nu begrijp ik het iets meer.”

Christel: “Dat is ook psychologisch. Het einde van het leven nadert en het existentiële krijgt meer gewicht. Internalisatie van agisme is de reden dat we massaal crèmes smeren, en ik ga niet ontkennen dat het confronterend is als je je gezicht in de spiegel ziet en aan je lichaam voelt dat minder dingen kunnen. Het is goed om onszelf te verzorgen, maar er is inderdaad de druk om dat te doen en ik vrees dat mannen ons aan het bijbenen zijn op dat vlak. Maar het positieve is dat mensen vandaag meer dan ooit inspanningen doen om langer gezond te blijven.”

Als een tachtigjarige klaagt over pijn is het antwoord te vaak: wat wil je, als je 80 bent? Ook uit internationaal onderzoek blijkt dat dat een probleem is.

Christel Geerts

Dat brengt ons bij gezondheidszorg, iets waar het altijd over gaat als we over ouderen praten. Hoe vaak speelt agisme daar een rol?

Christel: “Ik vrees vaak en dat is een probleem, want onze levensverwachting stijgt sneller dan onze gezondheidsverwachting. Het is niet dat alle jaren die we erbij krijgen, ook gezonde jaren zijn. Daar zit bovendien een groot verschil in langs de sociale breuklijnen. Hoe welgestelder je bent, hoe langer je gezond blijft. Wij hebben onderzoek gedaan bij verpleegkundigen in de ouderenzorg en ziekenhuizen en bijna iedereen merkte agisme op. Dat gaat bijvoorbeeld over communicatie en hoe er met mensen gepraat wordt. Het cliché van ‘madammeke’.”

Heleen: “Ik heb als naïeve 17-jarige in een woonzorgcentrum gewerkt en had er nooit bij stilgestaan hoe er met deze mensen wordt omgegaan. Ik schrok.”

Christel: “Er werd ook onderbehandeling op medisch vlak en een achteruitgang van de zorg voor ouderen gerapporteerd. Als een tachtigjarige klaagt over pijn is het antwoord te vaak: wat wil je, als je 80 bent? Ook uit internationaal onderzoek blijkt dat dat een probleem is.”

Linda: “Net voor ik met pensioen ging, kreeg ik netvliesproblemen. Men kan daar vrij weinig aan doen, en de oogarts zei dat ik geluk gehad heb dat ik er tot dan weinig last van had. Maar na mijn 65ste moet ik het maar accepteren. Wat een vreemde uitleg is dat?”

Christel: “Misschien heeft die onderbehandeling ook te maken met de tijdsdruk bij zorgverleners en het feit dat patiënten een dossier worden. Maar ook hier is ons zelfbeeld belangrijk, denk ik. Ik geef vaak lezingen rond het geheugen en ons alledaagse vergeten. Ik kom met een positieve boodschap, maar vaak word ik ingeleid met grapjes over hoe ons geheugen rammelt. Met dementie is het hetzelfde als met woonzorgcentra, mensen hebben er een verkeerd beeld van. Dementie is een ziekte die zeker niet iedereen treft, en we schatten die percentages meestal veel te hoog in. Ze zijn hoog, bij 90-plussers, maar niet bij mensen van 70. Al die aandacht creëert een te negatief beeld. Jongedementie, bijvoorbeeld, is echt zeldzaam.”

Linda: “Wat vrouwen ook treft, maar mannen niet, is de menopauze. Iets waar op de werkvloer nauwelijks over gesproken wordt terwijl sommige vrouwen er echt van last hebben.”

Heleen: “Iets waar opvallend weinig medisch onderzoek naar gedaan wordt. Hoe dat complexe hormonale gebeuren exact werkt en hoe je klachten het beste kan verlichten, daar weten we nog niet genoeg over. En ook hier zien we een nieuwere berichtgeving, met alweer dat dwingende positivisme. Je bent dan wel in de menopauze, maar je kunt yoga gaan doen om met de symptomen om te gaan. (lacht) Dat nieuwe discours van zelfverbetering lijkt tegenwoordig onvermijdelijk.”

Christel: “Ik deed eind jaren 90 onderzoek met Ingrid Ponjaert-Kristoffersen naar oudere vrouwen. Daar was weinig informatie over. Alleen over de menopauze en het lege nest vonden we veel en de informatie was dramatisch. Het valt op dat we vandaag veel genuanceerdere gegevens vinden. Waarschijnlijk heeft dat ook met de verschillende generaties te maken. In de jaren 90 gingen de vrouwen die in de jaren 40 geboren waren in de menopauze, ze waren traditioneel opgevoed en hadden vaak niet gewerkt om ten dienste van hun gezin te staan. Een leeg nest was dus een dramatische verandering in hun leven. Van de vrouwen die vandaag tussen 55 en 64 zijn, werkt 60%. Dit is ook de generatie die nu aan mantelzorg doet voor de ouders, alweer zo’n 60%. Vandaag gaat het onderzoek niet meer over het lege nest, ook omdat we dat nest vandaag bijna niet meer leeg krijgen. (lacht) De menopauze is nu eerder fysiek dan psychologisch een mijlpaal, lijkt mij, misschien omdat vrouwen nu andere rollen opnemen dan 50 jaar geleden.”

Een van de rollen die vrouwen vandaag opnemen is die van werknemer, en op de arbeidsmarkt is agisme duidelijk. Het is moeilijker om een job te vinden na je 50ste, en op de werkvloer leven misvattingen over oudere werknemers als star, uitgeblust, niet open voor nieuwe technieken en minder stressbestendig.

Linda: “Ik ben pas aan mijn pensioen beginnen te denken een aantal maanden voor het zover was. Op de VRT waren er een aantal mensen die ook na hun 65 bleven werken. Dat zag ik ook wel zitten. De nieuwe CEO zei: vanaf nu gaat iedereen op 65, we hebben meer diversiteit nodig. Ik denk dat het eerder een besparingsmaatregel was, eerlijk gezegd. Maar toen wist ik, ik moet stoppen op 65.”

Heleen: “Werkgevers lijken niet te beseffen dat diversiteit ook werknemers van alle leeftijden inhoudt.”

Linda: “Mijn carrière is pas echt begonnen toen ik op mijn vijftigste een namiddagprogramma – Villa Politica – kreeg waar niemand anders echt in geïnteresseerd was. Ik ontdekte dat ik dingen durfde en talent had voor improvisatie en zette mezelf pas dan op de kaart. Ik merkte wel dat er oudere collega’s waren die afhaakten op sommige vlakken en liever uitbolden. Het is dus niet dat iedereen langer dan 65 wil werken. Maar ik had nog goesting en drive.”

Heleen: “Niemand wil nog investeren in iemand van 55. Ik begrijp dat niet. Niet elke werkgever moet toch op TikTok zitten? Iemand met veel ervaring heeft toch interessante kennis door te geven aan jongere collega’s?”

Christel: “In minder technologische samenlevingen is de oudste degene met de meeste kennis en dat gaf een zekere status. De devaluatie van ervaring zoals we die in onze maatschappij zien, speelt dus zeker mee. We kijken niet meer naar ouderen als een vat vol kennis, en dat is jammer. Aan de UGent is een groot onderzoek gedaan naar leeftijdsdiscriminatie op de werkvloer, en het is dramatisch. Maar ik denk dat de krapte op de arbeidsmarkt vandaag een zegen kan zijn. Mensen komen terug uit pensioen op vraag van werkgevers en ik zag onlangs zelfs een nieuwsitem over hoe opa’s en oma’s jobstudenten vervangen.”

Linda: “Twee vriendinnen die in het onderwijs gestopt zijn op 63 en 60 zijn dit jaar opnieuw aan de slag gegaan.”

60 zijn vandaag is anders dan in pakweg 1980. Ik ben 66 en ga twee keer per week sporten. Ik zie ook zeventigers die fitnessen en yoga doen.

Linda De Win

Heleen: “Wat mij in deze discussie stoort, is dat we alleen maar waarde lijken te hebben als we economisch iets opleveren. Zijn we dan niet meer waardevol als we niet meer werken?”

Christel: “Vergeet niet dat mensen niet alleen werken om economische redenen, ze halen ook zelfwaarde en voldoening uit een job. In Scandinavië blijven de meeste mensen actief tot op hoge leeftijd, ook al hebben sommigen het om fysieke of gezondheidsredenen moeilijker. We vergeten dat jongere volwassenen ook problemen hebben, denk maar aan kinderopvang en de combinatie van kleine kinderen met een job. Er zijn altijd issues in je privéleven die je werk doorkruisen. Ik erger me weleens aan vakorganisaties. Hun basisinsteek is werknemers beschermen, maar voor hen is dat automatisch: zo vroeg mogelijk met pensioen gaan. Kunnen we niet beter zorgen dat mensen hun werk goed kunnen doen, dat de mensen die op een bepaalde leeftijd willen stoppen dat kunnen, maar dat zij die willen blijven werken, dat ook kunnen?”

Heleen: “Zitten we hier niet met een socialeklasseverschil? Als Wetstraatjournalist of academicus is het fijn om je werk langer te doen, maar in de bouwindustrie of aan de band is dat toch iets anders?”

Christel: “Natuurlijk zijn er zware beroepen, maar ook hier moeten we opletten met veralgemeningen. Uit onderzoek blijkt dat mensen willen blijven werken als ze zich geapprecieerd voelen en er voldoende ergonomie voorzien is om hen aan het werk te houden. Ik ben voorzitter van een bedrijfje in de sociale economie, en daar vraagt een aantal vrouwen om na hun pensioen nog een klant te mogen houden. Omdat ze het graag doen en om ergens bij te blijven horen.”

Als we anders zouden kijken naar werk en langere loopbanen hebben, dan wordt die loopbaan ook anders, stellen activisten als Applewhite. Je zou dan als dertiger meer tijd kunnen nemen voor je kinderen, of voor sabbaticals.

Heleen: “Dat zou een mooie zaak zijn, maar als je nu als dertiger een sabbatical neemt, ben je die jaren kwijt en heb je de boot gemist. Om dat te veranderen, moeten de werkgevers mee zijn, maar die hebben vaak dus geen positief beeld van mensen van boven de 50.”

Linda: “Toen ik met pensioen ging, zeiden mensen: nu is het tijd om te genieten. Hoezo? De politiek volgen is mijn passie, ik heb genoten van mijn job en hoop met mijn kennis nog iets te doen. Hoe triest is het als je genieten tot na je pensioen moet uitstellen?”

Heleen: “Alsof alleen niet werken en bloemschikken genieten is.”

Generaties wijzen elkaar met de vinger, ouderen hadden het altijd al over ‘de jeugd van tegenwoordig’, maar nu gebeurt het ook omgekeerd. Kijk bijvoorbeeld naar het brexitreferendum waar jongeren en ouderen duidelijk anders gestemd hebben. In 2021 verscheen zelfs een boek van Helen Andrews met de titel Boomers: The Men and Women Who Promised Freedom and Delivered Disaster.

Heleen: “Kijk naar het klimaatdebat. Veel boomers kijken neer op de klimaatjongeren en de klimaatjongeren wijzen met een beschuldigende vinger naar de boomers. Agisme leeft ook binnen het feminisme. Zorgarbeid, gelijkheid op de werkvloer, de orgasmekloof: alle problemen waar we vandaag mee bezig zijn, zijn al de revue gepasseerd tijdens de tweede golf. Maar we zagen die vorige generatie vaak als oude, radicale feministische heksen naar wie we niet wilden luisteren. Jammer, want zo verliezen we kennis en ervaring omdat we onze voorgangers niet op prijs stellen.”

Applewhite pleit voor een stevige aanpak van agisme, omdat we nu eenmaal allemaal langer leven en dat liefst op een fijne manier gaan doen. Zien jullie de toekomst even positief in?

Christel: “Hopelijk is leeftijd in de toekomst niet langer een reden om iets niet te doen. Door meer speling op onze levensloop kunnen we ook op hoge leeftijd nog nieuwe dingen leren, doen of ons leven veranderen. De Verenigde Naties kwamen in maart 2021 met een rapport over agisme. Het bleef nogal abstract, omdat het in veel verschillende landen toegepast moet worden. Om agisme tegen te gaan, pleitten ze voor een antidiscriminatiebeleid, betere zorg en educatie, en ook intergenerationele activiteiten. Je ziet weleens initiatieven waarbij een klas naar een rusthuis gaat, maar ik denk dat ze beter naar Benidorm zouden trekken, waar de mensen aan het dansen en genieten zijn. (lacht) Ik denk dat de huidige generaties dat al veel beter doen dan toen ik jong was, trouwens. Jonge gasten hebben vandaag vaak betere contacten met hun grootouders omdat we gewoon anders met elkaar omgaan nu. Dat helpt om een positievere blik op oud worden te krijgen.”

Heleen: “Ik leid weleens boekenclubs, en dat zijn vaak veel dames van boven de 60. Interessante avonden. Ze hebben zo veel te vertellen, zo veel meegemaakt en zo veel gelezen, dat ik er meer aan heb dan zij, denk ik. Wat me wel opvalt is dat er zelfs tijdens de coronacrisis, toen er zo veel mensen stierven en ouderen werden geïsoleerd, geen brede maatschappelijke discussie ontstond over levenskwaliteit, over de vraag wat waardevolle levensjaren zijn en wat niet, en over hoe we naar de dood kijken. Misschien is dat ook een vorm van agisme, niet willen bezig zijn met de dingen die bij ouderen leven.”

Christel: “In de ouderensector verandert er nochtans veel. Er is al meer aandacht voor dan vroeger en er werken echt uitzonderlijke mensen, dus op dat vlak ben ik redelijk positief.”

Heleen: “Ik hoop vooral dat we het in de toekomst ook nog gewoon kut mogen vinden om ouder te worden, en dat we niet gedwongen worden in een krampachtig vrolijk-jong-blijven-keurslijf.”

Linda: “65-plus betekent veel minder dan vroeger dat je afgeschreven wordt. Ervaring wordt echt wel gewaardeerd, merk ik zelf. Dat verklaart het succes van iets als Sixie, een organisatie die 65-plussers opnieuw aan een job wil helpen. Maar je moet het wel aan mensen zelf overlaten, of ze nog willen doorwerken of niet. En onze beleidsmakers moeten beseffen dat met de stijgende levensduur een pensioen op 60 behalve voor zware beroepen in de toekomst echt wel de uitzondering moet worden.”

Christel: “De basis moet zijn dat mensen kunnen doen wat ze zelf willen doen, zonder dat leeftijd een rol speelt. En het is soms ook een kwestie van durven en van beslissingen nemen. Ik werd in 2018 ziek, borstkanker, en dat heeft veel getriggerd. Het heeft me echt aan het denken gezet over wat ik nu eigenlijk wil in het leven.”