De toekomst van plastic: ‘Recycleren is goed, maar plastic vermijden is beter’

Doe jij ook mee aan Mei Plasticvrij? We spraken experts Luc Alaerts en Tom Domen over de toekomst van plastic in onze samenleving.

Het burgerinitiatief Mei Plasticvrij is volop aan de gang. De bewustwordingscampagne daagt uit om plastic verpakkingen een maand lang te vermijden. Geen simpele klus, maar de actie toont wel aan dat er heel wat Vlamingen wakker liggen van de plastickwestie.

We wisten twee ingewijden in de problematiek te strikken voor een verhelderend gesprek: Luc Alaerts is manager van het Steunpunt Circulaire Economie, maakt deel uit van het operationeel team van Vlaanderen Circulair en is onderzoeker aan de KU Leuven. Tom Domen is Global Head of Long Term Innovation bij Ecover.

De experts zijn het erover eens dat we niet ter plaatse mogen blijven trappelen. ‘Het is tijd om te innoveren en experimenteren. De burgers zijn er alvast klaar voor.’

Wat vinden jullie van sensibiliseringsacties zoals Mei Plasticvrij?

Tom Domen: ‘Ik sta er volledig achter. Je merkt dat er een momentum gecreëerd is rond kritisch omgaan met plastic. Het is goed dat consumenten beseffen dat de overdaad aan plastic een gigantisch probleem is.

Het is een interessante oefening om plastic een maand lang te bannen of het gebruik ervan tenminste te verminderen. Volledig plasticvrij leven is immers heel moeilijk in onze maatschappij. Door een maand de uitdaging aan te gaan, staan mensen echt stil bij hoeveel plastic verpakkingen er in de supermarkten liggen.

Mei Plasticvrij geeft het debat over plastic een duwtje in de rug. Momenteel wordt recyclage op een voetstuk geplaatst. Zeker voor de regering en de bedrijven die met verpakkingsmaterialen werken, zwaait de circulaire economie de plak. Maar plastic vermijden? Daar hoor je ze niet over.’

Luc Alaerts: ‘Verschillende initiatieven tonen aan dat het tijd is om op grote schaal actie tegen plasticvervuiling te voeren, waaronder Mei Plasticvrij en de Plastic Attacks in supermarkten (waarbij consumenten de plastic verpakkingen achterlaten in de winkel, als het ware uitspuwen). Dit zijn waarschuwingen vanuit de burgers naar de industrie. En de burger heeft macht. Als de industrie hier niet op inspeelt, komen ze in de problemen. Belangrijke organisaties zoals de Ellen MacArthur Foundation hebben dit risico al benoemd.

Ik sluit me ook aan bij het recyclageverhaal. Er is zeker nog nood aan nieuwe technologieën en betere manieren om te recycleren, maar die moeten geïmplementeerd worden in een groter verhaal, waarbij we plastic niet als de ultieme en ongenaakbare oplossing zien.

Er wordt lacherig over gedaan. Een houten tandenborstel in plaats van een plastic tandenborstel, wat gaat dat nu uitmaken? Maar ik geloof oprecht dat alle beetjes helpen en het gaat om een mentaliteitswijziging.’

We weten al langer dat er te veel plastic op onze aardbol rondzwerft, maar pas nu laten de burgers massaal van zich horen.

Tom: ‘Het is door de bewustwording van de consument dat er zoveel over gesproken wordt in het nieuws en op politieke schaal. Een van de meest voorkomende klachten in supermarkten is het overdadige gebruik van plastic.

We beseffen eigenlijk al tien jaar dat we veel te veel plastic gebruiken en van al het plastic dat momenteel gemaakt wordt, wordt er op dit moment slechts twee procent echt gerecycleerd. Het is pas nu, dankzij de media en de burgers, dat er een momentum is. In Groot-Brittannië zorgde de reactie op de documentaire Blue Planet II ervoor dat de regering de strijd aangaat met plastic voorwerpen voor eenmalig gebruik, zoals rietjes.’

Luc: ‘Er zijn talloze websites en blogs over plasticvrij leven, mensen ruimen op vrijwillige basis zwerfvuil op langs de weg en de media springen erop. De burger realiseert zich dat ook hij een actor is in dit verhaal. De consument kan bewust zo min mogelijk zaken kopen met plasticverpakking en een duidelijke boodschap geven.

De verhalen van plastic soup hakken er echt op in. Dat er in je mosselen plastic zit en mensen het op die manier binnen krijgen, heeft hen wakker geschud. Je kan de plastic soup soms rechtstreeks zien ontstaan: na een zonnige stranddag, komt de zee als het ware de nieuwe plasticoogst ophalen. Hoe erg het ook is, die plastic soup toont goed aan dat kleine stukjes wel degelijk een grote impact hebben. We zijn met miljoenen aardbewoners en als die allemaal plastic in de natuur gooien, is een kleine hoeveelheid plots heel veel.’

Wat wil dat dan zeggen voor de toekomst van plastic?

Tom: ‘Er zijn een aantal onderzoeken gaande over de invloed die microplastics op lange termijn hebben op onze gezondheid. Als die onderzoeken afgerond zijn en we weten wat microplastics precies voor gevaar met zich meebrengen, moeten er wel strengere wetten rond komen.’

Luc: ‘Het is een tweeledig verhaal. Enerzijds is plastic een hoogtechnologisch materiaal dat ons veel voordelen heeft gebracht, maar de gebreken in de keten duiken plots overal op. Er wordt vaak gezegd dat plastic veel voordelen heeft, onder andere voedsel langer vers houden. In sommige gevallen is dat waar, maar er zijn ook veel toepassingen waar alternatieven voor mogelijk zijn.

Ik kan me voorstellen dat we kunststof in de toekomst nog zullen gebruiken, maar enkel onder strenge voorwaarden. De toekomst van kunststoffen zit vervat in een gesloten circuit, zonder lekstromen.’

Recyclage is dus niet heiligmakend?

Tom: ‘Ik ben niet tégen recyclage. Op dit moment is recyclage de meest voor de hand liggende oplossing voor de industrie om het probleem te verkleinen en het wordt helaas nog onvoldoende toegepast. Onze laatste fles van Ecover is ook gemaakt van honderd procent gerecycleerd materiaal, dat is nu haalbaar. We moeten erop blijven inzetten, maar recyclage is niet de heilige graal.

Het idee dat alle plastics die nu gebruikt worden, vaak voor onzinnige toestanden zoals single use koffiebekers of shrink wraps rond producten, nog honderden jaren in de natuur blijven rondzwerven is gewoon te gek voor woorden. Het is totaal niet doordacht om op die manier met plastic om te gaan. Het is een materiaal dat grote risico’s heeft voor onze leefomgeving en gezondheid. Zet plastic dus in waar het echt niet anders kan, maar vermijd het in alle andere gevallen.

Gebruik recyclage niet als excuus om plastic ongestoord voor alles te gebruiken. Plastic kan optimaal vijf tot zes keer gerecycleerd worden. Daarna wordt het materiaal onbruikbaar. We kunnen geen oneindige kring creëren met plastic zonder massaal energieverlies, dat is een illusie. Als je sommige aanhangers van de circulaire economie hoort, lijkt het wel de ultieme oplossing, maar kwaliteitsverlies en contaminatie zorgen ervoor dat een eindeloze gesloten kring niet mogelijk is.’

Luc: ‘Recyclage is het sluiten van de kleinste kring in het systeem, maar er is zoveel meer mogelijk. Een plastic fles laten recycleren kost veel meer energie dan diezelfde fles opnieuw gebruiken. Ik stel vaak vast dat in onze maatschappij mensen ervan overtuigd zijn dat technologie alles gaat oplossen.

Denk maar aan klimaatverandering. Er wordt geloofd dat groene technologische ontwikkeling de opwarming van de aarde wel zal tegenhouden. Het is een excuus om het individuele gedrag niet aan te moeten passen. Dat is een gemakzuchtige manier van denken, alsof een deus ex machina alles zal oplossen.

Ik juich innovatie toe, maar als je een transitie teweeg wil brengen, moet je socio-economische gedragsverandering aanwakkeren. Daar wordt meestal minder op ingezet, terwijl daar in eerste instantie oplossingen zitten. Wachten tot technologie alles oplost, is niet de juiste aanpak.

Wanneer ik spreek over circulaire economie, wil ik benadrukken dat ook afzien van gebruik daar deel van moet uitmaken. Versobering: dat horen mensen niet graag, het is geen sexy of winstgevend idee, maar de grondstoffen op onze aarde zijn beperkt. De wereld is vol aan het geraken met mensen en spullen.’

Tom: ‘Elk industrieel model vandaag is gestoeld op groei. En die is – tenzij je in de service economie werkt – nog steeds vooral gefocust op het uitbreiden van de productie. Dat maakt het voor veel bedrijven een moeilijk verhaal om die ommezwaai te maken. Vandaar scharen veel bedrijven zich dus achter de circulaire economie, zolang we alles in een kringloop stoppen hoeven we ons niet aan te passen.. In de bedrijfswereld spreken over versobering is moeilijk.

Bedrijven moeten ook nadenken over manieren om het versoberen leuk te maken voor de burger. Denk aan mode die inzet op delen, kledingbibliotheken bijvoorbeeld.’

Luc: ‘Ik zie ook een oplossing in product-dienst systemen, waarbij de bedrijven eigenaar blijven van de verpakking en dus ook verantwoordelijk zijn voor wat er met die verpakking gebeurt. Zo stimuleer je de producenten om de verpakkingen terug te nemen.

Dat maakt het bovendien veel gemakkelijker om te recycleren, want zo kan iedere producent zijn specifieke product opnieuw in een recyclagekring brengen.’

Tom: ‘Ook ons systeem bij Ecover is gebaseerd op volume. We hebben wel herbruikbare flessen, maar de meeste consumenten gebruiken die nog niet in Vlaanderen. We moeten ervoor zorgen dat die hervulbare flessen een waarde hebben, zodat ze niet in de vuilnisbak belanden.

In Zwitserland wordt wel dertig tot veertig procent van de omzet gedraaid dankzij de hervulbare opties. Er is daar meer ingezet op de klantervaring. De Zwitserse winkeliers vullen de flessen bij voor de klanten, die meteen een gevulde fles mee naar huis kunnen nemen. Het is erg gebonden aan de regio wat er wel of niet werkt.’

Hier kan de statiegelddiscussie een antwoord bieden?

Luc: ‘Vanaf het moment dat de verpakking leeg is, zitten we met een probleem. Op dat moment heeft het omhulsel nog maar weinig waarde. Consumenten gooien hun plastic flessen heel gemakkelijk bij het restafval of gewoon op straat. We moeten nadenken over hoe we dat gedrag kunnen veranderen.

Door statiegeld te vragen, dichten we een kunstmatige waarde toe aan een gebruiksvoorwerp. Hierdoor zijn mensen geneigd om dat voorwerp terug te brengen naar de winkel en er geld voor in de plaats te krijgen. Als je wil dat plastic niet als afval wordt beschouwd, moeten we er waarde aan geven.

Er wordt vaak naar de politiek gekeken, maar je ziet dat in dit geval de stem van de burger doorklinkt en politieke gevolgen heeft. Als er een draagvlak voor bestaat zou ik zeggen: probeer het gewoon en zie waar het ons brengt.’

Tom: ‘Als je polls bekijkt is er zeker een draagvlak voor statiegeld. De burgers vragen erom, dus waarom het inderdaad geen kans geven?’

Zijn er landen die het goede voorbeeld geven?

Luc: ‘Het is moeilijk om er een regio uit te pikken die hét lichtend voorbeeld is, want het is nergens perfect. Er zijn wel regio’s die interessante initiatieven hebben. In Duitsland wordt er bijvoorbeeld veel actiever op statiegeld ingezet en Vlaanderen is kampioen in inzamelen en sorteren. Zo heeft ieder land een eigen focus.

Ik denk niet dat er al ergens een systeemverandering is doorgevoerd die we allemaal als voorbeeld zouden moeten nemen.’

Tom: ‘In Engeland heb je dankzij Blue Planet op BBC vanuit de burgers veel meer interesse in duurzame alternatieven. De vraag naar hervullen is voor Ecover in het Verenigd Koninkrijk met driehonderd procent gestegen.

Engeland stond wat achter op België en Duitsland, maar dankzij burgerbewegingen is het in een stroomversnelling terechtgekomen. Je hebt er in verschillende steden interessante acties die het politieke debat beïnvloeden.’

Er wordt wel onderzoek gedaan naar alternatieven voor single use plastics en microplastics, maar de vooruitgang lijkt traag te gaan.

Tom: ‘Er is met veel bravoure aangekondigd dat de industrie zal stoppen met het verspreiden van microplastics in cosmetica. Maar die microplastics zitten nog steeds in verschillende producten en komen nog altijd in onze waterwegen terecht.’

Luc: ‘Het is ongelooflijk wraakroepend. De marketingafdeling heeft bijvoorbeeld ooit ontdekt dat de consument zich op een zachte manier wil scrubben en vervolgens heeft de technische afdeling kunststofkorreltjes ontworpen als gemakkelijk antwoord op die vraag. Die microplastics worden gewoon door de riolering gejaagd.

Was er nu niemand binnen de productontwikkeling die op voorhand bedacht dat kleine plastic bolletjes door de afvoer spoelen geen al te best idee is? Hoe zit onze wereld in elkaar dat zoiets zomaar kan en het niet evident is dat het wordt afgeschaft? Wanneer het besef eindelijk komt, wordt het gebruik van microplastics geleidelijk – en dus traag – afgeschaft. Daar kan ik gefrustreerd en emotioneel van worden.’

Tom: ‘Het is gewoon waanzin.’

Luc: ‘Het is niet simpel om uit een analyse van de levenscyclus van producten een milieuscore destilleren. Het is een uitdaging om te ontdekken met welke criteria je allemaal rekening moet houden en aan welke je het meeste belang moet hechten.

Met kunststof werken is vaak de makkelijkste oplossing. Alternatieven voor plastic zakken, zoals papieren versies, worden geanalyseerd en vervolgens verschijnen er rapporten dat ook die papieren zakken niet goed zijn voor het milieu omdat ze energie opslorpen tijdens het productieproces. Dat het plastic langdurige schade aanricht wanneer het in de natuur terechtkomt en papier niet, wordt niet opgenomen in de analyse. Dat is bizar.’

Tom: ‘Analyses worden inderdaad vaak gedaan om systeemverandering tegen te gaan en om te bewijzen dat alternatieven niet beter zijn. Het is veel makkelijker om het bestaande systeem te optimaliseren in plaats van een nieuw systeem te ontwikkelen. Een nieuw systeem heeft altijd een beginfase waarin je met vallen en opstaan dingen moet ontdekken. Dat leerproces zorgt in sommige gevallen voor een grotere CO2-uitstoot in het begin.’

Luc: ‘Het probleem is dat leerprocessen heel moeilijk in te schatten zijn. Hoe lang zal een leerproces duren? Hoeveel energie zal dat kosten en is de uiteindelijke uitkomst de moeite waard? Het is heel moeilijk om dat in een analyse te gieten.’

Is bio-afbreekbaar plastic een goed alternatief?

Tom: ‘In een plasticvrije winkel waar ik onlangs een kijkje ging nemen, merkte ik op dat veel werd vervangen door bio-afbreekbaar plastic. In een andere supermarkt vervingen ze plastic flessen door tetrablikken. Is dat beter? Er is veel discussie over welk materiaal nu de beste optie is.

Het afbreekbare plastic-verhaal is heel controversieel. De biologisch afbreekbare plastics op de huidige markt hebben nog heel wat nadelen. Ze zijn bijvoorbeeld vaak enkel afbreekbaar in zeer specifieke omstandigheden en niet wanneer ze in zee belanden.’

Luc: ‘Het is een definitiekwestie: wat betekent biodegradeerbaar eigenlijk?’

Tom: ‘Er wordt onderzoek gedaan naar een nieuwe generatie polymeren, die afbreekbaar zijn door bacteriën die ook in marine-omgevingen beschikbaar zijn. Die evolutie is interessant en ik geloof dat dit soort innovaties deel uitmaken van de toekomst, maar we moeten voorzichtig blijven en consumenten nooit de boodschap geven dat ze hun plastic zomaar overal mogen achterlaten.

Materiaal dat op grote schaal wordt geproduceerd zou nooit in zo’n grote hoeveelheden in de natuur terecht mogen komen. De schaalgrootte is en blijft verkeerd, ook als het plastic in kwestie afbreekbaar is.’

Luc: ‘Eigenlijk zou je biodegradeerbaar plastic willen dat makkelijk en snel afbreekt, maar dan ook een verbod op communicatie erover in het leven moeten roepen zodat consumenten het niet overal achterlaten in de veronderstelling dat de natuur het wel opruimt.’

Tom: ‘Plastic is een mondiaal materiaal, het wordt gemaakt in alle mogelijke regio’s en de vraag rijst dus of het mogelijk is een materiaal te maken dat in eender welk ecosysteem kan afbreken? Het is een zoektocht waar we bij Ecover veel op inzetten, maar dat is helaas niet zo simpel.

Heel wat kunststof producten zijn gelukkig recycleerbaar. We moeten ernaar blijven streven om materiaal te recycleren tot het opgebruikt is en vervolgens laten vergaan op een manier die niet schadelijk is voor ons milieu.’

Luc: ‘Daar sluit ik me bij aan. Haal eruit wat eruit te halen valt, hou rekening met de negatieve impact van het hergebruik en kijk dan wat de minst schadelijke manier is om ervan af te geraken.

Momenteel zitten we voor bepaalde nieuwe plastics ook met het probleem van contaminatie opgescheept. Zo is de recyclage van PET goed ontwikkeld, maar mag er in het proces geen PLA (polymelkzuur, een bio-afbreekbare kunststof) terechtkomen, want dat verstoort de recyclage volledig. De bedrijven die PET recycleren hebben zich verenigd in het European Pet Bottle Platform. Om de keten te verdedigen hebben ze een waarschuwing voor PLA uitgevaardigd. Wat moeten we daarvan vinden?

Enerzijds is het goed dat ze hun keten beschermen, maar anderzijds boycotten we op die manier nieuwe technologieën. Moeten we die innovaties dan geen kans geven? En misschien zelfs verkiezen boven de klassieke waardeketens?’

Tom: ‘Ik ben op zich geen fan van PLA, gezien de beperkte optie tot afbreekbaarheid, maar ik kwam onlangs een nieuwe toepassing hiervan tegen, waarbij er met PLA-schuim gewerkt wordt. Het schuim heeft als voordeel dat het economisch voordeliger is, je er minder materiaal van nodig hebt voor dezelfde toepassing en het schuim boven blijft drijven en dus makkelijk gescheiden kan worden van andere kunststoffen die zullen zinken.

Wat in eerste instantie dus geen goede oplossing lijkt, kan in een vervolgstadium wel interessant blijken.’

Een zaligmakende oplossing zit er nog niet meteen aan te komen?

Luc: ‘Ik denk niet dat we nu al kunnen zeggen wat de kunststof van de toekomst zal zijn.

Twee dingen zijn erg belangrijk: een kunststof vinden met een lage impact op vlak van CO2 en de keten zo volledig mogelijk sluiten.

Is een beweging weg van fossiele grondstoffen naar biologische grondstoffen de oplossing? Ook daar moeten we mee oppassen. Onze belangrijkste biologische grondstof is natuurlijk ons eten. Ik denk dat het systeem dat rond de kunststof gebouwd wordt even belangrijk is als de kunststof zelf. Daar moeten lekken echt vermeden worden.

Het is heel belangrijk om naar het hele systeem te kijken en alle actoren goed te kennen. We staan voor een transitie en die zal niet pijnloos of zonder frictie verlopen.

We zijn het gewoon geworden dat we overal en altijd een drankje of een snack verpakt in plastic kunnen kopen. De industrie heeft handig ingespeeld op de behoeften van mensen, waardoor we verwend zijn geraakt. Zijn we gelukkiger omdat we overal frisdrank kunnen kopen? Ik wil dat in vraag stellen. Zouden we dat niet kunnen missen, als het zo schadelijk is?’

Tom: ‘De voorzieningen die het ons gemakkelijker maken, hebben soms absurde gevolgen. Maar het is ook iets waar de consument zichzelf tegen begint af te zetten.

Het is tijd om meer te gaan experimenteren in de brede context. We moeten niet bij de klassieke ketens blijven als er misschien nieuwe technologieën bestaan die veel minder impact hebben op ons milieu. De tijd is er rijp voor.’