De kunst van het luisteren: ‘Wie alleen maar zelf praat, leert nooit iets bij’

We doen het elke dag, de hele dag, zou je denken: luisteren. Maar is dat wel zo? De Amerikaanse auteur Kate Murphy twijfelt daaraan in haar boek Je luistert niet. We zijn de kunst van het luisteren aan het verliezen en dat is slecht nieuws.

Wie luistert er naar jou? Dat was de eerste vraag die journaliste Kate Murphy aan iedereen stelde tijdens de research voor haar boek. De meeste mensen twijfelden voor ze antwoordden. De gelukkigen noemden een paar mensen, meestal een partner, beste vriendin, soms een ouder, broer of zus. Sommige mensen gaven toe dat ze iemand betalen om naar hen te luisteren. Een therapeut, coach, kapster of zelfs astroloog. Maar heel wat mensen vertelden haar dat ze het gevoel hebben dat er niemand echt naar hen luistert. Hoe zit dat met Murphy, wilden wij weten. ‘Ik ben gezegend met goede luisteraars in mijn leven’, lacht ze. ‘Van mijn groottante, oma’s, zussen en schoonzussen heb ik geleerd hoe waardevol het is, zij hebben mijn interesse voor het onderwerp opgewekt.’

Over luisteren wordt niet veel geschreven en in de menswetenschappen wordt er ook niet veel onderzoek naar gedaan. Hoe kwam jij bij het onderwerp terecht?

‘Het onderwerp koos mij. Ik zie mensen tijdens etentjes de hele tijd op hun telefoon kijken en ik erger me aan de abominabele akoestiek in restaurants, waardoor ik mijn tafelgenoten amper versta. Op tv zie ik talkshows en nieuwsprogramma’s waar de gasten door elkaar roepen en waar niemand naar de ander luistert. Als journalist valt het me de laatste jaren op dat de mensen die ik interview bijna verbaasd zijn dat ik naar hen luister. Alsof het een uitzonderlijke ervaring was. Ze vertellen me vaak dingen die niets met het onderwerp van mijn reportage te maken hebben. Ik word ook altijd hartelijk bedankt en heel wat mensen verontschuldigen zich als ze openhartig zijn. Alsof ze het te veel gevraagd vinden dat iemand aandachtig naar hen luistert. Ik vroeg me af of we een luisterprobleem hebben en het onderwerp bleek zo breed dat mijn stuk voor de New York Times een boek werd.’

En, hebben we een luisterprobleem?

‘Ja. Als je ouders zeggen: ‘Luister naar mij’, dan betekent dat meestal dat je moet gehoorzamen. Het heeft van kleins af aan geen positieve connotatie, we worden zelfs een beetje geconditioneerd om het niet te doen. We leren bovendien dat luisteren iets passiefs is, de makke tegenhanger van praten. In onze cultuur vinden we het beter om de leiding te hebben in een gesprek. Je stem vinden, de boodschap controleren, shaping the narrative, speaking your truth, dat moet je doen om vooruit te komen in het leven. Sociale media en competitieve bedrijfsculturen voeden een sfeer van eindeloze zelfmarketing, we kijken vol bewondering naar goede sprekers of comedians die monologen afsteken, volgen workshops om beter te leren spreken voor een publiek en het toppunt van succes is een TEDTalk. We bewonderen tv-series als The West Wing voor de scherpe dialogen, maar zien niet dat al die personages gewoon lopen te declameren, zonder naar elkaar te luisteren. Want luisteren, daar staan we niet bij stil. Als we het iemand zien doen, denken we alleen maar dat die zit te wachten tot het zijn of haar beurt is om te spreken. De International Encyclopedia of Interpersonal Communication telt 2048 pagina’s, maar er gaat amper één item over luisteren. Eén. Terwijl communicatie van twee kanten komt en luisteren net heel krachtig is.’

Goed luisteren is de basis van ons ongelofelijke succes als soort, schrijf je.

‘Klopt. Goed luisteren is het fundament van al onze relaties, het zorgt voor intimiteit, connectie en verbondenheid en voor het vrijkomen van heerlijke hormonen. Dat gevoel van begrip en samenwerking, dat is liefde. Die connectie maakt van luisteren bovendien de beste remedie tegen eenzaamheid. Maar ook wetenschap, technologie en creativiteit zijn gebaseerd op samenwerking en dus op luisteren. Van het vangen van een mammoet tot de ontrafeling van ons DNA, elkaars verhaal begrijpen en erop reageren is de basis van alles wat we als soort bereikt hebben. Wat ons met dit virusprobleem gaat helpen, zijn wetenschappers die informatie uitwisselen, toch? Echt goede producten ontwikkel je door naar de behoeften van je klanten te luisteren, echt goede teams bouw je niet op met rare activiteiten, maar door goed naar elkaar te luisteren. Als we dat niet blijven doen, zullen we veel minder kunnen bereiken, zowel als maatschappij als als individu.’

Relaties die mislukken, bedrijven die over de kop gaan, maar ook de maatschappelijke polarisatie over elk onderwerp link jij aan ons verschrompelend luistervermogen.

‘Kijk naar het politieke discours, waar we amper nog debatten zien, maar veeleer opeenvolgende statements van mensen die over elkaar heen praten. Iedereen wil zijn eigen boodschap doordrukken, zonder dialoog. We lijken te vergeten dat je pas echt zeker kunt zijn van je eigen overtuigingen als ze uitgedaagd worden. Het probleem is bovendien dat mensen die het gevoel hebben dat er niet naar hen geluisterd wordt, protesteren. Ze gaan steeds extremere uitspraken doen om toch maar gehoord te worden en dat voedt polarisatie. De onzekerheid, veroorzaakt door het gevoel niet gehoord te worden, is een crux in veel van onze hedendaagse problemen. Weet je, het is moeilijk om echt vijandig tegenover mensen te staan als je weet wie ze zijn en waarom ze iets denken of voelen. Je moet het niet met elkaar eens zijn, maar door te luisteren begrijp je elkaar en is het moeilijker om de ander als een soort demon te zien.’

Zit daar niet een vleugje nostalgie in? Vroeger, toen iedereen in een dorp woonde of ’s avonds op de stoep ging zitten om met de buren te praten, was het allemaal beter?

‘Dat gevaar op nostalgie bestaat, maar ik denk dat er vroeger gewoon echt minder obstakels waren. Onze moderne wereld zit goed luisteren in de weg. Akoestisch, denk maar aan winkels waar je niet kunt nadenken door de blèrende muzak, open kantoren waar je elk tikgeluid hoort, galmende restaurants en cafés waar je je gezelschap niet verstaat omdat de muziek te luid staat. Onze aandacht wordt bovendien constant opgeëist door schermen. Zelfs in restaurants, speeltuinen en woonkamers grijpen we constant naar onze telefoon, bang om iets te missen. Onze aandachtsboog wordt almaar korter en technologie geeft ons bovendien het gevoel dat luisteren niet meer nodig is. We lijken verbonden via apps en sociale media en die zijn minder rommelig dan het echte leven, want we swipen of deleten imperfectie en ingewikkeldheid gewoon weg. Alleen, zo verliezen we de nuance en rijkdom van echt menselijk contact. Dat zorgt volgens mij voor een sluipend gevoel van ontevredenheid, onrust en eenzaamheid.’

We zijn de kunst van het luisteren verleerd, maar paniek is niet nodig, schrijf je.

‘Luisteren is een vaardigheid, een soort spier die we verliezen als we ze niet oefenen, maar dus ook kunnen trainen indien nodig. Maar begrijp me niet verkeerd, het is niet makkelijk. Mensen denken dat luisteren gewoon betekent dat je niets zegt, en wacht tot de ander zijn lippen niet meer beweegt. Maar dat is geen echte conversatie. Goede luisteraars zetten hun ego opzij en focussen op de ander. Ze zijn oprecht nieuwsgierig, stellen open en ondersteunende vragen, veroordelen niet en nemen hun tijd. Wie zich na elk gesprek afvraagt wat hij geleerd heeft over de ander en hoe die zich voelde over de conversatie, wordt vanzelf een betere luisteraar. Wat mij opvalt is dat mensen vaak niet eens weten of ze goede luisteraars zijn of niet. Ze wandelen weg van een gesprek, zonder erbij stil te staan of ze er iets van bijgeleerd hebben.’

Dat gebeurt zelfs bij mensen die we echt goed kennen, schrijf je.

‘We worden lui bij mensen die we goed kennen omdat we denken te kunnen voorspellen wat ze gaan zeggen, denken of voelen. Terwijl dat niet zo is. Je kunt iemand nooit echt voor honderd procent kennen. Iedereen evolueert constant, alles wat we meemaken en iedereen met wie we praten kan ons een klein beetje veranderen. Gelukkig maar, zo kunnen zelfs de mensen bij wie we het dichtst staan, ons nog verrassen. Alleen, als we lui worden op luistervlak, loopt het in relaties vaak mis. Als journalist ontdekte ik dat mensen vaak opener zijn tegen mij dan tegen hun dierbaren, net omdat ik hen niet ken en dus onbevangener ben. Weet je, misschien is deze crisis ook een kans. Nu de wereld op pauze staat, hebben we de tijd om naar elkaar te luisteren, onze veronderstellingen los te laten en weer te ontdekken wie de ander is.’

Dat we soms niet goed luisteren naar de mensen dicht bij ons heeft niet alleen met luiheid te maken, maar ook met de angst dat ze ons iets gaan vertellen waar we iets mee moeten doen.

‘Klopt. Misschien zegt een vriend of geliefde iets waar ik over moet nadenken en heb ik daar geen zin in. We zijn complexe wezens. Aan de ene kant willen we routine en mensen die voorspelbaar zijn, zodat we weten wat we mogen verwachten. Maar where’s the fun in that? We voelen ons veel meer levend als we verrast worden. Het vraagt moed en avontuurlijkheid om goed te luisteren, want als je een vraag stelt, weet je nooit wat het antwoord zal zijn. Dat is net boeiend. Als je alleen maar zelf praat, leer je nooit iets bij en word je snel oudbakken. Goed luisteren prikkelt je fantasie en je ontdekt dat mensen veel boeiender zijn dan je denkt, als jij maar de juiste vragen stelt. En ja, soms zijn we bang dat we iets moeten doen met de ons toevertrouwde ontboezemingen, maar dat is nergens voor nodig. Het is zelfs een beetje arrogant om dat te denken, vind ik. Want als mensen ons iets vertellen, verwachten ze geen advies of oplossing. Ze willen gewoon dat je luistert en met hen meevoelt. Ze hebben de antwoorden op hun vragen in zichzelf, het is jouw taak als goede luisteraar om die uit te lokken. En nee, je bent geen goede luisteraar als je alleen vragen stelt omdat je de antwoorden entertainend vindt. Intimiteit is iets wat je verdient, je bouwt het op en het vraagt geduld. Door te luisteren bouw je het privilege op om iets verteld te worden.’

Maya Angelou is vandaag populair bij liefhebbers van quotes. Een van haar mooiste is: mensen zullen vergeten wat je zegt, en misschien zelfs wat je doet, maar ze zullen nooit vergeten wat voor gevoel je hun geeft. Goed luisteren toont oprecht aandacht, een fantastisch gevoel.

‘Absoluut. Er is niets ergers dan je blootgeven en een slechte respons krijgen. Iets vertellen en het gevoel hebben dat je niet gehoord bent. Ongevoelige reacties, onverschilligheid, onbegrip, dat snijdt diep en maakt dat je niets liever wilt dan weer in je schulp kruipen. Maar een goede luisteraar die je de tijd geeft om je verhaal te vertellen, die oprecht nieuwsgierig is en vragen stelt die je prikkelen, die je niet veroordeelt en je ontboezemingen niet doorvertelt, dat is het beste gevoel ter wereld.’

Dat legt een grote verantwoordelijkheid op de schouders van de luisteraar.

‘Niet echt. Je bewust zijn van het belang van luisteren is al een belangrijke stap en als het niet helemaal lukt, is er altijd een volgende keer. Er is geen juiste of foute manier om te luisteren, je kunt altijd teruggaan en zeggen: ‘Ik heb nog eens nagedacht, kun je daar iets meer over vertellen?’ Begrijp me niet verkeerd, luisteren is een inspanning, het is vermoeiend, net omdat je tijdens het gesprek op zo veel let en omdat je er ook achteraf nog over nadenkt. Maar het is het waard, want luisteren is het mooiste geschenk dat je een ander kunt geven.’