Alle media-aandacht ten spijt, worden menopauzale vrouwen nu écht goed geholpen? ‘Ik verzwijg mijn behandeling, want de reacties zijn soms echt grof’

2024 was het jaar dat u de menopauze niet meer kon negeren. De vraag is of vrouwen door de bomen het bos nog zien: zorgt al die media-aandacht er ook voor dat ze goed geïnformeerd zijn en de juiste hulp krijgen? Dat valt toch nog tegen, zo blijkt.

Talloze artikels, opiniestukken, podcasts, documentaires en series over het onderwerp, politica’s en bekende gezichten die getuigen, de Senaat die een resolutie goedkeurt om een beleid uit te stippelen, de menopauze was in 2024 overal. Zelfs de bestseller van dit jaar, All Fours van Miranda July, zou zijn succes te danken hebben aan het thema. De alomtegenwoordigheid van het onderwerp is verrassend, maar op zich goed nieuws. De helft van de wereldbevolking gaat door de overgang, soms vlotjes, vaak met klachten, van mild tot levensveranderend, dus het is hoog tijd dat het onderwerp menopauze op de agenda komt. ‘We hebben twintig jaar moeite moeten doen om aandacht te krijgen’, vertelt dr. Linda Ameryckx van het UZ Antwerpen, die bestuurslid is van de Belgian Menopause Society. ‘Nu is het ontploft. Begin dit jaar was mijn wachtlijst vijf à zes weken, nu is het zes maanden.’ Maar de vraag is: zijn de patiënten geholpen met al die aandacht?

Verwarring alom

Een vraag die ik mij, als menopauzale vrouw én journalist stel. Mijn eigen menopauzepad was hobbelig. Een huisarts die het uit de weg ging, een afspraak met een menopauzeconsulent die er pas na veel aandringen kwam en een gynaecoloog die, toen ik mijn vragenlijstje bovenhaalde, meteen zei dat ik beter geen hormonen neem, want dat de kans op borstkanker dan stijgt. Toen ik tegen hem inging, wilde hij wel hormonen voorschrijven als ik daarop aandrong. Alsof ik een behandeling probeerde te bekomen door te zeuren. Een tweede specialist deed gelukkig wel de moeite om uit te leggen wat de huidige research zegt en suggereerde extra onderzoek voor we een beslissing nemen.

Een rondvraag in mijn omgeving levert een divers beeld op. Sommige vrouwen hebben geen klachten, een deel krijgt meteen een voorschrift voor HRT (hormone replacement therapy) en uitzonderlijk krijgt iemand zelfs hormonen voorgesteld zonder ook maar één klacht te hebben. Heel wat vrouwen zijn tevreden met hun behandeling, maar een even grote groep heeft het gevoel in de kou te blijven staan. Ze krijgen antidepressiva voor chagrijnigheid of horen dat het te vroeg is om klachten te hebben, dat het gewoon stress is, dat het lichaam nu eenmaal ouder wordt, dat ze zich erover moeten zetten, dat hun tinnitus/blaasontsteking/ontstoken schouder/opvliegendheid niets met hormonen te maken heeft. Of zelfs dat het een hype is, die menopauze.

‘Ik heb tijdschriftartikels aan mijn huisarts gegeven’, vertelt Anneleen (53). ‘Je moet als patiënt zelf geïnformeerd zijn om gehoor te krijgen. Maar als ik artikels lees, denk ik soms: zijn ze het eigenlijk wel eens, die deskundigen? Als patiënt is dat verwarrend, zeker als je eigen arts dan nog iets anders vertelt. Soms lijken de experten zelfs meningsverschillen te hebben over wat nu een goed wetenschappelijk onderzoek is en wat niet.’

Ze heeft een punt. Ik sprak de laatste tien jaar heel wat deskundigen die het over veel, maar zeker niet alles eens waren en de frictie is duidelijk toegenomen. Wordt de menopauze te veel of net te weinig gemedicaliseerd? Welke impact hebben klachten op de levenskwaliteit? Wat is het belang van levensstijl? Wat is naast hormoontherapie nog nuttig als behandeling? De antwoorden verschillen en die verschillen roepen zowel bij artsen als patiënten veel emotie op. Niet alleen vechten dokters hun meningsverschillen uit in krantenkolommen, ook bij de patiënten lopen de gemoederen hoog op.

‘Ik vertel niet welke behandeling ik krijg,’ vertelt Tine (52), ‘want de reacties zijn soms echt grof. Dat ik niet wil aanvaarden dat ik ouder word, bijvoorbeeld.’ Ook Kathleen (56) is gestopt met grapjes maken over de menopauze. ‘Op een schildercursus kreeg ik onlangs een preek van een medecursist. Dat hormonen alles zouden oplossen, toeterde ze, en dat bleef ze doen, ook toen ik vertelde dat dat voor mij geen optie was omwille van mijn medische geschiedenis. Gênant, eigenlijk.’

Twee lesdagen

Terwijl een deel van de medische wereld discussieert, staat het onderwerp bij een ander deel duidelijk nog altijd niet op de radar. In april 2024 organiseerden ministers Rutten en Vandenbroucke een rondetafelgesprek. “De overgang is vaak nog zeer onbekend”, stond er in het persbericht. “Vrouwen krijgen amper de juiste diagnose. Dit leidt tot geen of een verkeerde behandeling.” Het RIZIV, dat tot nu geen richtlijnen had voor de medicatie bij menopauzesymptomen, hield in het voorjaar een consensusvergadering. ‘Eind december komen er richtlijnen’, vertelt Marc Van de Casteele, coördinator expertise medicamenten. ‘We hebben voor deze vergadering mensen moeten weigeren, wat niet vaak gebeurt.

Het onderwerp leeft, in de eerstelijnszorg en bij arbeidsgeneesheren. Zo’n 21% van alle jobs in ons land wordt gedaan door een vrouw in de menopauze, en de helft daarvan heeft klachten. Bovendien wordt 89% van de voorgeschreven behandelingen niet terugbetaald op dit moment. Onze richtlijnen zijn gebaseerd op de consensus die er nu is in de geneeskunde, en we hopen dat ze richtinggevend worden voor de artsen in ons land. Die artsen moeten er wel zelf naar op zoek, ja, ze worden niet systematisch rondgestuurd.’

Een rondvraag bij Vlaamse universiteiten naar hoe menopauze tijdens de opleiding geneeskunde aan bod komt, levert weinig antwoorden op. De VUB laat weten dat er in het eerste jaar van de MaNaMa huisartsgeneeskunde twee lesdagen rond gendergerelateerde zorg zijn, waarin menopauze aan bod komt. Huisarts Floris De Knijf van het Academisch Centrum voor Huisartsengeneeskunde van de KU Leuven doceert over menopauze aan MaNaMa- en laatstejaarsstudenten aan de huisartsenopleiding, en stelde ook na- en bijscholingen voor huisartsen samen. ‘Onze studenten zijn opvallend enthousiast en komen met veel vragen, en ook voor de bijscholingen zien we een stijgende interesse. Belangrijk, want de huisarts is vaak de eerste die aangesproken wordt of de problemen opmerkt. Het is een complex onderwerp dat diepe kennis van de arts vraagt. Vergeet niet dat iets als seksualiteit of de psychologische impact vaak nog moeilijk bespreekbaar is, dus de context van vertrouwen bij de huisarts is belangrijk. Omdat de symptomen zo divers en complex zijn, moeten huisartsen alert zijn, en waar nodig hun kennis opfrissen, denk ik. Ik ben op dat vlak hoopvol voor de toekomst.’

Lees ook: Wereld Menopauzedag: 7 dingen die je over de menopauze moet weten

Niet voor iedereen

Om eerlijk te zijn, ik ben iets minder optimistisch. Als menopauzale vrouw lijkt het of je vandaag nog ietwat afhankelijk bent van een loterij. Misschien vind je snel antwoorden, maar misschien ook niet, het hangt er maar van af bij wie je terechtkomt. ‘We hebben lang geprobeerd om de menopauzetanker in gang te krijgen, maar nu lijkt hij in volle vaart vertrokken’, vertelt dr. Linda Ameryckx van het UZA. ‘Het onderwerp was lange tijd sowieso moeilijk bespreekbaar en de Women’s Health Initiative-studie die hormoontherapie aan kanker linkte, zorgde ervoor dat we artsen, apothekers en patiënten twintig jaar lang moeilijk konden overtuigen. Dus ja, we zijn blij met de toenemende aandacht, maar ik wil ook waarschuwen voor onrealistische verwachtingen rond MHT (menopauzale hormoontherapie, red.). Hoewel ontwikkeld om menopauzale symptomen te behandelen en de levenskwaliteit te verbeteren, wordt MHT nu vaak onterecht gepromoot als een antiagingmiddel en preventieve therapie tegen hersenaandoeningen en hart- en vaatziekten. Hoewel MHT potentieel preventieve voordelen biedt, blijft het wetenschappelijke bewijs onvoldoende om het grootschalig toe te passen. Internationale richtlijnen adviseren om MHT alleen preventief te gebruiken bij specifieke gevallen, zoals vrouwen onder de 60 jaar met een hoog risico op osteoporose of bij vroegtijdige menopauze. Het is relatief veilig voor vrouwen rond de gebruikelijke menopauzeleeftijd, maar het gebruik is toch niet zonder risico’s en vraagt om een zorgvuldige, gepersonaliseerde aanpak.’

‘Voor de perimenopauze, een fase met hormonale schommelingen, is minder onderzoek beschikbaar met MHT. De studies betroffen vooral postmenopauzale vrouwen. Nieuwe generatie anticonceptiepillen met lichaamsidentiek oestrogeen kunnen tijdens de perimenopauze meer effectief zijn. Er is dringend behoefte aan grootschalige studies naar moderne behandelingen, zoals lichaamsidentieke hormonen in lage doseringen en via de huid. De resultaten van oudere studies zijn niet zonder meer toepasbaar op huidige therapieën. Jammer genoeg is de kost van zo’n nieuw grootschalig gerandomiseerd onderzoek onbetaalbaar en zal dat lang op zich laten wachten.’

‘Niet alle vrouwen hebben dus MHT nodig, bij milde klachten kan een gezonde levensstijl vaak volstaan. Menopauzeconsultaties moeten verder gaan dan alleen het voorschrijven van MHT. Ze bieden een kans om risicofactoren voor chronische ziekten in kaart te brengen en te behandelen. Vrouwen met aanhoudende opvliegers op latere leeftijd hebben bijvoorbeeld vaker onderliggende cardiovasculaire risicofactoren of simpelweg een te hoge bloeddruk. Ook vroegere zwangerschapscomplicaties zoals zwangerschapsvergifiging of frequente miskramen blijken mogelijke risicofactoren voor cardiovasculair lijden. Daarnaast kunnen niet-hormonale opties, zoals cognitieve gedragstherapie, helpen bij slaapproblemen en stemmingswisselingen.’

Gooi het in de groep

Dat de tanker binnen de geneeskunde op gang komt is goed nieuws, maar wat met de patiënten? Vrouwen praten, en ze zijn praktisch ingesteld, dus kreeg ik de laatste jaren van alle kanten info aangereikt. Boeken, artikels, Facebookgroepen en zelfs een lijst met artsen in mijn provincie die de reputatie hebben goed geïnformeerd te zijn. Daar zat veel nuttige info bij, maar ook onzin, en de groepen op sociale media zijn het vaak oneens met elkaar. Het is moeilijk om door de bomen het bos te zien. Iets wat ook Leen-Marie Reynvoet ondervond. Zij ging op zoek naar informatie, las zich in en sloot zich aan bij een Facebookgroep. ‘Maar ik kreeg op mijn kop omdat ik kritische vragen stelde. Ik begon zelf een groep, over bio-identieke hormonen, met de bedoeling wetenschappelijke info te verzamelen. Ik schrijf gidsen die vrouwen kunnen meenemen als ze op consult gaan. Want één ding is duidelijk in de verhalen die ik lees: zowel artsen als patiënten zijn soms zeer slecht geïnformeerd.’

Omdat het onderwerp haar zo bezighield, ging ze verpleegkunde studeren aan de HoGent. ‘Ik zit in mijn laatste jaar, maar heb tot nu toe nog geen enkele les gekregen over de menopauze. Voor mijn proefschrift zoek ik uit hoeveel zorgverleners een vrouw ziet voor ze een diagnose krijgt.’ De groep telt 47.000 leden, en die stellen vragen, delen hun behandeling en geven advies. Er worden ook artikels gedeeld, met lof of kritiek. Reynvoet beseft dat de discussie vandaag emotioneel beladen is. Te, misschien.

‘Gebrek aan kennis én sterke gevoelens, dat is gevaarlijk.’ Het gaat in de groep ook weleens over specifieke artsen, wat ikzelf dan weer gevaarlijk vind. Ik begrijp waarom dat gebeurt, ik vraag ook aan vriendinnen wie hun gynaecoloog is, maar dat er lijsten circuleren, is iets waarvan alle dokters met wie ik spreek opkijken. Daar is Reynvoet zich van bewust. ‘Dat was niet mijn bedoeling, ik besef dat het in een schemerzone zit. Maar het was een beetje onvermijdelijk en wij doen ons best om het beleefd en objectief te houden.’

Lees ook: Een plan voor de overgang: ‘Zie de menopauze als een transformatie of een wake-upcall’

Perfecte storm

Beweging in de medische wereld zal ook iets in gang zetten bij de patiënten, denkt Reynvoet. ‘Belgische vrouwen kijken de kat uit de boom. Ze gaan vaak al lang bij dezelfde arts, maar blijken eenmaal in midlife geen gehoor meer te vinden. Toch is veranderen moeilijk, ook al heeft het effect op hun levenskwaliteit.’ Dr. Ameryckx beaamt: ‘Ik zie dat in mijn raadplegingen ook. Maar ik zie ook dat artsen meegroeien met hun patiënten, dat meer ziekenhuizen starten met menopauzeraadplegingen. Er waren opvallend veel jonge artsen op ons recentste BMS-congres. Weinig Vlaamse gynaecologen wel.’

Wat er ook anders moet, is de relatie tussen arts en patiënt, denkt Reynvoet. ‘Als het over je lichaam en levenskwaliteit gaat, wil je meebeslissen als patiënt. Shared decision making is de sleutel.’ De Knijf bevestigt: ‘Als arts geef je advies en hak je knopen door op basis van een medische consensus, maar dat is bijna nooit een definitieve ja of nee. Geneeskunde is een toegepaste wetenschap die constant evolueert, en artsen zijn ook maar mensen. De ene is voorzichtiger dan de andere, alles hangt af van het individuele dossier en soms moet je als arts durven te zeggen dat je niet genoeg weet over het onderwerp en liever doorverwijst. Shared decision making zou de norm moeten zijn. Als huisarts ken je je patiënt, je legt op een genuanceerde manier uit wat jouw advies is, maar beslist niet alleen wat er moet gebeuren. Bij iets complex als menopauzeklachten overleg je. Het is ook belangrijk dat je als arts kunt inschatten wat de specifieke bezorgdheid én verwachting van je patiënt is. Ga geen vragen uit de weg en neem zelf het initiatief om naar problemen en symptomen te peilen.’

Er woedde in 2024 een soort perfecte storm rond de menopauze. We leven langer dan ooit en de generatie die vandaag in de overgang gaat heeft andere verwachtingen van het leven. Ze zijn mondiger, minder gevoelig voor autoriteit en hebben vragen voor een medische gemeenschap die het vrouwenlichaam nog altijd ziet als de uitzondering op de norm, het mannenlichaam. Te weinig onderzoek en aandacht voor iets als de menopauze dus, en dat botst. Zeker in een maatschappij die anders aankijkt tegen gezondheid, ouder worden en tuk lijkt op polemiek. Maar menopauze vraagt nuance en is geen ‘hype’, daarover zijn de deskundigen het eens. ‘Het gaat over de helft van de bevolking,’ knikt Marc Van de Casteele, ‘én het leeft vandaag echt in de medische wereld.’

Lees ook:
– De menopauze-revolutie: hoe de overgang een nieuwe miljardenindustrie wordt
– Ook mentaal kan de menopauze zware gevolgen hebben: ‘Ik werd een fragiel vogeltje’