Onze huid is ons cultureel uithangbord én ons grootste orgaan. De Amerikaanse antropologe Nina Jablonski schreef er een heus geschiedenisboek over.

Huid : iedereen heeft ze, zonder zouden we sterven, we geven handenvol geld uit om ze mooi te maken en toch staan we er zelden of nooit écht bij stil. Volkomen onterecht, zegt Nina Jablonski, hoofd van het departement antropologie op de Amerikaanse Penn State University en auteur van het nieuwe boek Skin, A Natural History. We zouden beter wat vaker pauzeren om onze verbazingwekkende buitenlaag te bewonderen.

“De huid is de belangrijkste interface tussen ons lichaam en onze omgeving”, doceert Jablonski. “Ze beschermt ons tegen straling, chemicaliën, bacteriën en een waslijst van andere bedreigingen. De huid is ook een fabriekje : ze produceert een reeks stoffen die we nodig hebben om te overleven. Ze is ons grootste orgaan.”

Bovendien is de huid ons hoogstpersoonlijke uithangbord. Een ‘cultureel canvas’, noemt Jablonski het. “Onze huid vertelt onze medemensen over onze gezondheid, leeftijd en etnische afkomst. Aan de hand van make-up, tatoeages en andere huidversieringen kan je heel wat afleiden over iemands identiteit. Het is een overdonderende reeks functies waar we zelden of nooit over nadenken.”

Wat maakt onze huid zo uniek ?

Nina Jablonski : “Vogels hebben veren en zoogdieren hebben vachten. Allemaal heel kleurrijk, maar de huid is uniek omdat ze naakt is. Er is geen enkel ander dier dat op elk moment van aanschijn kan veranderen. Mensen kunnen dat wel. Al wat we nodig hebben, is een doos make-up.”

We stammen nochtans af van harige primaten. Hoe zijn we onze vacht verloren ?

Daar bestaan uiteenlopende hypotheses over. Volgens mij deden we dat vooral om beter te kunnen zweten. Onze hersenen zijn heel gevoelig. Als je brein een paar graden oververhit raakt, voel je jezelf algauw extreem beroerd. Nog een paar graden meer en je gaat dood. Koel blijven is dus belangrijk en daarom zweten we. De mens en zijn voorlopers leefden miljoenen jaren in de tropen. Bovendien moesten er beesten gevangen en bessen verzameld worden. Gevolg : we kregen het te warm. Om van die overtollige hitte af te geraken, kregen we steeds meer zweetklieren en omdat zweten onder een vacht niet effectief is, verloren we onze lichaamsbeharing.

Als zweten van levensbelang is, waarom doen we dan zo ons best om zweetluchtjes te elimineren met deodorant, parfum en veelvuldige wasbeurten ?

Parfum bestaat al duizenden jaren, maar onze zweetobsessie is een recente evolutie. Een betere vraag is : hoe komt het dat we tegenwoordig aangepraat krijgen dat lichaamsgeurtjes kwalijk zijn en dat we ze moeten wegwerken met deodorant ? Als je die culturele druk wegneemt, zijn er heel wat mensen die net wél van elkaars geur houden.

Uit studies blijkt dat we onze partners minstens gedeeltelijk uitkiezen op basis van lichaamsgeur. Moeten we alle deo’s en parfums dan maar het raam uit kieperen ?

Dat niet, maar we moeten ook niet overdrijven met onze drang om vooral niet naar onszelf te ruiken. Als je jezelf constant met zeep en chemicaliën besproeit, schakel je de onbewuste geursignalen uit die zo’n grote rol spelen in de partnerselectie. Je maakt het de ander moeilijker om jou op te merken. Maar je moet natuurlijk nuanceren, want iemand met een extreme lichaamsgeur zal het ook niet zo schitterend doen op de relatiemarkt.”

Naarmate de mens zijn vacht verloor in de tropenzon, kreeg hij ook een kleurtje, schrijft u. Tot spijt van wie het anders had gewild : onze voorouders waren zwart ?

Klopt. Dat we geen haar meer hadden, betekende ook dat we geen bescherming meer hadden tegen ultraviolet zonlicht. De oplossing was melanine, het donkere pigment dat ervoor zorgt dat blanken ’s zomers een kleurtje krijgen en dat zwarten zwart zijn. Je vindt melanine terug in allerlei dieren. De evolutie gebruikt het keer op keer als er een natuurlijk sunblock nodig is. Het is dus nogal logisch dat het ook de mens zou beschermen tegen UV-stralen.

Twee miljoen jaar geleden, niet lang nadat ze een donkere huid kregen, begonnen onze voorouders zich over de wereld te verspreiden. Vervolgens kregen ze verschillende kleuren.

Mensen die verder van de evenaar gingen wonen, moésten wel een lichtere huid krijgen. Naarmate je dichter bij de polen komt, begint het aandeel van UV-stralen in het zonlicht sterk te verminderen. Dat is een probleem, want UV-licht is over het algemeen kwalijk, maar het speelt één heel belangrijke rol : het brengt in onze huid de productie van vitamine D op gang. Vitamine D is essentieel bij de opbouw van ons skelet en het in stand houden van ons immuunsysteem. Naarmate je verder van de evenaar weg migreert, is een donkere huid dus geen voordeel meer, want melanine vertraagt de productie van vitamine D.

Dat die verschillende huidskleuren in de geschiedenis van de mensheid ook sociaal uitermate belangrijk zijn geweest, hoeft weinig uitleg.

Vele honderdduizenden jaren speelde huidskleur geen rol, omdat de primitieve mens nauwelijks reisde en bijgevolg geen mensen met een andere huidskleur te zien kreeg. Dat veranderde toen ontdekkingsreizigers de wereld begonnen te doorkuisen. We kregen in de gaten dat er elders mensen leefden die er anders uitzagen dan wijzelf. Dat was een enorme confrontatie. Meestal bestond er ook een onevenwicht in macht en technologie. De ontdekkingsreizigers waren doorgaans lichter gekleurd én ze hadden de meer geavanceerde technologie. Ze maakten de plaatselijke volkeren tot slaven en vergoelijkten dat door te zeggen dat zij minderwaardig waren. Kleurverschillen werden de basis voor een hele sociale hiërarchie. Dat heeft voor eeuwen onheil gezorgd. Racisme ligt mee aan de basis van veel van de conflicten waar we vandaag nog steeds mee te maken hebben.

Gelukkig vonden mensen tussen het elkaar de duivel aandoen door ook nog tijd om zich mooi te maken met make-up en tatoeages.

Wanneer we daarmee begonnen, is niet precies te achterhalen, maar vast staat dat we dat al heel lang doen. Huid vergaat heel gemakkelijk, dus op basis van fossielen is er heel weinig te zeggen. Maar de mens gebruikte 70.000 jaar geleden in West-Afrika al rode oker om decoraties aan te brengen in grotten. Als mensen die rode oker sowieso op hun handen hadden zitten, wed ik dat ze hem ook op zichzélf gebruikten. Cosmetica is meer dan alleen maar gratuite versiering. Het verandert de manier waarop je een ander beoordeelt fundamenteel. Als je op je werk door de gang loopt en plots komt een van je collega’s zijn kantoor uit met blauwe oorlogskleuren op zijn gezicht, dan zou je hem meteen helemaal anders bekijken.

Het voordeel van make-up is dat hij afwasbaar is. Met tatoeages en piercings is dat wel even anders.

Dat is een belangrijk verschil. Permanente versieringen hebben een veel grotere betekenis. Daarmee zeg je : ‘Dit is héél belangrijk voor mij.’ Je vertelt er de wereld mee wie je bent en waar je heen wilt in je leven.

Tatoeages waren tot niet zo heel lang geleden een zaak van zeelui, soldaten en prostituees. Nu lopen vooral jongeren er massaal mee rond. Is dat meer dan een rage ?

Absoluut. Meestal hebben ze er heel goed over nagedacht. Hun tatoeages gedenken mensen, gebeurtenissen en plekken die een speciale plaats hebben in hun leven.

Maar natuurlijk speelt het ook mee dat veel sexy celebrity’s tattoos hebben. Het is zo’n beetje als het witte T-shirt en de sigaret van James Dean : die hebben mensen dertig jaar lang nagedaan. Als Brad Pitt of Angelina Jolie zichzelf laten tatoeëren, krijg je hetzelfde effect.

Tenzij je er een dure laserbehandeling tegenaan gooit, is een tatoeage voor altijd. Komen we over twintig, dertig jaar met een generatie te zitten die spijt heeft van haar tattoos ?

Best mogelijk, maar de meeste jongeren die ik erover aanspreek, houden oprecht van hun tatoeages, want die drukken hun identiteit veel beter uit dan designerjeans. Mode is zo geglobaliseerd dat je al heel ver moet gaan om er anders uit te zien. Met tattoos kan je ogenblikkelijk een heel individuele look creëren.

Eén van de dingen die je tegenwoordig volop aantreft op armen, schouderbladen en onderruggen zijn ’tribal’ tatoeages. Merkwaardig, toch, dat mensen zich de symbolen van andere culturen eigen maken.

Dat is inderdaad fascinerend. Daarmee willen ze bij wijze van spreken erelid worden van de Japanse of Polynesische cultuur. Tenminste, als ze weten wat die symbolen betekenen, want vaak doen ze het gewoon omdat ze die cool vinden.

Het blijft wel uitkijken. Je zou de eerste niet zijn die in de tattoozaak het Chinese karakter voor zelfvertrouwen bestelt en thuiskomt met dat voor zuurkool.

Of erger, met een ronduit vulgaire of beledigende tatoeage. Als je met zulke vreemde ideogrammen werkt, mag je nu eenmaal niet vergeten dat er onscrupuleuze individuen zijn die zich vergrijpen aan naïeve klanten.

Trendwatchers stellen dat gemengd bloed hét nieuwe hippe ding is. Voorafspiegelen zangeres Jennifer Lopez, schrijfster Zadie Smith en zowat het hele Braziliaanse voetbalteam de mens van de toekomst ? Zullen mensen op een dag allemáál lichtbruin zijn ?

Vooral in de miljoenensteden. Daar zie je meer en meer dat allerlei soorten mensen samenleven en een eigen stadscultuur ontwikkelen. Wanneer kinderen samen opgroeien, zullen ze ook samen kinderen krijgen. In Europese en Amerikaanse steden zie je nu al een fantastisch spectrum van huidskleuren en etnische karakteristieken. Hetzelfde doet zich voor in Zuid-Amerika en bepaalde plekken in Afrika en Azië. Aangezien we steeds meer in zulke miljoenensteden zullen wonen, zal je steeds meer van zulke mensen zien.

Komt er een einde aan etnische conflicten wanneer we allemaal bruin zijn ?

Dat weet ik niet zo zeker. Mensen zijn nu eenmaal heel creatief in het vinden van redenen om ruzie te maken. Kijk maar naar Noord-Ierland. Daar hebben mensen met dezelfde huidskleur net zo goed vreselijke conflicten uitgevochten. We zullen dus steeds wel nieuwe manieren vinden om elkaar ongelukkig te maken.

Nina Jablonksi, ‘Skin – A Natural History’, 266 p., University of California Press, verkrijgbaar bij de betere (internet)boekhandel.

ISBN 9780520242814.

Door Tom Vandyck