Vastenkuren, zotte kuren?

Sommigen doen het om zich fitter te voelen, anderen om enkele kilo’s kwijt te raken of om in contact te treden met zichzelf. Eén ding hebben ze gemeen : een tijd lang leven ze op niet veel meer dan water en kruidenthee. Zelfkwelling, of een manier om het lichaam een grote schoonmaakbeurt te geven ? Over de zin en onzin van vastenkuren.

De eindejaarsfeesten zijn achter de rug, het nieuwe jaar is met de nodige recepties ingeklonken. Na de uitgebreide feestdis raken we stilaan weer in ons gewone ritme. Iets te veel gesnoept en gesneukeld, dat wel. Daar voelen we ons eigenlijk een beetje schuldig over. Met alweer dat goede voornemen het dit jaar gezonder aan te pakken, lassen we daarom nu en dan een sobere dag in. Of we pakken het drastischer aan : ineens een hele week vasten. Alle troep eruit, het lichaam verlossen van de overdaad die we een winter lang hebben opgestapeld. Een grote voorjaarsschoonmaak, zeg maar.

Vasten als natuurlijke manier om het lichaam te reinigen of te ontgiften, is de laatste jaren erg populair geworden. In een poging zich te verzetten tegen passieve heling door medicatie of chirurgische ingrepen, bekeren steeds meer mensen zich tot de alternatieve geneeskunde. Die streeft ernaar op actieve wijze en in harmonie met natuurlijke processen het lichaam gezond te houden. Als je vast, doe je dat door een tijdje niet of zeer weinig te eten. Vastenkuren zijn er in verschillende vormen en gradaties, afhankelijk van wat je aankan en het beoogde resultaat : milde kuren met groentesappen, strenge kuren op water en kruidenthee, of de veelgevolgde Mayr-kuur die kan variëren van zeer streng tot een vorm waarbij het eten van oudbakken wit brood, bouillon of zelfs een lichte warme maaltijd is toegestaan.

Alternatief en populair, maar nieuw is het idee allerminst. Vasten is een eeuwenoud ritueel. We vinden het terug in de meeste culturen en godsdiensten. Hippocrates (460-377 v. Chr.) schreef vastenkuren voor om migraine, depressies en een te hoge bloeddruk tegen te gaan. Op een Egyptische papyrusrol uit 2000 v. Chr. lezen we : “De meeste mensen eten te veel. Van het kwart van het voedsel leven ze, van de rest leven de dokters.” Een oud principe, verankerd in zoveel religies en culturen, moet ergens wel zin hebben, denken we dan. Al mag dat volgens de Brugse arts C. V., natuurarts en pionier in Vlaanderen in het voorschrijven van Mayr-kuren, geen argument zijn om het te doen. “Ik zie vasten oorspronkelijk als een puur economisch probleem : de mens is twee miljoen jaar jager geweest, wat betekende : jagen, buik vullen en daarna enkele dagen zonder eten zitten. Daarna was hij landbouwer die op het einde van de winter, als de graanschuur leeg was, opnieuw een vastenperiode moest inbouwen. Uit noodzaak. Achteraf is men dat religieus gaan duiden. ‘Het stond al in de bijbel’, is dus geen argument om te vasten. Al kan ik mij wel voorstellen dat de mens 2000 jaar geleden ook wel inzag dat het inbouwen van een vastenperiode het lichaam deugd deed.”

Waarom we vandaag dan vrijwillig op een regime van water en oud brood zouden gaan leven ? “Twee redenen”, legt de dokter uit. “De belangrijkste is : calorierestrictie. De wetenschap is daar ontzettend uitgebreid over. Niets is zo zeker, dan dat calorierestrictie het leven verlengt op een kwalitatieve manier. Wie systematisch minder eet, leeft langer. Dat is een universeel principe dat door uitgebreide experimenten met onder meer primaten is aangetoond. Je loopt minder risico om de klassieke ouderdomskwalen zoals diabetes type-2, hypertensie of zwaarlijvigheid op te lopen. Dood ga je toch, maar je zult wel trager en later oud en versleten geraken. Dat is voor mij de hoofdbedoeling van die vastenkuren.”

“Een bijkomend aspect, het bekendste overigens, is dat vasten het lichaam zuivert. Als er geen energie naar het afbreken en opnemen van voedsel gaat, kan het spijsverteringsstelsel zich concentreren op zijn andere functie : reinigen. Bij veel mensen is de darmwerking verstoord door overdadig en ongezond te eten. De darmen werken trager en gaan niet meer efficiënt voedingsstoffen opnemen en afvalstoffen verwijderen. Die afbraakproducten komen daarom in de bloedbaan terecht en stapelen zich op in onze weefsels. Daar veroorzaken ze allerlei klachten als vermoeidheid, hoofdpijn, spijsverteringsproblemen of reuma. Een vastenkuur geeft het darmstelsel de kans zichzelf te herstellen. Als je daarbij regelmatig magnesiumsulfaat inneemt, de gepaste kruidentheeën en veel water drinkt en veel beweegt, zorg je er bovendien voor dat afbraakstoffen vrijkomen uit de weefsels en het lichaam verlaten. Het resultaat is een gezuiverd lichaam met een goede stofwisseling, waardoor we beter functioneren en meer energie hebben.”

Klinkt goed, en toch blijven vastenkuren controversieel. Tegenover de natuurartsen en therapeuten die enthousiast de voordelen ervan benadrukken, staat de rest van de medische wereld die de kuren afdoet als onwetenschappelijke onzin. “Charlatans, ontspoorde geesten die enkel uit zijn op winstbejag”, noemen klassiek geschoolde artsen en diëtisten hun collega’s uit het alternatieve circuit. Een tegenstander van vastenkuren is Patrick Mullie, voorzitter van de Vlaamse Vereniging van Voedingsdeskundigen en Diëtisten. Mullie heeft een hoop bezwaren. Het belangrijkste : zo’n extreme daad als een week (bijna) niets eten is absoluut zinloos, want het lichaam reinigt zichzelf van nature. Daar hebben we ons spijsverteringsstelsel voor. “Iemand die een normale stoelgang heeft, reinigt zijn dikke darm elke dag opnieuw. Om ons lichaam te zuiveren, hebben we onze nieren. Ik vind het gevaarlijk mensen voor te spiegelen dat ze door een week te vasten met een schone lei kunnen beginnen, waarna ze weer zo ongezond kunnen eten als voordien. Veel mensen beschouwen dat als een soort paraplu : ‘Ik heb een week mijn best gedaan, nu mag het weer.’ Door die kuren worden ze nonchalant. Het is veel beter om elke dag drie stukken fruit en twee porties groente te eten, veel water te drinken en beweging te nemen. Het zijn gezondheidsprincipes op lange termijn die werkelijk een verschil maken. Een week kuren en daarna terug beginnen te boemelen, heeft totaal geen zin.”

“Daar heeft Mullie absoluut gelijk in”, vindt C.V. “Natuurlijk zouden die kuren niet nodig zijn als de mensen altijd gezond aten. Maar de waarheid is, dat we met de feestdagen onze buik rond eten en in de loop van het jaar regelmatig de perken te buiten gaan. Mensen zijn nu eenmaal niet perfect. En net daarom is een kuur goed, om af en toe die inname van calorieën drastisch te beperken. Daar bezwaren tegen hebben, is hetzelfde als zeggen : ‘Joggen is niet nodig. Als je elke dag wandelt, is het ook goed.’ Trouwens, als onze stoelgang dat vanzelf allemaal zo goed regelde, zou je niet verouderen. Je veroudert juist omdat je cellen niet genoeg vernieuwen. Het systeem van opnemen en afbreken, is niet in evenwicht omdat we elke dag meer opnemen dan we nodig hebben. Door te kuren, forceer je die gewone reinigende werking een beetje. Het is niet meer dan een intensifiëren van wat normaal altijd zou moeten gebeuren.”

Dat er door te vasten afvalstoffen vrijkomen uit ons lichaam, acht Mullie dan weer geen bewezen punt. “Er bestaat geen enkele wetenschappelijke studie die zegt dat het zo is. Stoffen die zich bijvoorbeeld opslaan in vetweefsel, zijn meestal niet wateroplosbaar. Ze kunnen daarom niet worden uitgescheiden via de urine, maar komen in de bloedbaan terecht. Dat is veel gevaarlijker dan dat ze in inactief vet zijn opgeslagen. Bovendien hernieuwen de darmen zich volledig om de zoveel dagen. Dat afvalstoffen daar jaren blijven hangen, is onzin. Die verwijderen zich samen met de stoelgang. En goed, het klopt dat een verstoorde darmflora kan leiden tot de aanmaak van toxische stoffen die de darmwand aantasten. Maar dat herstel je niet door te vasten. Integendeel : je kunt die bacteriënkolonie enkel herstellen door de juiste dingen te eten : producten met stoffen die de groei van gezonde bacteriën stimuleren. De zogenaamde pre- en probiotica die je vindt in bepaalde soorten yoghurt bijvoorbeeld, leveren die stoffen. Je voedingspatroon fundamenteel veranderen, dat is op termijn het enige wat werkt. Anders zit je na zo’n vastenkuur binnen de kortste keren opnieuw met hetzelfde probleem.”

De Brugse natuurarts is het daar helemaal niet mee eens. “Waar halen mensen toch het argument dat je door te vasten geen afvalstoffen vrijmaakt ?” reageert hij geërgerd. “Er is intussen al genoeg wetenschappelijk bewijs dat afbraakproducten, de zogenaamde AGE ( advanced glycolisation endproducts) zich opstapelen in vet- en bindweefsel, en vrijkomen wanneer je die mobiliseert. Dat zijn geen verzinsels van charlatans, dat is wetenschappelijk bewezen. Dat die stoffen niet zouden oplossen in urine, is een puur theoretisch argument dat niet overeenstemt met de praktijk. Je ziet het resultaat bij de mensen : aan de kleur van hun urine, aan de geur van hun zweet en hun stoelgang en aan hun beslagen tong. Een duidelijker bewijs dat je ontgift, is er toch niet ? Zo’n klinisch bewijs is voor mij even waardevol. Want dat is het drama van de wetenschap : we zijn te veel in labo’s bezig. Kijk naar de levende mensen en zie wat er met hen gebeurt. Die veranderingen zijn het beste bewijs dat de kuur werkt.”

Een van die eigenaardige gevolgen van vasten is, dat je tijdelijk terug last krijgt van oude kwalen, in omgekeerde volgorde van je medische geschiedenis. Als je drie weken voor de kuur bent gevallen, kan het zijn dat je tijdens het vasten de blauwe plekken opnieuw voelt. “Dat toont nogmaals aan dat achtergebleven stoffen echt loskomen”, beweert C.V. “Ik had laatst een patiënt die al twintig jaar last had van een litteken op zijn buik. Tijdens de kuur werd het roder en pijnlijker dan voordien. Maar op het einde voelde hij er niets meer van. Diëtisten mogen dan zeggen dat zo’n kuur onzin is, iemand die van zijn kwalen verlost raakt, zal daar anders over denken.”

En toch heeft Mullie ook over het langdurig wegblijven van kwalen zijn twijfels. “Het lichaam zuiveren, wat wil dat zeggen ? Een onzuiver lichaam is een lichaam met te veel cholesterol, een hoge bloeddruk en een hoge bloedsuikerspiegel. Akkoord, door te vasten verlaagt je cholesterolgehalte en zakt je bloeddruk. Maar hoe lang duurt dat ? Wat baat het enkele weken een lage bloeddruk te hebben als die daarna weer de hoogte in schiet ?”

“Omdat je die winst dan toch al hebt”, antwoordt de natuurarts. “In het kader van levensverlenging is dat waardevol. Als je cholesterol drie maanden laag staat, zijn dat drie gewonnen maanden. Je stelt ziektes die ontstaan door cholesterol op z’n minst eventjes uit. Je leeft gezonder, fitter en langer dan iemand die niet aan calorierestrictie doet. Natuurlijk zul je minder effect hebben als je niet blijft opletten erna. Dat geldt voor alles wat de gezondheid ten goede komt. Maar zelfs al doe je het maar één keer, dan zal dat op termijn al voordelig zijn. ‘

Nu heeft Mullie er niets op tegen het spijsverteringsstelsel af en toe een snipperdag te geven. “Zo nu en dan, na een zwaar weekend bijvoorbeeld. Puur wiskundig, om de honderd gram die je bent bijgekomen weer kwijt te spelen. Om je lichaam een dag te ontzien. Maar langer vasten heeft geen zin. Je ontzegt jezelf alleen maar calcium, ijzer, vitaminen en andere levensnoodzakelijke stoffen. Wat kan het zuiveringseffect zijn van het invoeren van een gebrek ? Iemand die al slechte eetgewoonten heeft, help je niet door nog meer tekorten in te voeren.”

Bovendien, vindt Mullie, bestaat de kans dat je met een vastenkuur een stoornis creëert. “Iemand die zich de hele week heeft moeten inhouden, zal daarna misschien vervallen in excessen omdat hij zich zoveel opofferingen heeft getroost. Drastische veranderingen zijn nooit goed. Zeker voor mensen die al gevoelig zijn voor eetstoornissen kunnen dergelijke kuren ronduit gevaarlijk zijn. En wat met diegenen die het in hun eentje gaan proberen ? Ze lezen iets over vastenkuren en denken : ‘Dàt is iets voor mij.’ Een bezoek aan een kuuroord of een arts vinden ze overbodig, het staat immers allemaal mooi in de folder. Ze gaan kruidenthee en sapjes kopen en drie dagen later vallen ze flauw. Want eigenlijk kon hun lichaam dat helemaal niet verdragen. Geloof me, dat gevaar krijg je met al die oppeppende taal rond vastenkuren.”

Maar volgens de natuurarts is dat net de reden waarom vastenkuren georganiseerd worden : om mensen die het serieus willen aanpakken, degelijk te begeleiden. Of ze nu thuis kuren of in groep in een centrum, de zaak wordt steevast voorafgegaan door een uitgebreid onderzoek. “Besef goed dat wij werken met twee groepen mensen,” legt hij uit, “de vitale en de atrofische. De eerste groep kan makkelijk op eigen reserves leven. Die zullen er baat bij hebben eens een paar dagen niet te eten. Die krijgen geen wezenlijke tekorten van vitaminen en mineralen als ze niet te lang vasten. Hoe minder je eet, hoe minder vitaminen en mineralen je trouwens nodig hebt, want vele dienen juist om voedsel te verbranden. Bij atropische patiënten ligt dat anders : zij maken weinig reserves aan en kunnen daar ook niet op leven. Hen dwíngen we tijdens de kuur driemaal per dag te eten. Maag- en darmsparend, dat wel. Maar ze krijgen de nodige voedingsstoffen en vaak geven we ze nog supplementen ook. Wij houden ook rekening met heel wat contra-indicaties. Heeft iemand een operatie achter de rug, een zware medische voorgeschiedenis of lijdt de persoon aan een eetstoornis, dan gaat de kuur niet door. We onderzoeken eerst welke kuur goed is voor iemand. En het is altijd mogelijk dat iemand een slechte ervaring heeft. In de geneeskunde zijn behandelingen nooit voor honderd procent onfeilbaar.”

Het gevaar bestaat dat mensen vastenkuren zonder begeleiding thuis proberen, maar ook voor de kuuroorden heeft Mullie weinig begrip. Wat ze gemeen hebben, vindt hij, is dat het allemaal behoorlijk veel geld kost. “De arbeider uit Charleroi kan zich dat niet permitteren. Terwijl het juist die mens is die er erg ongezonde eetgewoontes op nahoudt. Wie zo’n kuur volgt in een centrum, komt meestal uit de categorie van de bevolking die het zich toch al kan permitteren gezonder te eten : margarines die cholesterol verlagen, verse groenten… Door die hoge prijs kom je automatisch bij een beperkte groep mensen terecht. En dat iemand zich na zo’n kuur effectief beter voelt, is evident. Haal de gestresste manager die moe en kapot is voor een week uit zijn werkomgeving en laat hem veel rusten, wandelen en gezond eten : hij zal zich als herboren voelen. Daarvoor hoeft hij het eten nog niet te laten.”

Dat vastenkuren ondanks de prijs toch zo populair zijn, komt volgens Mullie omdat het tegenwoordig bon ton is om af te geven op alles wat met voeding te maken heeft. “Er gaan allerlei fabels rond over de gekkekoeienziekte, over dioxinekippen en over acrylamiden in frieten of chips. Maar geloof me, daar sterft de Belg niet van. Hij sterft aan hart- en vaatziekten en aan kanker. Door te weinig fruit en groente en te veel verzadigde vetten te eten. En door te roken. Maar die boodschap hoor je niet, want ze is niet zo spectaculair. Het klinkt natuurlijk beter om in één week de oplossing voor een ongezond lichaam voor te schotelen. Spectaculair omdat het de prijs moet rechtvaardigen.”

Dokter C.V. wuift de tegenstroom gelaten weg. “Er is geen flauwer argument dan zeggen dat iets te commercieel is. Alles is dan commercie. Er is trouwens niets commercieels aan een vastenkuur. Het is voor mij veel makkelijker iemand tien minuten te zien en wat medicatie voor te schrijven dan iemand te begeleiden bij een vastenkuur. Ik win er niets bij, het geld gaat hoofdzakelijk naar het hotel, want de mensen willen nu eenmaal graag wat comfort. Maar zo kun je natuurlijk alles afbreken. Oordeel alleen als je het zelf hebt meegemaakt. Kijk wat de waarden zijn en spreek dan over de gebreken. Maar leer eerst te denken vanuit een ander standpunt. Ander zul je het nooit begrijpen.”

Twee uiteenlopende visies, die elkaar waarschijnlijk nooit zullen ontmoeten. Allebei in naam van de gezondheid en de wetenschap. Dat wel. n

Ine Renson / Illustratie Pieter Van Eenoge

“De meeste mensen eten te veel. Van het kwart van het voedsel leven ze,

van de rest leven de dokters.” (op een Egyptische papyrusrol)

Patrick Mullie : “Akkoord, door te vasten verlaagt je cholesterolgehalte en zakt je bloeddruk. Maar wat baat het, als die daarna weer de hoogte in schieten ?”

Patrick Mullie : “Voor mensen die gevoelig zijn voor eetstoornissen kunnen vastenkuren gevaarlijk zijn. Zeker als ze er in hun eentje aan beginnen.”