Je stem, neus, dijen, borsten, lippen en schouders vertellen elk hun eigen verhaal. In “In sprekenden lijve” lees je alles wat je altijd al wilde weten over je lichaamsdelen maar nooit hebt durven vragen. Een gesprek met auteur Yvan Lebrun.

Je spreekt niet alleen met woorden, maar met heel je lijf. Yvan Lebrun, professor neurolinguïstiek en zowat de nieuwe Desmond Morris, licht toe.

“Niets is mooier dan het lichaam van een mens” is het openingscitaat en de teneur van uw boek. Vanwaar deze fascinatie voor het menselijk lichaam?

Niet alleen als neurolinguïst maar ook als mens vind ik het lichaam mooi en aantrekkelijk, fascinerend en intrigerend. Lichamelijke schoonheid bestaat wel degelijk, en dan bedoel ik niet alleen het schoonheidsideaal uit de mode- en filmwereld dat slechts voor enkelen bereikbaar is. De meeste mensen hebben wel een of andere fysieke onvolkomenheid: kromme benen, een dikke buik, te grote oren of te brede heupen. Maar ook mét die beperkingen vind ik het menselijk lichaam bewonderenswaardig omwille van de enorme mogelijkheden die het in zich draagt. Het is toch onwaarschijnlijk wat kunstenaars met hun handen kunnen verwezenlijken? Dankzij de complexiteit van het brein is het menselijk lichaam tot verbluffende prestaties in staat.

In uw boek besteedt u opvallend veel aandacht aan de erotische taal van het lichaam.

Spreken en vrijen zijn nauw met elkaar verbonden. Ze versterken, vervangen en beïnvloeden elkaar. “Sex”, schreef D.H.Lawrence in Lady Chatterley’s Lover, “is just another form of talk, where you act the words instead of saying them.” Bovendien speelt de spreektaal een belangrijke rol in het liefdesspel. Door woorden vleien en verleiden minnaars elkaar. Ze wisselen woorden uit zoals ze elkaar zoenen en strelen. Hun zinnen zijn aaitjes, hun woorden glijden over de ander als liefkozingen. Hun gesprek is een omhelzing en een wederzijdse liefdesbetuiging. A la limite kan het woord een intimiteit creëren die de intensiteit van de coïtus evenaart.

Het versterken van het contact door woorden of een gesprek noemt men de fatische functie van de taal. Vrouwen hechten meer belang aan de contactfunctie van het gesproken woord, en beklagen zich er vaker over dat hun partner zwijgzaam is en zelden zelf een gesprek aanknoopt. Tijdens mijn colleges citeer ik soms een dialoogje tussen twee partners:

– A: Hou je nog van me?

– B: Natuurlijk hou ik van je.

– A: Waarom zeg je dan niets tegen me?

Op mijn vraag wie A en B zijn, krijg ik steevast hetzelfde antwoord: A is een vrouw, B een man.

Voor een vrouw is niet zozeer de inhoud maar het contact en de communicatie van belang. Bovendien zijn vrouwen meer auditief ingesteld en gevoeliger voor de stemklank. De man laat zich eerder leiden en verleiden door wat hij ziet. Zo blijkt uit onderzoek naar het bezoek van erotische websites dat mannen de voorkeur geven aan opwindende beelden, terwijl vrouwen eerder chatrooms verkiezen waar dialogen en gedachtenwisselingen mogelijk zijn.

De gevoeligheid voor de klank van een stem kan erg ver gaan. Ik ken mensen die verliefd worden of compleet afknappen op een stem.

“The voice tells on the speaker”, zeggen de Engelsen. De stem is inderdaad een krachtig instrument. Ze vertegenwoordigt de persoonlijkheid van de spreker en is de barometer van de ziel. Ze kan bevallen, bekoren en verleiden. In haar boek Venusdelta beschrijft Anaïs Nin hoe een vrouw verliefd wordt op de onweerstaanbare stemklank van een man. “Zijn stem heeft mij geopend”, schrijft ze letterlijk.

Volgens Darwin heeft de gevoeligheid van de vrouw voor de mannelijke stemklank een biologische oorsprong. In de dierenwereld is het de lokroep en het geluid van het mannetje dat een doorslaggevende rol speelt bij de paring en de voortplanting.

Uit de geslachtsverschillen in taal en spraak concludeert men weleens dat vrouwen spraakzamer zijn dan mannen.

In volkse spreekwoorden en gezegdes wordt de vrouw vaak afgeschilderd als een babbelziek wezen dat veel en ijdel praat. Wellicht vloeit deze opvatting voort uit de grotere behoefte van de vrouw aan verbale uitwisseling in combinatie met verschillen in de spraakontwikkeling. Meisjes beginnen niet alleen vroeger te spreken dan jongens, maar spreken doorgaans ook duidelijker en vertonen minder spraakgebreken. Stotteren komt bijvoorbeeld veel vaker voor bij jongens.

Heel wat zangers – Rod Stewart, Joe Cocker, Marianne Faithfull, Edith Piaf,…- hebben hun succes aan hun specifieke, ietwat hese stem te danken. Maakt schorheid een stem verleidelijk?

De sexy stem blijkt inderdaad wat hees en eerder laag te klinken. Dat is waarschijnlijk de reden waarom de bas en de bariton in de opera traditioneel de potentie en het zinnelijk genot vertegenwoordigen. De hoge stem van de castraat is de tegenpool: de voce bianca, vrij van alle zinnelijkheid.

Het nauwe verband tussen stem en hormonen maakt de stem tot een lichaamsdeel met een uitgesproken seksuele betekenis. Niet alleen de menstruatie maar ook de zwangerschap kan tijdelijke stemveranderingen veroorzaken. Soms gebeurt het zelfs dat de stem van een zwangere vrouw voorgoed in een mannenstem overslaat. Ook vrouwen die anabole steroïden slikken, kunnen plots een mannenstem krijgen. Zo ontmoet ik soms studentes die na een geforceerde examenperiode plots een veel lagere stem hebben. Dergelijke stemveranderingen leiden vaak tot zware psychische problemen, want een strottenhoofd dat onder hormonale invloed vermannelijkt is, kan onmogelijk hersteld worden. Het lot van mannen met een vrouwenstem is minder dramatisch. De hoge mannenstem kan meestal gecorrigeerd worden via inspuitingen met het mannelijk hormoon testosteron, dat het strottenhoofd verhardt en vergroot.

Ook links- en rechtshandigheid brengt u in verband met sekseverschillen?

De rechterhand wordt nog steeds als de goede, mooie, juiste hand beschouwd. De eed voor de rechtbank, de handdruk, het kruisteken en de militaire groet gebeuren nog steeds met de rechterhand. De rechterzijde is het symbool van sterkte en macht, de plaats van God én van de man. Ook in heel wat niet-westerse culturen is het gebruikelijk de rituele handelingen met de recht-, en de onzuivere taken met de linkerhand uit te voeren.

Links werd lange tijd geassocieerd met fout, slecht, link en zonderling. De linkerzijde gold als plaats van de duivel én van de vrouw. Hoe groter het misprijzen voor de linkerkant, hoe lager de maatschappelijke positie de vrouw. Op beide vlakken is onze samenleving de laatste decennia toleranter geworden. Linkshandigen worden niet langer met het liniaal op de vingers geklopt, terwijl de sociale status van de vrouw aanzienlijk gestegen is.

Ook op zuiver neurologisch vlak is links- en rechtshandigheid een uiterst complexe zaak. Het vermogen om de linker- en rechterhand te onderscheiden is niet aangeboren, maar vereist jarenlange training, en er zijn mensen die er nooit in slagen het onderscheid volledig onder de knie te krijgen.

Ook eten ligt dicht bij vrijen en spreken. U verwijst naar Isabel Allende in Afrodite: “Ik kan erotiek niet van eten scheiden. De grenzen tussen liefde en eetlust zijn zo vaag dat ze voor mij soms volledig zoek zijn.” Ze bekent ook dat ze niet kan weerstaan aan mannen die goed kunnen koken, en dat ze “ervan houdt etend de liefde te bedrijven en andersom”.

De afstand tussen tafel en bed is nooit groot. Eten en drinken maken vaak deel uit van het vrijen, en bovendien wordt voedsel door minnaars graag als erotiserend voorwerp of als opwindingsmiddel gebruikt. Denk maar aan films als La Grande Bouffe, The Cook, the Thief, his Wife and her Lover, Nine and a Half Weeks,…

Verliefde zielen vermageren soms omdat zij geen hap door hun keel krijgen. Ze lijken te leven van de liefde en de hemelse dauw. Omgekeerd zijn er ook mensen die meer beginnen te eten omdat ze zich onbemind of afgewezen voelen. Partners die niet langer met elkaar overweg kunnen, vervangen de liefde wel vaker door de verorbering. Ze snoepen in plaats van te vrijen. Ze vullen hun maag omdat hun hart leeg is.

Zoals de maag het hart weerspiegelt, staan heel wat lichaamsdelen symbool voor andere, minder zichtbare organen of lichaamsfuncties. Neem nu de neus.

Velen zijn van oordeel dat de vorm, de consistentie en lengte van de neus die van de penis weerspiegelen. Beweren dat je maar naar het gezicht van een man hoeft te kijken om te weten hoe hij er naakt uitziet, is misschien wat overdreven, maar toch kan je deze volksopvatting niet zonder meer als een grapje opzijschuiven. Tussen neus en penis zijn er inderdaad nauwe biologische en endocriene overeenkomsten. In de puberteit vergroten de neusbijholten onder invloed van het mannelijk geslachtshormoon, en bij sommige dieren leidt castratie tot veranderingen in het neusslijmvlies en vermindering van de reukzin. Voorts leidt de beschadiging van de hersendelen waar de reukzin is gelokaliseerd tot een forse vermindering van de seksuele behoefte.

In elk geval heeft de reukzin een belangrijke seksuele betekenis. De lichaamsgeur van de partner verhoogt vaak de seksuele opwinding, en kan zelfs de oorzaak van verliefdheid zijn. Zo wordt verteld dat koning Hendrik III van Frankrijk verliefd werd op Maria van Kleeve nadat hij de geur van haar lichaam in haar kleren geroken had. En Napoleon liet bij zijn terugkeer na een veldslag aan Joséphine weten dat zij zich niet mocht wassen. In Don Giovanni van Mozart wordt de held bekoord door de odor di femmina van Elvira.

Maar ook de lichaamslucht van de man kan verleidend werken. “Plus le bouc pue, plus la chèvre l’aime”, luidt een oud Frans gezegde. Hoe sterker de stank van de bok, hoe groter de liefde van de geit.

Toch beschouwt men lichaamsvochten, zweet- en okselgeuren in onze maatschappij in toenemende mate als vies en onfatsoenlijk. Met deodorants, ontgeurders en chemisch reukwerk worden ze gemaskerd, geëlimineerd en gecamoufleerd. Sommige seksuologen betreuren die tendens.

Welke lichaamstaal spreekt de mond?

Omwille van de anatomische gelijkenis en de rol van de lippen tijdens het liefdesspel, wordt de mond vaak als zinnebeeld van de schede beschouwd. Wellicht is dat de reden waarom de mohammedaanse vrouwen het onderste deel van hun gelaat sluieren als ze uitgaan. De chador moet de bekoorlijkheden van het vrouwenlichaam aan vreemde blikken onttrekken, en uitsluitend aan de echtgenoot voorbehouden.

In sommige primitieve culturen wordt zelfs gewag gemaakt van een vagina dentata, een getande schede. De vagina wordt dan als een bedreigende mondholte beschouwd.

In de mohammedaanse cultuur wordt niet alleen de mond, maar ook het haar, als duidelijk teken van vrouwelijke zinnelijkheid, afgedekt. Omdat het haar met hartstocht en wulpsheid wordt geassocieerd en naar het meest zichtbare deel van het vrouwelijk geslacht verwijst, durfden schilders het schaamhaar van de vrouw eeuwenlang niet uitbeelden. Kijk naar naaktstudies bij de Grieken en de Romeinen, tijdens de Renaissance of de barok: bij de vrouwen bleef de venusberg haarloos terwijl het mannelijk schaamhaar vaak tot in de details werd uitgewerkt. De beharing van de schaamstreek gold als een te duidelijke verwijzing naar de vrouwelijke seksualiteit.

Toch heeft ook de mannelijke beharing vaak een seksuele of viriele betekenis. Zo verloor Samson zijn buitengewone lichaamskracht toen de Filistijnen zijn haarvlechten afsneden en zijn ogen uitstaken, de twee lichaamsdelen die de mannenkracht en de potentie symboliseren.

Tong, oor, schouders, hoofd, bil, knie, navel, dij, vingers, voeten, maag, lever, darmen, nieren,… geen enkel lichaamsdeel ontsnapt aan uw scherpe blik. Maar wat blijkt? Ook de blik is niet neutraal.

Zeker niet. Het oog is de spiegel van de ziel, de blik weerspiegelt de gemoedstoestand. Men spreekt trouwens van een doordringende blik, stralende ogen of verschrikte kijkers. Volgens de iriscopie kan je uit een analyse van iemands iris zelfs conclusies trekken over zijn gezondheidstoestand of geestesgesteldheid.

Zoals het oog toegang verleent tot iemands ziel, zo symboliseert het oog de intimiteit van het vrouwenlichaam. In de Engelse omgangstaal duidt men de vagina soms aan met eye hole, en noemt men de penis weleens eye-opener.

Omgekeerd kan het oog ook als bedreigend of zelfs bruuskerend ervaren worden. Het boze oog. Of je kan iemand met je ogen uitkleden. Omdat de jager Actaeon de kuise jachtgodin Artemis bij het baden had bespied, veranderde hij in een hert en werd hij door zijn eigen honden verscheurd. Zijn blik had de maagd geschonden, met zijn ogen had hij haar verkracht.

Als spraak en lichaam zo verweven zijn, moet spraakverlies bijzonder pijnlijk zijn.

Als neurolinguïst bestudeer ik de taalstoornissen die voortvloeien uit een aantasting van het centrale zenuwstelsel. Voor afasiepatiënten – mensen die wegens een hersenletsel problemen hebben om de juiste woorden te vinden – is de aantasting van hun spraakvermogen een regelrechte ramp die meestal tot een vreselijk minderwaardigheidscomplex leidt. Spraakverlies is vaak zelfverlies. Je manier van spreken, dat bén jij zelf. Niet meer kunnen spreken verandert je zelfbeleving volledig en ondermijnt je gevoel van eigenwaarde. Zonder woorden of dialoog wordt communicatie bijzonder moeilijk. Je voelt je verminkt, een schaduw van jezelf.

“In sprekenden lijve” is geen geleerd traktaat, maar een vlot leesbaar, rijk gedocumenteerd en vaak zelfs amusant boek. Hoe komt een geleerde professor van de VUB tot zo’n grondige kennis van de lichaamstaal, seksuele symboliek, obscene gebaren en schunnig woordgebruik incluis?

Natuurlijk is dit boek gedeeltelijk gebaseerd op mijn klinische ervaring en mijn colleges over spraakverwerving en taalstoornissen, maar toch was een ruime, persoonlijke belangstelling voor het sprekende lichaam in al zijn functies mijn belangrijkste drijfveer. Net als Shakespeare vind ik het wenselijk dat mensen de subtiliteiten van het spreken als lijfelijk gebeuren onder de knie krijgen: “There’s language in her eye, her cheeks, her lip. Nay, her foot speaks: her spirits look out at every joint and motive of her body.”

Yvan Lebrun, In sprekenden lijven. De spraak als lichamelijk gebeuren. Van Halewyck, 293 blz., 798 fr.

Annemie Struyf / Foto’s Lieve Blancquaert