Tessa Vermeiren
Tessa Vermeiren Tessa Vermeiren is voormalig hoofdredactrice van Knack Weekend

Wat Kerstmis is voor de roomsen, dat is Pasen voor de ortodoxe kristenen. Het hoogtepunt van het jaar. De tradities en de rituelen worden in Griekenland nog steeds in ere gehouden.

TESSA VERMEIREN

FOTO’S : GERALD DAUPHIN

Het is Witte Donderdag als we op Kreta aankomen, hier zeggen ze megàlo pempti, Grote Donderdag. In Agios Nikolaos, op de noordoostkust van dit grote eiland, in het zomerseizoen een krioelend stadje, zijn nog maar weinig toeristen. In het toerismebureau aan de haven staan de witte paaskaarsen met rode strikjes te wachten op de gasten en op haast elke hotelkamer ligt een vouwblad uitgegeven door het gemeentelijke kultureel centrum, waarin een poging wordt gedaan om duidelijk te maken wat Pasen voor de ortodoxe kristenen betekent.

We rijden het binnenland in, richting Lasithi-plateau. In Neapoli, een nijver en door de olijventeelt rijk geworden stadje is in de Megàli Panagìa, de grote Lieve-Vrouwekerk, de ikoon van het laatste avondmaal versierd met bloemenkransen. In de dorpen rond het vruchtbare plateau met zijn honderden windmolentjes, is het stil, hier en daar zie je een lam met samengebonden poten achterop een pick-up liggen. Die ontkomen niet aan het spit over een paar dagen.

Het is mijn derde Pasen op Kreta en ik ga “op bedevaart” langs een paar vaste etappes. Eén ervan is de kapel van de Panagìa Kardiòtisa in het Kerà-klooster op de weg van Lasithi naar Potamies. Het kerkje uit de tiende eeuw met zijn goedbewaarde veertiende-eeuwse freskofragmenten, wordt met veel liefde gekoesterd door vijf nonnen die in het aanpalend kloostertje leven. Als er geen toeristenbus voor de deur staat, is dit een oaze van rust. Ook hier is de ikoon van het laatste avondmaal opgetuigd met rode en witte anjers en paarse linten. Devote gelovigen steken kaarsen aan, bekruisen zich en kussen de ikoon. Op de binnenkoer zoemen bijen rond de dikke rozen en liggen sinaasappels te geuren.

Het ortodoxe Paasfeest is het belangrijkste feest van het jaar. Het wordt gevierd op de eerste zondag na de volle maan van de lentewende en het valt slechts één op de vier jaar samen met het rooms-katolieke paasfeest.

Veel Grieken, vooral op het platteland, respekteren nog de veertigdaagse vasten, en zeker het vasten in de week voor Pasen, de gropte week. Pàscha, of letterlijk de overgang naar het andere leven, het nieuwe leven, is een echt lentefeest, met een overvloed aan bloemen en jong groen. En eieren natuurlijk, symbool van alle nieuwe leven en van de vruchtbaarheid.

De vieringen beginnen al de zaterdag voor Pasen, de zaterdag van Lazarus. Kinderen gaan dan zingend van huis tot huis met een kruis van bloemen, ze krijgen snoepjes en geld.

Op Palmzondag wordt de vasten even onderbroken, er mag dan vis gegeten worden, om de intrede van Kristus in Jeruzalem te vieren, de priester deelt in de kerk kruisjes van plambladeren en olijftakjes uit.

Vanaf dat moment zijn er elke dag diensten in de kerk, die diensten zijn eindeloos. In ortodoxe kerken staan geen stoelen, het is heel gewoon om zelf je zitje mee te brengen.

De hele week al zijn de vrouwen bezig met het voorbereiden van het feestmaal voor Pasen. Niet dat die maaltijden zo bewerkelijk zijn, maar voor dit feest zakken de meeste Grieken uit Athene of andere steden af naar hun “dorp”. En iedere Griek heeft een patrìda, de thuisbasis van de familie. Ook al woont hij sinds generaties in de stad, er zijn altijd wel verwanten die hem graag gastvrijheid bieden. Op een feest ben je in Griekenland nooit met slechts een paar mensen, en zeker nooit alleen, er schuiven altijd héél veel mensen mee aan tafel, ook onverwachte gasten. Er wordt buiten gevierd als het weer het toelaat, aan lange tafels met veel lawaai, muziek, dans en een overvloed aan eten en wijn.

Op Grote Donderdag begint het bakken en het verven van de hardgekookte eieren. De tsourèkia, het zoete paasbrood met amandelen, wordt versierd met een rood ei. Griekse paaseieren zijn traditioneel rood gekleurd, maar je ziet nu ook blauw, groen, paars en geel. In de zacharoplastìa, de banketbakkerij, staan opgetuigde chocolade-eieren voor het raam.

Men schenkt versierde, soms heel kostbare, eieren aan mensen van wie men houdt. Bij juweliers zijn kleinoden in Fabergé-stijl te vinden. Bij antiquairs, vooral in Athene in de Plaka kunt u nog wel eens oude, naïef met de hand beschilderde houten eieren ontdekken. De paastijd is in Griekenland een hoogfeest voor ei-collectioneurs.

In de avonddienst op Grote Donderdag wordt Kristus vaak letterlijk gekruisigd. Het kruis wordt overladen met bloemenguirlandes.

Linzen, sla en azijn zijn het vastenmaal op Grote Vrijdag. Huishoudelijk werk ligt op die dag traditioneel stil. Een nagel ergens inslaan, is om ongeluk vragen. ’s Middags wordt in de kerk het lichaam van Kristus van het kruis gehaald en in een witte lijkwade op de epitàphios, de lijkbaar, gelegd. ’s Morgens vroeg al heerst er in de kerken grote bedrijvigheid. Ongetrouwde vrouwen versieren de epitàphios met bloemen, die aangedragen worden door àlle vrouwen van het dorp. Met oranje- en citroenbloesem, rozen en anjers worden wonderen gedaan. Naijver is het kerkvolk niet vreemd, ’s avonds wordt er immers nauwlettend toegekeken welke kongregatie de mooiste epitàphios door de straten draagt. De hele namiddag defileren mensen in de kerk om de lijkbaar te kussen, op sommige plaatsen houden vrouwen de wacht bij de lijkbaar. Men probeert er ook onderdoor te lopen, want dat behoedt je voor ziekte.

Bij de avonddienst is de hoofdkerk van Agios Nikolaos, de Aghia Triàda, tot de nok gevuld. Het is een voortdurend komen en gaan van jong en oud, opvallend veel jonge mensen. Ze zijn allemaal op hun paasbest. Op de bovengalerij hangt een verstikkende geur van wierook, bloemen en goedkoop parfum. De eentonige lezingen zijn al even bedwelmend. De dienst duurt uren, maar iedereen brengt geduld op tot de epitàphios de kerk wordt uitgedragen. Achter de priesters vormt zich een lange sliert gelovigen met brandende kaarsen. Het bijgeloof wil dat de processiekaarsen het kwade oog buiten houden, de mensen maken van de bloemen talismans en jonge meisjes leggen ze onder hun hoofdkussen omdat ze dan gaan dromen van de man met wie ze ooit zullen trouwen.

Het vernisje van modernisme schilfert af als zo’n jongedame gretig naar de bloemen reikt, met schitterende ogen in het kaarslicht, betoverd door de magie van een ieder jaar weerkerend ritueel. Op Tinos, het rederseiland, geloven ze zelfs dat de storm bedaart als je epitàphiosbloemen op de golven strooit.

Op Paaszaterdag of Grote Zaterdag, megàlo sàbbato, kleppen van ’s morgens vroeg al de klokken. In de keukens wordt gebakken en gekookt.

Lammeren worden geslacht en voorbereid voor het spit waaraan ze op Paaszondag zullen ronddraaien. Van het slachtafval wordt kokkorètsi bereid : lever, longen en vet worden op een spit gestoken en opgebonden met gewassen darm. Lekker voor wie zijn weerstand kan overwinnen.

De vasten wordt ’s avonds na de paasnachtdienst gebroken met een traditioneel maal, waarvan de magirìtsa de hoofdschotel vormt. Voor deze soep wordt ook slachtafval van lammeren gebruikt en jong lentegroen, ze wordt gebonden met rijst, ei en citroensap, de fameuze avgolèmono die zo belangrijk is in de Griekse keuken. Na de lange paasdienst en de nachtelijke processie wordt de stevige maaltijdsoep opgewarmd en gegeten samen met het paasbrood en de eieren.

De paasnachtdienst is het hoogtepunt van de ortodoxe goede week. De priester en de akolieten zijn in het wit en meer nog dan anders glanst het goud en het koper. Die avond zijn alle kerken in Griekenland te klein, veel gelovigen volgen de dienst op straat voor de open deuren. Het is ook het moment waarop mensen die elkaar al lang niet meer zagen elkaar terugvinden, en Grieken zijn bij zo’n gelegenheid niet karig met zoenen en warme omhelzingen. Iedereen heeft een kaars bij zich, die van de kinderen zijn monsterlijk versierd met snoep en zelfs met action men.

Het moment waarop iedereen wacht, komt even voor middernacht. Dan zijn haast alle lichten in de kerk gedoofd en leest de priester het paasevangelie voor. Bij de woorden Chrìstos anèsti, Kristus is verrezen, geeft hij het licht door aan zijn akolieten. En binnen een paar minuten golft door de kerk en door de straten errond een zee van kaarsvlammetjes. Mensen omhelzen elkaar. Op Pasen klinkt de begroeting Chrìstos anèsti, waarop het antwoordt luidt : alìthos anèsti, hij is waarlijk verrezen.

In Agios Nikolaos vertrekt de mooiste processie van de kleine kerk van de heilige Yorgos, vlakbij de haven. De lange sliert vlammetjes beweegt traag als een slang door de straten naar het meer, daar wordt op een podium op het water de dienst vervolgd. Maar ondertussen knallen al voetzoekers en vuurwerk en de echte heidense apoteose is het verbranden van Judas op het water.

Traditioneel was het zo dat de Griekse papas op Pasen mochten dansen, maar er zijn nog maar weinig plaatsen waar depope de kerk uitkomt in de paasnacht en als eerste de dans inzet met zijn akolieten.

Mensen doen er alles voor om hun paaskaars brandend thuis te krijgen, je ziet ze er zelfs mee in de auto stappen. Want met die kaars tekent men een kruisje boven de deur, alweer om het kwade oog te weren. Geloof en bijgeloof zijn hier nauw verweven.

En dan schaart de familie zich voor het eerst rond de feesttafel. De inzet voor een lang feest van eten en drinken en op Paaszondag ook muziek en dansen. Het gaat er meteen vrolijk aan toe met het eitje-tik spelletje dat ook alle grote mensen met overgave spelen. Men tikt elkaars ei aan en wie het langste met een ongeschonden ei overblijft, is de winnaar.

De Grieken zeggen dat het met Pasen altijd mooi weer is, de Kretenzers geloven zelfs dat je op die dag absoluut geen kou kunt vatten. De mannen zitten op zondagochtend al vroeg bij het houtvuur, de lammeren moeten voortdurend gedraaid worden om gelijkmatig te garen. Daarbij wordt overvloedig ouzo en raki geschonken, gegeten. De kokkorètsi gaan eraan, maar ook feta, olijven, tzatzìki, tàrama, auberginesalade. Grieken hebben op feestdagen een gigantische appetijt en eten uren aan een stuk, met de nodige pauzes.

En dan komt na de middag het moment waarop het paaslam op tafel komt, vergezeld van alweer dat jong lentegroen dat als sla wordt geserveerd, aardappels in olijfolie in de oven gebakken en meer van het zoete paasbrood en allerlei kleine koekjes, die in goede families uiteraard niet bij de bakker worden gekocht.

En onvermijdelijk eindigt alles in muziek. Op Kreta worden de lyra’s bovengehaald en klinken de pentozàli en de klagerige mandinades, waarbij in vrije verzen persoonlijk kommentaar wordt geleverd op iedereen van enig belang aan tafel.

De mannendansen zijn indrukwekkend. Het gaat erom wie het hoogste in de lucht kan springen met de hakken tegen elkaar. En als zo’n fiere rij mannen minutenlang met elkaar wedijvert, moet je onvermijdelijk denken aan Henry Miller, die in de Colossus of Maroussi over de Kretenzers schreef : “Naast Hindoes en berbers zijn zij de knapste, edelste en waardigste mannen die ik ooit gezien heb. Ze zijn veel knapper dan de vrouwen hier : ze zijn een ras apart. “

De epitàphios processie van de Agios Yorgos kerk in Agios Nikolaos.

Het licht wordt in de Paasnacht doorgegeven in de straten van de stad.

De versierde ikoon van het laatste avondmaal in de Panagìa Karidiòtissa in Lasithi.

Een rijtje paaslammeren aan het spit in de tuin van het Minos Beach Hotel in Agios Nikolaos.

Het traditionele middernachtelijk maal op Pasen : magirìtsa, tsourèkia, en geverfde eieren.

Popes in groot ornaat gaan de paasnachtprocessie vooraf.

Hotel Minos Beach aan de Mirabellobaai in Agios Nikolaos.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content