Het Palazzo Ruspoli in het Italiaanse Vignanello herbergt wellicht de mooiste parterretuin van de Renaissance. Een unicum dat vierhonderd jaar onveranderd bleef.

:: Castello Ruspoli, 9 piazza della Republica, Vignanello (Vt). Tel en fax : 00 39 0761 755 388. E-mail : castelloruspoli@libero.it. De tuinen zijn voor het publiek toegankelijk van paasmaandag tot eind oktober, op zon- en feestdagen van 10 u. 30 tot 13 u. 30 en van 15 u. tot 18 u. Groepsbezoeken kunnen op aanvraag. Vignanello bevindt zich tussen Viterbo en Orte (afrit Ort op de autosnelweg A1, Rome-Firenze).

Vandaag geldt het Palazzo Ruspoli als de mooiste buxustuin uit de Renaissance. Hij werd aangelegd in het begin van de zeventiende eeuw, wellicht tussen 1610 en 1612. Twee jaren die min of meer corresponderen met de periode waarin Ottavia Orsini dit domein beheerde, nadat haar echtgenoot werd vermoord en voordat haar oudste zoon Sforza zijn taak kon opnemen. In de regio’s Latium en Umbrië is de naam Orsini niet onbekend. Ottavia’s vader, hertog Vicino Orsini, was de geniale opdrachtgever van een van de meest markante historische sculptuurtuinen : het Parco dei Monstri (letterlijk : het park van de monsters) in Bomarzo, zo’n twintig kilometer ten oosten van Vignanello.

Wanneer dochter Ottavia in 1574 in het huwelijk treedt met Marcantonio Marescoti, de kleinzoon van graaf Sforza Marescoti, komt ze terecht in Vignanello. Het Palazzo Ruspoli is dan pas sinds een veertigtal jaar in het bezit van de familie van haar echtgenoot. Diens grootmoeder, Ortensia Farnese, kreeg de eigendom en de bijbehorende feodale rechten van haar verwant paus Paulus III, geboren Alessandro Farnese en geen onbelangrijke kerkvader. Hij gaf onder meer Michelangelo grote opdrachten voor de Sixtijnse kapel en nam het initiatief om het concilie van Trente bijeen te roepen.

Toen Ortensia de eigendom kreeg was het Palazzo nog een versterkte burcht, gelegen op een hoge krijtrots. Zij deed als eerste een poging om het middeleeuwse fort te transformeren in een renaissancevilla. Ze begon met het aanleggen van de zuidkant waar ze een ingang creëerde en tuinen met daarin twee levendige waterpartijen. Er bestaan nog foto’s van het begin van vorige eeuw waarop dit deel van de tuin te zien is in zijn volle glorie.

Helaas zijn de waterpartijen sinds lang verdwenen. Vooral in de jaren 1930 kwam de plek onder druk te staan : toen werd aan de voet van de ommuring een spoorweg aangelegd. Die is er nog steeds : verouderd en met een slakkengangetje brengt de trein reizigers naar Rome. “Precies die ligging ten opzichte van Rome en het fascinerende landschap hebben de Roomse kardinalen naar deze regio getrokken”, vertelt prinses Claudia Ruspoli, die vandaag het bezit deelt met haar zus Giada. “Palazzo Ruspoli ligt op ongeveer twee dagreizen van het Vaticaan, te paard, wel te verstaan. In de regio van Viterbo vind je Bomarzo, het Palazzo Farnese in Caprarola, de Villa Lante in Bagniaia en het Palazzo Ruspoli. Na de Giardino Giusti van Verona, werden hier de eerste renaissancetuinen aangelegd.”

Het Palazzo Ruspoli, dat ooit het hart vormde van een zeer groot bosrijk en agrarisch domein, heeft datgene bewaard waaraan het zijn originaliteit ontleent : de renaissancetuin, die ieders bewondering afdwingt. Ook die van Claudia Ruspoli : “Ottavia Orsini heeft de grote middelen ingezet om het niveau van het terrein op te hogen. Het fort lag geïsoleerd in de vallei en zij heeft aan de zijkant een immense steunmuur laten bouwen om de duizenden tonnen aarde tegen te houden die nodig waren voor de aanleg van de hoofdtuin en de lagergelegen kleine ‘geheime’ tuin. Men vermoedt dat de tuin oorspronkelijk ontworpen werd met rozemarijn en salie, twee planten die in de Middeleeuwen hoog gewaardeerd werden om hun verrukkelijke geuren. Later zijn ze vervangen door buxus en laurier.”

Jammer genoeg zijn de originele plannen verloren gegaan, maar men neemt aan dat het ontwerp niet werd gewijzigd.

Initialen

Als toegang tot de tuinen van Vignanello liet Ottavia Orsini een brug bouwen die ze verbindt met het paleis en die vandaag nog steeds in gebruik is. Zo kan je wandelen tussen de twaalf vierhoeken die samen een grote rechthoek vormen. Maar het mooiste zicht heb je vanuit de salons op de eerste verdieping : vanop een hoogte komen de patronen en motieven helemaal tot hun recht. De O, initiaal van de opdrachtgeefster, is opvallend aanwezig. Eigenlijk kan je twee concentrische O’s onderscheiden. De ene omvat, als een soort stamper, een in elkaar grijpende G en S – de beginletters van de voornamen van Ottavia’s zonen Sforza en Galeazo. Een andere O omsluit een motief van een bloem met acht kroonblaadjes, zonder twijfel een verwijzing naar de roos in het wapenschild van de familie Orsini.

“De naam Ruspoli is al snel in de familie terechtgekomen. Het was Sforza die met een Ruspoli huwde, een erfgename van een rijke bankiersfamilie uit Siena. In ruil voor hun fortuin wilden ze dat de Orsini’s hun familienaam aannamen. Omstreeks 1700 werd trouwens nog een ander monogram, FMR, in de tuin ingeschreven. De letters verwijzen naar Francesco Maria Ruspoli, bouwheer van het paleis Ruspoli in Rome. Hij verwierf de titel van prins, als dank voor het oprichten en betalen van een twaalfhonderd man sterk leger dat ten dienste stond van het Vaticaan. En het is dezelfde Francesco Maria die twee jaar lang Händel financieel ondersteunde, tijdens diens verblijf in Italië. Volgens de familielegende hield de componist en musicus ervan om zich terug te trekken in de tuinen van Vignanello.”

Terug in oorspronkelijke staat

Generaties gingen voorbij en het kolossale fortuin van Prins Ruspoli verbrokkelde, gelukkig zonder dat de tuinen er al te veel onder leden. Claudia Ruspoli : “In verleiding gebracht door de Engelse mode, heeft mijn overgrootvader bepaalde buxussen in het linkergedeelte, niet ver van de fontein, laten doorgroeien. Om ze vervolgens te snoeien in geometrische patronen. Later heeft mijn vader de buxussen rechts laten groeien. Hij is er zelfs in geslaagd ze te laten samenkomen zodat ze een tunnel vormden, voor hem een welkome schaduwplek.”

Behalve het feit dat deze twee vernieuwingen de visuele eenheid van de tuin totaal verstoorden, was een bijkomend probleem dat de uitzettende buxussen een gigantisch wortelsysteem ontwikkelden waardoor andere planten verstikten.

Nadat zij het goed erfde, besliste prinses Claudia Ruspoli daarom om de tuin in zijn oorspronkelijke staat te herstellen : “Ik kon rekenen op de hulp van de Europese Unie en de spaarkas van Rome. Alle buxussen zijn opnieuw op dezelfde hoogte gesnoeid en overbodige wortels zijn weggehaald.”

Wie vandaag het domein bezoekt, waant zich in lang vervlogen tijden. De teletijdmachine voert je vier eeuwen terug, tenminste als je even de ogen sluit voor recentere constructies in de nabijheid.

De tuinen van het Palazzo Ruspoli zullen hun charmes en geheimpjes blijven bewaren. Zo draagt de waterspuwende fontein in het centrum de naam Vignola. Naar verluidt zou ook de beroemde architect van onder andere het Farnese-paleis hier verpozing hebben gezocht.

Tekst Jean-Pierre Gabriel