NICK NOLTE Ik word nog altijd door woede gemotiveerd
Hij loopt erbij alsof hij net uit een inrichting is ontsnapt, maar hij is misschien een van de zinnigste stemmen uit het Hollywoodcircus.
Patrick Duynslaegher
Te veel Amerikaanse acteurs werden ten onrechte uitgeroepen tot de nieuwe Marlon Brando. Als iemand inzake intensiteit en die ongeëvenaarde mengeling van brutaliteit en zachtmoedigheid de kracht van Brando op jeugdige en middelbare leeftijd evenaart, dan is het wel Nick Nolte.
Nolte, die wat wegheeft van een norse maar goedmoedige walrus, heeft een tronie die door het leven niet gespaard werd een leven dat merkelijk avontuurlijker, riskanter en onconventioneler is dan dat van de modale Beverly Hills-bewoner. Hij werd in 1941 geboren in Omaha, Nebraska, en leerde pas lezen op volwassen leeftijd. In 1962 werd hij veroordeeld voor het verkopen van oproepingskaarten voor de dienstplicht. Net als zijn vader had hij profvoetballer willen worden. Alleen om wat te voetballen toerde hij rond, van de ene universiteit in het Zuidwesten naar de andere. Hij was al 35 toen hij zijn doorbraak beleefde in de televisieserie ?Rich Man, Poor Man?.
Zijn filmografie is bijlange niet zo interessant als zijn leven, dat ook een paar mislukte huwelijken, een helse cocaïneverslaving en veertien jaar rondreizen met regionale toneelgezelschappen omvat. Maar sommige van zijn vertolkingen zal je niet licht vergeten : de voetballer op zijn retour in ?North Dallas Forty? (1978, Ted Kotcheff) ; de Vietnam-veteraan die betrokken geraakt bij drugsmokkel in ?Who’ll Stop the Rain? (1978, Karel Reisz) ; de oorlogsfotograaf in Nicaragua in ?Under Fire? (1983, Roger Spottiswoode) ; de megalomane avonturier in ?Farewell to the King? (1989, John Milius) ; de expressionistische schilder die met zijn demonen worstelt in ?New York Stories? (1989, Martin Scorsese) ; de verdorven politieman in ?Q & A? (1990, Sidney Lumet) ; de wat laffe advocaat die zijn gezin moet redden in ?Cape Fear? (1991, Scorsese) ; de heroïsche professor die zijn kind wil redden in ?Lorenzo’s Oil? (1992, George Miller).
En dan is er nu zijn vertolking van Jake McKenna, een incestueuze grootgrondbezitter in de zwoele, oververhitte passionele thriller ?U-Turn?, een apolitiek tussendoortje van regisseur Oliver Stone, met in de hoofdrollen ook Sean Penn, Jennifer Lopez, Claire Danes, Billy Bob Thornton, Powers Boothe en John Voight. Zoals Stone in zijn spotzieke stijl Sergio Leone parodieert, zo doet de vertolking en uitstraling van Nolte onvermijdelijk denken aan hoe John Huston soortgelijke verdorven figuren placht te incarneren. Zo flamboyant en uitzinnig dat je bijna dreigt te vergeten hoe afstotelijk of walgelijk het heerschap in kwestie wel is. In dit ?bijna? schuilt meteen ook de subtiele spanning van de vertolking.
?U-Turn? is slechts de eerste film waarin Nick Nolte dit jaar zal te zien zijn. Er volgen er nog vier. In ?Nightwatch? is hij de tegenspeler van Ian McGregor en Patricia Arquette. Voorts is er ?Afterglow?, een romantische komedie van Alan Rudolph met Julie Christie. Nolte is ook nog de ster en executive producer van ?Affliction?, de nieuwste film van Paul Schrader naar de roman van Russell Banks. Ten slotte is het ook reikhalzend uitkijken naar de James Jones‘ verfilming ?The Tin Red Line?, de comeback van cultregisseur Terrence Malick, waarin Nolte de rol speelt van een naar roem smachtende luitenant-kolonel. Ofschoon hij sinds ?Days of Heaven?, nu twintig jaar geleden, geen film meer had gemaakt, wist Malick voor dit oorlogsepos over de bloedige slag van Guadalcanal in ieder geval een droomcast te verzamelen : George Clooney, Woody Harrelson, Gary Oldman, Sean Penn, John Cusack, John Travolta en Bill Pullman. Toch een beetje ongerust omdat hij zo lang uit de running was geweest, belde Malick Nick Nolte om hem te vragen wat er sindsdien allemaal veranderd was in Hollywood. Noltes antwoord : in grote lijnen was er niet veel veranderd, behalve dat de onzekerheid en de hebzucht nog wat waren toegenomen.
Sinds hij tijdens de opname van ?The Ultimate Solution of Grace Quigley? (1985) lessen kreeg van Katharine Hepburn in hoe je goed te voelen in je kleren, draagt Nolte nog uitsluitend pyjama’s, aseptische groene dokterspakken en donkere lange kamerjassen. Het is dan ook in deze nonchalante plunje dat hij voor de promotie van ?U-Turn? in de Four Seasons in Los Angeles verschijnt, en minder op de vragen antwoordt dan wel beschouwende monologen ten beste geeft over zijn leven en zijn vak.
Nick Nolte : Ik zag ?U-Turn? altijd als een existentialistisch gegeven, in de trant van ?Wachten op Godot?. De hele film is een valstrik. Een no-exit situatie. Zoals het leven zelf. We worden allemaal geboren met maar één zekerheid : dat we vroeg of laat ook moeten doodgaan. De rest moeten we zelf maar invullen. Omdat we niet weten wat er komen gaat, proberen we krampachtig een of ander houvast te vinden : succes, rijkdom, religie, een gezin stichten. Om het even wat ons een doel geeft in het leven. Dat is voor mij waar het in ?U-Turn? om gaat. Ze noemen het film noir, maar ik weet niet wat dat betekent. Voor mij is het film over het absurde, een gevangenisfilm met galgenhumor.
Oliver (Stone) zegt dat we allemaal een beest in ons hebben. Ik zou nog een stapje verder willen gaan en zeggen dat we gewoon beesten zijn, zo simpel is het. We proberen daar psychologisch weerstand tegen te bieden, we zien onszelf niet graag in die termen. Maar dat is onze natuur. Je kan bijvoorbeeld betreuren dat er zoveel geweld is, maar de geschiedenis leert ons dat de wereld al eeuwenlang oorlogen voert. Tijdens deze laatste eeuw hebben we meer mensen afgeslacht dan in de hele geschiedenis van de mensheid. Maar toch blijven wij allemaal bij hoog en laag beweren : ?Ik ben niet gewelddadig, de ander is gewelddadig.? Zonder te willen zien dat het geweld in onze ziel schuilt. Pas als we dit echt onder ogen durven zien, maken we ook een kans om er iets aan te verhelpen. Maar zolang ik het blijf loochenen en het op de ander steek, ben ik een gevaarlijk persoon.
Jake is een klassieke Amerikaanse held, en ik meen het ! Je hoeft maar Amerika en zijn waarden te onderzoeken. Jake is de held : hij heeft de poen en het materieel succes, hij bezit de grond en krijgt alle vrouwen die hij wil. Dat vat toch goed samen waar Amerika voor staat, niet ? Vermogen en macht zijn toch de criteria om iemand geslaagd te noemen in Amerika. Jake wijkt een beetje af als hij aan die incest begint. Van klassiek Amerikaans komen we nu bij de Griekse klassiekers. Jake is een man die in de war is over hoe ver zijn lust kan gaan.
Toen ik aan de film begon, was het nog niet helemaal uitgemaakt hoe expliciet het incestmotief zou zijn, maar eens we het duidelijk hadden geformuleerd, stelde ik me de vraag wat incest precies betekent. Ik begon voor mezelf de liefde van een vader voor zijn dochter te onderzoeken. Heeft zo’n liefde dan ook een erotische component ? Natuurlijk, maar we loochenen dit omdat het een taboe is, wij zeggen dat we daar niet verder in mogen gaan, wat ook maar normaal is, terwijl Jake over de schreef gaat. Het duurde een poosje eer ik zelf durfde toegeven dat er tussen vaders en dochters ook een seksueel gevoel kan bestaan. Vroeger was ik bang om dat onder ogen te zien.
Voor sommige rollen moet je wel zones verkennen die erg aanleunen bij schemerzones in je eigen persoonlijkheid, dingen waar je zelf geen blijf mee weet. Als ik die angst voel, weet ik dat ik die rol ook moet spelen. Het valt maar zelden voor dat scripts zo dicht in de buurt komen van je eigen psyche dat je er nerveus van wordt. ?Prince of Tides? had dat een beetje. ?Lorenzo’s Oil? ook. En nu ?U-Turn?. De incest was een bangelijk terrein om te verkennen. Wilde ik wel een incestueuze vent spelen ? Volstond het niet dat hij al knettergek was ? Mijn instinct als acteur zei me meteen dat ik die rol moest aannemen. Maar een ander in mij zei : ?Zal dit je carrière goed doen ? Zullen ze je aardig blijven vinden ? Wat zal je grootmoeder ervan zeggen ??
Zelf heb ik geen dochters, wel een zoon. Ik verloor twee dochters, en heb er altijd een gewild. Ik denk dat de liefde van een vader voor zijn dochter de meest perfecte liefde is. James Jones heeft ooit gezegd dat hij in heel zijn leven maar twee intense liefdes heeft gevoeld. Een keer op het slagveld, op het moment dat hij moest kiezen of hij zelf zou doden of zou gedood worden. Op dat moment gaf hij alles op, en in dit verzaken vond hij een innige liefde voor zijn vijand, omdat hij wist dat hij overgeleverd was aan zijn medesoldaat, niet wist of hij zou leven of sterven. Hij zei dat hij een liefde ervoer die hij nooit meer kon evenaren, behalve misschien voor zijn eigen kind, voor wie hij ook zijn leven zou geven.
Ik groeide op in de jaren vijftig, de meest geniepige, heimelijke tijd die ik heb meegemaakt. Het was gewoon bangelijk. En dat werd niet het best gesymboliseerd door de McCarthy-hoorzittingen, het samenzweerderig gedoe rond de bom, de discriminatie van de zwarten en de strijd voor burgerrechten. Nee, het zat hem in de eerste plaats in het feit dat vrouwen jarretelles droegen. Ten eerste was het al erg dat ze het toelieten om op die manier ingepakt te worden, maar bovendien kreeg je die dingen ook niet makkelijk los, wat op de voorbanken van auto’s in drive-intheaters voor grote irritatie heeft gezorgd. En het waren zeker niet alleen de mannen die dit zo frustrerend vonden. Het zijn dezelfde vrouwen die in de jaren zestig voor de vrouwenrechten opkwamen die er tijdens de hippiebeweging, toen we allemaal ons haar lieten groeien, voor zorgden dat man en vrouw naar elkaar toegroeiden zoals nooit voorheen was gebeurd, dat ze echt broer en zus werden. Het was de eerste en de laatste keer dat mannen de vrouw niet zagen als lustobject maar als vriend. In een verbazend korte tijd was er echt gelijkheid in de relatie tussen man en vrouw. En ofschoon de seksuele vrijheid werd gepreekt, was de essentie van deze relatie niet op seks gebaseerd. Vrouwen liepen toen nog rond met haar op hun benen en onder hun oksels, mochten nog met hun dikke kont zwieren, moesten niet mager zijn als sprinkhanen.
Omdat de dingen altijd cyclisch gaan, zijn vrouwen nu teruggekeerd naar hun vroegere situatie. We maken nooit de echte transformatie mee die verandering brengt. Het wordt even vredig en dan weer gewelddadig. ?Nooit meer oorlog?, roept men, en zie maar wat er gebeurt. Nooit nog holocaust, en boem, daar komt een andere holocaust. En dan beginnen we het maar te rechtvaardigen : ?Nee, deze holocaust is toch niet zo erg als de vorige.? En toch zitten we weer waar we begonnen zijn, hebben we kennelijk niets geleerd.
Ik wil niet beweren dat alle Amerikanen even extreem zijn en altijd willen slagen tot elke prijs. Maar Amerika is een rijk land en je wordt niet rijk zonder enige vorm van genadeloosheid. Dat wordt er trouwens met de paplepel ingegoten. Elk Amerikaans kind wordt van jongsaf ingeprent dat het iemand van aanzien kan worden maar voorlopig nog niets is. Amerikaanse kinderen zijn daarom erg onzeker, volwassenen worden angstig en agressief. Het is nu eenmaal een op competitie gebaseerde kapitalistische structuur. Je maakt winst, je wedijvert met je rivaal, wat erop neerkomt dat je hem met een flinke mep tegen de grond slaat. Je doet alles om aan de top te geraken. Dat is ook de achtergrond van mijn personage van Jake in ?U-Turn?. Jake groeide op in een klein mijnstadje waar zijn vader mijnwerker was. Jake maakte in Mexico de drugdeal van de eeuw. En hij kon aan zijn afkomst ontsnappen door in Arizona het woestijnstadje Superior op te kopen. Dat wordt allemaal niet in de film gezegd, het is de backstory die ik voor mezelf heb uitgewerkt. Ik heb Jake niet gebaseerd op iemand die echt heeft bestaan, maar ben er zeker van dat er vele Jakes rondlopen, mensen die met hun illegaal verdiend fortuin elders een nieuw leven hebben opgebouwd.
Ik ken het privé-leven niet van Oliver (Stone), maar ik weet met zekerheid dat de Vietnam-ervaring hem tot de man heeft gemaakt die hij nu is. Als je een 19-jarige vraagt om in een situatie te stappen waarin hij op een rechtmatige manier tenminste vanuit ons standpunt gezien een andere mens mag doden, kan dat toch niet niet anders dan diepgrijpende gevolgen hebben. Je kan als 19-jarige twee dingen doen. Je kan er flink tegenaan gaan, zoals de patriot doet, en niets in vraag stellen. Doden , nog eens doden of gedood worden, en dan terugkeren en het allemaal zo goed opkroppen dat het nooit meer boven water komt. Maar je kan ook twintig jaar wachten en dan je woede laten bovenkomen. Het heeft in ieder geval een ontzettende invloed op je persoonlijke ontwikkeling en visie op de wereld. Je gaat waarschijnlijk aan alles twijfelen en in niets meer geloven. Zelfs de veteranen uit de Tweede Wereldoorlog hadden daar last van, en het ging hier toch om de meest rechtmatige oorlog uit de moderne geschiedenis.
Er is een goede reden waarom het altijd jonge snotneuzen zijn aan wie gevraagd wordt om ten strijde te trekken en hun leven te geven voor het vaderland. Eens voorbij de 21 ben je al iets wijzer, heb je al eens rondgekeken en ben je niet zo snel geneigd om mee te doen, tenzij het gaat om het afslaan van een directe aanval op je eigen huis. Maar het is heel moeilijk om volwassen mensen tot oorlog aan te zetten op grond van een ideologische abstractie.
Zelf word ik nog altijd door woede gemotiveerd. Woede van altijd maar nee te moeten horen, op alles wat ik wilde ondernemen. Zo ging dat van kindsbeen af. ?Nee, dat mag niet, nee dat kan niet.? Dat leerde me heel sceptisch aankijken tegen de dingen. Het bezorgde me natuurlijk ook een hoop last en een rebelse houding die ik op jonge leeftijd cultiveerde. Rebel is ook maar een label om je woede ergens op te richten toen was dat het establishment.
Woede is niet altijd mijn overheersend gevoel geweest. Er zijn ook periodes geweest dat liefde en medevoelen de toon aangaven. ?Peace & love? was het motto van de sixties. Nu ben ik uitgeput, ben ik op het punt aanbeland waar ik er niets meer probeer aan te doen en ik het maar laat betijen. Ik heb zo vaak gedacht de bron te vinden, hét antwoord, om dan te beseffen dat achter het antwoord vooral de noodzaak zat om de dingen te exploreren en achter die queeste de behoefte aan zekerheden. Dat is nu allemaal verdwenen.
Voor de opname van ?The Tin Red Line? zat ik voor twee maanden in het noorden van Australië, ver weg van de beschaving. Toen prinses Diana en moeder Teresa stierven, kregen we daar weinig van te zien. We konden alleen een glimp opvangen van het massale rouwen. Maar toch leek het me alsof er een stuk vrouwelijke mystiek en kracht van de aardbol was verdwenen. Die rouw voelde goed aan, had het effect van een catharsis. Het was veel positiever dan de woede die je altijd hoort over de televisie. In plaats van een oorlog van woorden waren er bloemen en tranen. Ik moet er wel bij vertellen dat terwijl je daar in Australië met je neus op de sterren zit en je heel veel hallucineert, je niet denkt aan de gewone dingen in het leven, zoals geld verdienen en succesrijk zijn. Je loopt rond op je blote voeten, je gaat blootvoets naar restaurants.
Succes heeft altijd mijn ondergang betekend. Telkens ik succes heb, word ik gecorrumpeerd door de geldaanbiedingen die daaruit voortvloeien. Met succes bedoel ik dat een film geld opbrengt, niet noodzakelijk dat het een goede film is. Na zo’n hit volgt steevast een aanbod van miljoenen dollar. En altijd weer overtuig ik er mezelf van dat er een briljante film inzit. Maar vanaf de eerste opnamedag merk ik al dat niemand geïnteresseerd is in het maken van de film die ik erin zag. Ik zie de trucks, de bussen, de lijfwachten, de chauffeurs, de twaalf executive producers, en merk dat alles om futiliteiten draait. En dan besef ik dat ook ik het alleen maar voor het geld doe. En dan krijg ik, echt waar, een fysieke reactie : ik krijg hartgeruis. Mijn hart gaat baboem, baboem, prrr, baboem. Dat is me nu al drie keer overkomen. En ik ga naar de hartspecialist die me steevast zegt : ?Nick, je hart klopt niet ritmisch meer, je staat onder grote stress. Ik voel dat je iets doet wat je niet wil doen. Als je daarmee ophoudt, zal het wel weer verdwijnen.? En, weet je, nu heb ik al jaren geen hartgeruis meer !
?U-Turn? komt op 28 januari in de bioscoop.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier