Nu het leven ’s avonds niet langer stilvalt nadat het laatste houtblok is opgebrand, lijkt slapen een jammerlijke ‘waste of time’ geworden. Onze nachten krimpen en overdag voelen we ons vermoeider dan ooit. Al heeft dat met meer dan slaaptekort alleen te maken.

Misschien is dat wel de oplossing. Een Meneer de Uil voor volwassenen die ons rond halfelf vriendelijk maar gedecideerd naar bed stuurt. Nu klinkt rond dat uur net de begintune van de televisionele slaapmuts De Laatste Show. Bovendien piepen we daarna graag nog eens naar het laatavondjournaal om geüpdatet de dag af te ronden (om 19 uur hadden we daar bijlange de tijd nog niet voor). Bij het uitschakelen van de computer checken we nog vlug even onze e-mails en terwijl onze squashpartner net on line blijkt, leggen we maar meteen een volgende sessie vast. Ten slotte zijn er nog die tien bladzijden van ons boek op het nachtkastje, pas dan kunnen we eindelijk en finaal de doos toedoen. Slapen, we lijken het meer en meer als een loutere leftover te zien. Een recent Brits onderzoek toonde aan dat de Britten intussen al gemiddeld negentig minuten minder slapen dan vorige eeuw. Het slinkende aantal slaapuren is niet alleen te wijten aan onze almaar langere werk-uren, maar uiteraard ook aan onze 24/7 maatschappij : als een perpetuum mobile gaat die altijd door. Of zoals een jonge artdirector uit Londen met een nachtrust van amper drie tot vier uur getuigde : ” There is just too much living to be done. “

Het is in elk geval een niet onbelangrijk probleem, want slaaptekort zou wel eens leiden tot “irritant gedrag, ineffi- ciënt werken, een zwakke gezondheid, ongevallen en zelfs scheidingen”, zo dondert het Britse rapport. Volgens het onderzoek zouden de Britten nu gemiddeld 7,5 uur per nacht slapen, kinderen en senioren meegerekend. Volwassenen tussen de 25 en 55, vooral jonge ouders, doen het gemiddeld met minder. Professor Dirk Pevernagie, coördinator van het Centrum voor Stoornissen van Slapen en Waken in het UZ Gent, bevestigt de tendens. “Voldoende statistieken bewijzen dat onze slaaptijd ingekort wordt. Dat gebeurde eerst en vooral door de komst van het artificiële licht, waardoor we niet langer met de kippen op stok hoefden te gaan. Maar later kwam daar nog televisie bij, en uitgaan, en internet.”

Hoeveel slaap we eigenlijk nodig hebben, is sterk persoonsgebonden. Enerzijds heb je de habituele korte slapers die al na drie tot vier uur volledig opgeladen uit bed springen. Veel van die habituele korte slapers vinden we bij politici, managers of andere topfunctionarissen, Margaret Thatcher is een bekend voorbeeld. Anderen krijgen hun ogen niet open als ze minder dan tien uur geslapen hebben, Albert Einstein was zo iemand. Maar de meeste personen zouden aan de klassieke acht uur genoeg moeten hebben. Professor Pevernagie : “Aan de hoeveelheid slaap die je nodig hebt, kun je niks veranderen. Dat is genetisch bepaald. Bij vrouwen speelt ook de hormonale cyclus een grote rol. We weten bijvoorbeeld dat progesteron de slaperigheid doet toenemen, een hormoon dat vooral in de tweede helft van de cyclus geproduceerd wordt.”

En niet alleen de hoeveelheid slaap is belangrijk, de slaapkwaliteit is net zo fundamenteel. Een kwart van de Belgen zou met een slaapprobleem kampen. De oorzaken daarvan zijn even talrijk als uiteenlopend : van stress vanwege de job tot verliefdheid. Kalmeringsmiddelen zijn in elk geval niet zaligmakend. Integendeel : die kunnen de slaapfasen uitvlakken. Er is geen natuurlijke afwisseling meer tussen oppervlakkige, diepe en heel diepe slaap, en dat vermindert de slaapkwaliteit aanzienlijk. Ook de manier van ontwaken zou wel eens een belangrijke rol kunnen spelen, al bestaan daar nog geen objectieve gegevens over. In zijn boek Uw brein als medicijn pleit de Franse psychiater David Servan-Schreiber alvast voor een dageraadsimulator of wekkerlamp : een apparaat dat de komst van het daglicht ’s morgens in je slaapkamer nabootst. “Zodra de eerste lichtstralen op onze gesloten oogleden vallen, hoe zacht ook, ontvangt de hypothalamus de boodschap dat het tijd wordt een overgang uit de slaap te regelen. Zo volstrekt het ontwaken zich op een natuurlijke wijze, zonder een droom te onderbreken.” Het apparaat zou zijn dienst zelfs al bewezen hebben bij de behandeling van winterdepressies.

Krachtdutjes

Omgekeerd evenredig met de inkrimpende nachtrust, neemt de slaapbehoefte overdag sterk toe. Iets waar wakkere ondernemers al vlug een gat in de markt detecteerden. Het resultaat is de nieuwe trend der trends : power naps. Deze westerse incarnatie van de siësta is in de Verenigde Staten goed op weg bigbusi-ness te worden. Zo is er het Amerikaanse bedrijf MetroNaps dat midday rest facilities aanbiedt op de 24ste verdieping van het New Yorkse Empire State Building. Uitgeblust New York mag er voor 13,45 dollar plaatsnemen in een chaise longue voor een dutje van welgeteld twintig minuten. Een koptelefoon verspreidt relaxerende deuntjes en wanneer de tijd op is, wordt de soezende gewekt door zachte trillingen. Co-stichter Chris Lindholst kwam op het idee toen hij “collega’s zag indutten tijdens vergaderingen”. Het bedrijf heeft alvast de wind in de zeilen. Zowel mannen als vrouwen, managers als leraren tellen een handvol dollars neer om even de ogen te mogen sluiten.

Professor Pevernagie bevestigt onze toegenomen slaapbehoefte overdag. “Het is een bekend fysiologisch gegeven dat we na de middag, onafhankelijk van de maaltijd, een periode van slaperigheid kennen. Om vier uur ’s nachts ervaren we een maximale slaperigheid, een tweede piek krijgen we tussen twee en vier uur in de middag. Dat is trouwens het moment waarop veel verkeersongevallen gebeuren. Vooral als je met slaaptekort kampt, kan die slaperigheid in de namiddag overweldigend worden.” Zijn de power naps het antwoord ? “Ze zijn in elk geval wel heilzaam. De siësta is in zuidelijke landen al lang ingeburgerd. Bij ons wordt die gewoonte nog altijd als onfatsoenlijk beschouwd. Maar daar lijkt verandering in te komen, al is de power nap bij ons nog geen begrip. Het verschil met de siësta schuilt hem vooral in het feit dat zo’n power nap op elk moment van de dag kan, wanneer dat je het best uitkomt. Pas op : dutjes zijn niet voor iedereen nuttig. Sommigen houden er voor de rest van de dag een suf hoofd aan over. Maar de meesten gaan met hernieuwde energie weer aan het werk.”

Uit onderzoek is gebleken dat diepe slaap overdag vermeden moet worden : tien tot vijftien minuten is ideaal om een Engelse brief te schrijven. Na een korte, maar diepe slaap, loop je het gevaar vermoeider wakker te worden dan ervoor.

Ook werkgevers beginnen te beseffen dat een goed uitgeruste werkkracht een veel productievere is. Dus investeren sommigen al in een relaxruimte. Zo is er bijvoorbeeld het Britse pr-bureau Firelfly dat een nap room heeft ingericht voor zijn werknemers. “Ik viel vaak in slaap in taxi’s op de terugweg van meetings”, vertelt CEO Claire Walker. “En zo kwam ik op het idee. Het is broodnodig om er even tussenuit te kunnen. Niet iedereen gaat er trouwens om te slapen. Sommigen willen gewoon even ontsnappen aan de telefoons, de e-mails, de drukte… We hanteren de informele regel dat altijd maar één iemand tegelijk in de kamer mag, en er niet langer dan twintig minuten blijft.” Ook industrieel producent 3M heeft intussen in iets soortgelijks voorzien : in een afgesloten zone op de gelijkvloerse verdieping van het hoofdkwartier in het Britse Berkshire staan tien stoelen die elektronisch gecontroleerde shiatsumassages geven – ook weer met passende chill-outmuziek en een strikt verbod voor gsm’s.

Een land met een lange traditie van dutjes op de werkplaats is Japan : talloze studies hebben er intussen bewezen dat regelmatige ‘soezers’ duidelijk productievere werkkrachten zijn. Ook de Zweedse kantoormeubelenfabrikant Kinnarps voorspelt in zijn ‘kantoor van de toekomst’ de onmisbaarheid van een oasis : een kleine ruimte met slaapfau-teuils waar het licht van de ene pasteltint in de andere overgaat. Een fonteintje en wat ambientmuziek doen de rest. Of voor dit prototype een toekomst is weggelegd, is in deze economische struikeltijden moeilijk te voorspellen : willen bedrijven wel investeren in zoiets als een kantooroase ? Kinnarps weet in elk geval nog niet wanneer en hoe het zijn kantoorproduct zal vermarkten.

Stress-systeem uit balans

Of we alle heil moeten zoeken in slaapcompensatie overdag, is natuurlijk nog maar de vraag. Vermoeidheid heeft nu eenmaal niet alleen met slaaptekort te maken. Het Nederlandse onderzoeksinstituut Nivel peilde onlangs naar de klachten bij de Nederlandse bevolking : één op de drie ondervraagde mannen en maar liefst de helft van de vrouwen gaven toe de voorbije twee weken last te hebben gehad van vermoeidheid. Toch wel sterke cijfers. Psychiater Boudewijn Van Houdenhove, professor aan het UZ Leuven en autoriteit op het vlak van het chronischevermoeidheidssyndroom, relativeert. “We kunnen er niet omheen dat de klachten over vermoeidheid frequenter in the picture komen. En dan rijst de vraag van de kip of het ei : als mensen er meer over horen, gaan ze het misschien ook vlugger voor zichzelf als een klacht gaan formuleren. We besteden er met zijn allen gewoon meer aandacht aan dan vroeger. Ook al door die ‘hype’ sinds enkele jaren rond het chronischevermoeidheidssyndroom.”

“Maar ook al bestaat er geen zekerheid, toch zijn er signalen die aantonen dat vermoeidheid een belangrijker probleem wordt. De cijfers van het Nivel-onderzoek bijvoorbeeld zijn niet te onderschatten. Al is niet alle vermoeidheid even ernstig, en zijn de klachten meestal ook voorbijgaand. We moeten drie niveaus onderscheiden. Er is de acute vermoeidheid : het signaal om te rusten na een zware inspanning of op het einde van de dag. Dat verdwijnt normaal gezien na een goede nachtrust, ons belangrijkste herstelproces. Blijft de vermoeidheid meerdere maanden aanslepen, dan kun je al van verlengde vermoeidheid spreken. Pas als het langer dan zes maanden aanhoudt én er nog tal van andere klachten zijn, is er kans dat je met cvs kampt.”

Als we nu met zijn allen meer moe zijn dan vroeger, dan ligt dat volgens professor Van Houdenhove onder meer aan onze neiging om op onze slaap te beknibbelen. Maar er is nog meer. “Al zijn die andere factoren heel moeilijk in kaart te brengen. Toch is volgens mij ook een en ander sociologisch te verklaren. Vroeger gingen de mensen gebukt onder een kerk en een maatschappij die ze allerlei schuldgevoelens aanpraatten, nu hebben we het gevoel vrij te zijn. Maar dat leidde tot een nieuw gebod : het zich móeten ontplooien. We moeten alles bereiken wat we verondersteld worden te kunnen bereiken. Volgens de Franse socioloog AlainEhrenberg verklaart dit waarom velen zich tegenwoordig ongelukkig en moe voelen. De kans bestaat nu eenmaal dat mensen voor zichzelf te veeleisend worden en te weinig rekening houden met hun eigen draagkracht, iets wat individueel verschilt en deels genetisch bepaald is. Er ontstaat dan een onevenwicht tussen wat ze willen bereiken en wat hun stress-systeem aankan. Dat neurobiologische systeem zorgt er normaal voor dat ons organisme continu in evenwicht blijft, ondanks alle belasting. Daartoe produceert het hormonen zoals adrenaline of cortisol. Als het systeem door een fysieke of mentale inspanning te lang onder druk staat, geeft het signalen : ‘stop, je moet recupereren’. In onze prestatiemaatschappij hebben velen de neiging die signalen te negeren, en zij riskeren hun stress-systeem te forceren.”

Moeder màg niet moe zijn

Waarom vrouwen vaker klagen over vermoeidheid dan mannen ? “Dat is een opvallend fenomeen dat geldt voor alle zogeheten functionele klachten en syndromen zoals migraine, multiple chemische gevoeligheid, fibromyalgie, prikkelbaredarmsyndroom, cvs… Het gaat ruwweg altijd om tachtig procent. Uit onderzoek is alvast gebleken dat vrouwen sneller met hun klachten naar een arts gaan. Ik zeg niet dat ze vlugger klagen, wel dat ze minder moeite hebben om toe te geven dat ze hulp nodig hebben. Vrouwen zijn nu eenmaal communicatiever, ook op dat vlak. Help seeking behaviour heeft hoe dan ook een vrouwelijk overwicht.”

“Maar dat is niet het enige. Behalve in hun uiterlijke geslachtskenmerken verschillen mannen en vrouwen ook fundamenteel in hersenstructuur én in hun stress-systeem. Het systeem dat het bijzonder belangrijke stresshormoon cortisol produceert, is bijvoorbeeld anders georganiseerd bij vrouwen dan bij mannen. Bovendien kunnen vrouwelijke geslachtshormonen sterk ontregelend werken in het stress-systeem. Vandaar ook de premenstruele dipjes, postnatale depressie… Het vrouwelijke stress-systeem lijkt met andere woorden op bepaalde punten kwetsbaarder dan het mannelijke. Daardoor zouden vrouwen wel eens gevoeliger kunnen zijn voor stressgebonden psychische en lichamelijke aandoeningen, zoals chronische vermoeidheid. Ten slotte trap ik een open deur in als ik verwijs naar de dubbele shifts van veel vrouwen. De nieuwe man blijkt een mythe en de uiteindelijke verantwoordelijkheid van het gezin beschouwt de vrouw nog vaak als haar domein. Veel vrouwen móeten dan wel vermoeidheidssignalen negeren. En daar loopt het vaak mis.”

De Amerikaanse populaire diëtiste Debra Waterhouse becijferde dat vrouwen gemiddeld 85 uur werken per week, op het werk en thuis. Niet onlogisch dus dat maar liefst tachtig procent van de vrouwen moe zijn, redeneert ze. In haar boek Weg met de moeheid geeft Waterhouse acht bronnen van natuurlijke energie om die vermoeidheid doeltreffend te bestrijden : water, lichaamsbeweging, de buitenlucht, slaap, intimiteit, blijheid, evenwicht in positieve en negatieve stressoren én voedsel : stop met diëten, zet je tanden in calorisch voedsel. Ook macrobioten verwijzen vaak naar de voedingswijze als vermoeidheidsbestrijder. Al prediken die wel iets anders dan Waterhouse : 50 procent volle granen, 25-30 procent seizoensgroenten uit eigen streek, 5-10 procent bonen, tofoe, tempé, seitan en zeewieren, 5-10 procent soepen en 5 procent aanvullend voedsel als vis, fruit en noten. Geen vlees en zuivel, en zoetstoffen enkel uit granen, zoete groenten of vruchtensappen. Hoe beperkt het dieet ook blijkt, macrobioten getuigen meer dan eens over een opmerkelijk gevoel van energietoename. Mieke Vervecken, de macrobiotische chef-kok van dansgezelschap Rosas, zegt zelfs drie uur minder slaap nodig te hebben sinds ze macrobiotisch eet. Maar wie zijn chocolademousse liever niet aan de kant schuift, kan alvast beginnen met een verkwikkende power nap. Of waarom niet : vanavond voor één keer op tijd naar bed. n

Tekst Guinevere Claeys

De komst van het kunstlicht zette de aanval op de nacht in, onze overgrootouders sliepen nog anderhalf uur meer dan wij.

Uitgebluste New Yorkers betalen 13,45 dollar voor een comfortabel middagdutje van 20 minuten, het heet dan ook een ‘power nap’.

“We moeten alles bereiken wat we verondersteld worden te kunnen bereiken. Sommigen forceren dan maar hun stress-systeem.”