Pierre Darge
Pierre Darge Freelancejournalist

Kalligraaf Brody Neuenschwander stond aan de zijde van Peter Greenaway toen die ?The Pillow Book? filmde. Een Texaan over de elasticiteit van de letters en klassieke vrijheid.

Pierre Darge / Foto’s Kristien Buyse

Het schrift heeft mij altijd geboeid?, zegt Neuenschwander, die al vier jaar in Brugge woont. ?Als jongen bracht ik elke zomer in Europa door, en dan zocht ik in bibliotheken naar handschriften. Gaandeweg werd ik meegevoerd in een wereld van blinkend bladgoud en miniaturen, met als absoluut hoogtepunt de ontdekking van de handschriftenkamers van het British Museum.?

Toen hij kunstgeschiedenis ging studeren aan de universiteit van Princeton, kreeg hij een speciale vergunning om zich twee jaar lang over handschriften te buigen en een tentoonstelling op te zetten rond de creatie van boeken in de tijd voor Gutenberg (de uitvinder van de boekdrukkunst met losse letters).

Brody Neuenschwander : ?Die uitdaging was dan weer de gelegenheid om op zoek te gaan naar middeleeuwse teksten over de technieken achter die handschriften. Want ik wilde naast handschriften ook de ambachtelijke technieken voor het publiek toegankelijk maken, en dat bracht me bij de materialen, bij perkament, de ganzenveer en de gebruikte pigmenten. Pas later ontdekte ik dat de fascinatie voor het decoratieve blad maar weinig te maken heeft met de toepassing van de kalligrafie. De kracht van de kalligrafische lijn werd me voor het eerst duidelijk doorheen Arabische, Japanse en Chinese kalligrafie. En hoewel ik me nog altijd uitsluitend via westers schrift uitdruk, blijven die oosterse tradities voor vitale inspiratie zorgen. In het westen denkt men bij kalligrafie aan gotisch schrift dat eruitziet als een leger in perfecte pas en aan een monnik die heel streng en nauwkeurig kopieert. Met nu en dan een uitschieter met wat champagnekrullen ter decoratie. Wie over dit soort kalligrafie gaat nadenken, komt tot de conclusie dat zo’n manier van werken zich beperkt tot een soort typografie met de hand : men kiest voor een bepaald lettertype en zet met de ganzenveer een tekst in dat lettertype.

Bij de Chinezen ligt dat helemaal anders. De kalligrafie omvat er zowel de ambachtelijk perfect uitgevoerde letters als een kunstvorm die van het woord uitgaat. Het is onder andere de weergave van de individuele hand, en de persoonlijkheid van de kalligraaf straalt van het handschrift af. En dat weet men ginder te appreciƫren. Terwijl men zich in het westen aan een formele vorm houdt, behoort de grote variatie daar tot het wezen van de kalligrafie.

In China zocht men met een zacht penseel op soepel papier naar een persoonlijke uitdrukking van het leven in plaats van naar een systeem. Tweeduizend jaar geleden bestond er voor bureaucraten al een examen waarbij het karaktervolle van het handschrift de hoogste norm was. Terwijl in de westerse schrifttraditie lettervormen weinig gebruikt werden om experimenten rondom de lijn te ontwikkelen. Een indrukwekkende uitzondering is een fraaie bladzijde van Jan Van den Velde, die in de 17de eeuw in Antwerpen leefde en door zwierige krullen dramatische composities opbouwde.

Maar mij interesseert niet het sierschrift, omdat we dan over een decoratieve taal spreken. Wat mij boeit is de essentie van de letter zelf, het spelen met de basisvormen. En als de geschiedenis van het schrift in het westen meer interesse betoonde voor regelmaat en decoratie, dan is er ook een omvangrijke variĆ«teit van zeer leesbare basisvormen ontstaan. Met deze vormen spelen, doet dieper zoeken. Kalligrafie wordt dan een avontuur waarin de pen, geĆÆnspireerd door de tekst, naar nieuwe lijnen zoekt. Deze speelse dialoog tussen lijn en woord ligt dan niet zo ver van de hedendaagse kunst met haar conceptuele aspecten. Om moeilijke conceptuele werken van onze tijd te appreciĆ«ren, ontbreekt voor velen de opvoeding, de manier om de eerste stappen te zetten en eigen ideeĆ«n te begrijpen. Kalligrafie bezit alvast het voordeel dat men kan beginnen met gewoon de woorden te lezen. De woorden kunnen een beginpunt zijn, zorgen voor de inspiratie van de lettervormen. Soms zorgt het woord zelf voor de aanzet, soms het idee dat door het woord wordt opgeroepen. Dan worden woorden aangepast aan het idee, die in sommige gevallen zelfs misbruikt worden, onleesbaar worden gemaakt. Want de leesbaarheid is geen absolute vereiste. Het is zalig om met lettervormen te experimenteren, om letters elastisch te behandelen. Ik voel mij daar ook geheel vrij in en zet mijn studenten ertoe aan dat ook te zijn. In het begin aarzelen ze om van de geleerde weg af te gaan.?

Achter die verworven vrijheid zit een heel formele studie, die bij Brody Neuenschwander bijna een kwarteeuw geleden begon. Voor de basis van een klassieke opleiding rekent hij minstens vijf jaar.

?Die opleiding heeft gezorgd voor wat ik de klassieke vrijheid in mijn werk noem. Dat is een uiting van energie die door de filter van een klassiek gevoel stroomt. Maar dat betekent geenszins dat dit de enige weg zou zijn. Hele krachtige uitingen van een niet-kalligraaf kunnen zeer boeiend zijn, en iemand die de regels niet kent, kan toch fascinerend werk maken.?

Neuenschwander zet onder andere voor uitgeverij Muurkranten teksten op een elegante, karaktervolle manier op papier omdat de opdrachtgever vindt dat een zetletter te mechanisch is voor de boodschap. Neuenschwander studeerde kunstgeschiedenis in Londen, waar hij een doctoraat in de methodologie haalde. Daarna ging hij een jaar werken voor een van Engelands ?koninklijke schrijvers?, de enigen die gemachtigd zijn om de oorkondes voor het House of Lords op perkament te zetten. De Texaan trok zich terug in een huisje in Wales, scherpte er naar eigen zeggen elke ochtend de ganzenveer, en wierp zich dan op acht uur arbeid. Dat lijkt een loodzware opdracht.

?Het werk was niet zonder plezier?, zegt hij minzaam. ?Bovendien kon ik zes jaar lang dat prachtige landschap inademen. Een unieke kans, want zo kan je eigenlijk meer jezelf ontdekken. Terwijl mensen zichzelf naar buiten brengen door andere mensen, zet een landschap juist aan om naar binnen te kijken. Ik was dertig en zocht naar mijn eigen stem, naar een project voor mezelf. Het verblijf in Wales was een keerpunt.?

We lopen naar de sobere kamer waar Neuenschwander twee jaar geleden, bij het afkappen van de muren, unieke muurschilderijen uit de 14de eeuw ontdekte. Hij pakt een bundeltje waarin zes rollen zitten verpakt. Samen vormen ze de kalligrafische interpretatie van het gedicht The Wreck of the Deutschland van Gerard Manley Hopkins, geschreven op Chinees rijstpapier dat Neuenschwander zelf inkleurde en in lagen op elkaar plakte. Opengerold laten de rollen een zeer gevarieerd letterbeeld zien, dat overeenstemt met de gemoedsstemming van de verteller en eindigt bij de schipbreuk als de opvarenden zich vragen gaan stellen over leven en dood. Niet alleen de lettertypes verschillen, maar ook het ritme, de intensiteit, de achtergrondkleuren die de leesbaarheid soms in het gedrang brengen. En het schrift kantelt als het schip naar de dieperik gaat. Een uniek stuk waar een jaar lang aan is gewerkt. Een overgang ook van een leerling die afscheid neemt van de meester en zijn eigen weg zoekt.

?Het werkte als een bevrijding, ik had mijn interesse en mijn weg gevonden, raakte in de ban van de Arabische en oosterse meesters die de grafische spanning opbouwden door de lijndensiteit?, zegt de Texaan.

?In het westen gebruikten we traditioneel perkament dat zeer duurzaam en tegelijk erg kostbaar is. Reken bijvoorbeeld dat voor een grote bijbel de vellen van tweehonderd koeien nodig waren. Dan let je toch extra op dat je niet gaat knoeien. En misschien ligt daar de reden dat hier niet veel geƫxperimenteerd is en een grote rigiditeit de norm was. Japanners werken met penseel op papier, dat vergankelijk en goedkoop is. Dat vraagt om experimenten. De kennis van het papier is er indrukwekkend. Onlangs faxte een vriend uit Japan me dat hij een winkel met vijf verdiepingen had ontdekt met alleen maar papier en pennen. En wist u dat in Istanbul verschillende straten de namen van papiervoorbereiders dragen ? Dat zegt toch wat over de interesse en het belang ervan.?

Peter Greenaway belde Brody Neuenschwander twee jaar geleden zomaar op, en na een kruisverhoor begon hun samenwerking met Prospero’s Book. Recent maakten ze samen The Pillow Book. Dat is onder andere geĆÆnspireerd op het verhaal van Sei Shonagon, een Japanse hofdame uit de tiende eeuw, die een kussenboek (want opgeborgen in de hoofdsteun die als kussen diende bij het slapen) bijhield over het leven aan het keizerlijke hof. Ze leefde in de tijd van de Heian-dynastie, een periode van grote verfijning, waarin de esthetiek een doel op zich was.

?Niet alleen de keuze van het papier voor een liefdesbrief die van het ene paleis naar het andere werd gebracht, was belangrijk, maar ook de vorm, de kleur, het gewicht, de manier waarop die was ingepakt, de patronen, ton sur ton. Bovendien werd de schriftvorm aangepast aan het papier, en het geheel dichtgeplakt met een kleine bloem.

Veel van dat esthetisch raffinement vond ik bij Greenaway terug, die zoveel verwijzingen in een film stopt dat niemand alle lagen snapt. Op de lichamen van de acteurs zorgt de kalligrafie voor variaties in grootte en kracht om de inhoud en de sfeer nadrukkelijker weer te geven. Bij Greenaway is de film zowel het middel als het doel, en dat gaf aanleiding tot lange maar boeiende discussies.?

Toen het filmwerk af was, gaf Neuenschwander een eigen leven aan Greenaways teksten van de dertien boeken die in de film op de lichamen worden neergeschreven. Hij maakte dertien collages die in maart naar Japan reizen voor hun publieke premiĆØre. Voorlopig hangt het eindresultaat gewoon thuis bij Neuenschwander. De kalligrafie staat centraal, maar er zijn ook delen van oude manuscripten in opgenomen.

Aan zijn werktafel demonstreert Neuenschwander een paar technieken. Hij stapt van de trekpen over op een bamboestokje, dat als pen een dubbelgeplooid stukje metaal van een colablik meekreeg. Hij kan er op een prachtige manier de intensiteit van de lijn mee variƫren. Hij spreekt met enthousiasme over de kwaliteiten van de ganzenveer, die sinds bijna tweeduizend jaar gebruikt wordt. ?De eerste vijf veren van beide vleugels van wilde ganzen zijn de beste, en sterker dan die van tamme. De ganzenveer en kalfshuidperkament hebben een zeer gevoelige interactie van een bijna sensuele kwaliteit. De veren moeten eerst volgens de regels van de kunst in water zijn geweekt en vervolgens meteen in heet zand gestoken om te harden. Dit procƩdƩ wordt in het Engels als dutching omschreven, en verwijst naar de oorsprong ervan in de lage landen. Vervolgens worden de veren door de gebruiker geslepen.? Neuenschwander maakt vervolgens inkt op de wijze van de Chinezen, door het inktblokje af te wrijven en het wrijfsel met water te mengen. Hij brengt met een penseel de letters op papier en prijst de expressieve mogelijkheden van het middel. En roemt de kwaliteiten van notenbister of Eisengallus, een inkt die al bij de Romeinen werd gebruikt.

?In China is de letter die op het papier achterblijft niet het uiteindelijke doel, maar enkel het bewijs van een goede of slechte beweging. Het gebaar alleen al is hypnotiserend, de beweging een plezier voor het oog. Maar dat vergt zowel ervaring, kennis als zelfbeheersing. De losse hand krijg je door de kennis van de vormen en de materialen. Wat mij interesseert, is de vrijheid, gecombineerd met de strakke vorm die eronder zit en zichtbaar moet blijven.?

In de hand van de meester : bamboestokje met als pen een dubbelgeplooid stukje colablik.

In zes rollen : Neuenschwanders kalligrafische interpretatie van The Wreck of the Deutschland van Gerard Manley Hopkins. Niet alleen de lettertypes verschillen, maar ook het ritme, de intensiteit, en de achtergrondkleuren, die de leesbaarheid soms in het gedrang brengen.

Brody Neuenschwander : In China is de letter die op het papier achterblijft niet het uiteindelijke doel, maar enkel het bewijs van een goede of slechte beweging.

Sinds 2000 jaar nagenoeg onveranderd : de ganzenveer als pen. Ze heeft met kalfshuidperkament een interactie van een bijna sensuele kwaliteit.

Greenaway’s fascinatie : het lichaam als boek (uit The Pillow Book).

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content