In São Paulo woont Tomie Ohtake, een van Braziliës beroemdste kunstenaressen, in een betonnen huis vol licht en kleur. Een speels eerbetoon van haar zoon-architect aan zijn originele moeder.

Campo Belo, een residentiële wijk in het Braziliaanse São Paulo, heeft iets traditioneel burgerlijks. Het wemelt er van de kleine winkeltjes. De villa’s zijn bescheiden en uniform, de tuintjes navenant. Tomie Ohtake, die meer dan negentig jaar geleden in Kyoto werd geboren, woont en werkt hier al vele jaren. Haar woning-atelier valt op tussen de andere huizen, omdat ze breekt met de heersende stijl. Betonnen structuur, grote ramen, gebogen muren : de voorbijgangers worden hier geconfronteerd met de visie van architect Ruy Ohtake, Tomies zoon.

In feite kan het huis beschouwd worden als een laboratorium van Ruy Ohtake, waar hij vele designelementen uit zijn latere ontwerpen eerst op kleinere schaal uittestte. De massieve en asymmetrische houten deuren van de woning draaien bijvoorbeeld rond een centrale as, net zoals de hoofdingang van het Unique Hotel in São Paulo, een eigenzinnig ontwerp van Ruy. In Tomies atelier valt direct licht op haar werktafel door een dakraam in de vorm van een zeppelin, een idee dat de architect in het groot heeft ingewerkt in de lobby van het Blue Tree Hotel in Brasilia.

Als tegenwicht voor de strengheid van het beton zijn de kleurrijke werken van Tomie goed op hun plaats. Het is een mooie selectie van haar abstracte doeken (haar vroegste, figuratieve schilderijen gingen verloren tijdens een overstroming) die de muren van salon, hal en atelier sieren. Op de vloer van het salon en in de tuin zien we ook zeer recente werken van Tomie en die breken met haar traditie van kleur.

De kunstenares heeft moeten vechten voor haar creativiteit. Ze was 23 toen ze naar Brazilië emigreerde. De kleine, tengere Japanse trouwde jong en werd huisvrouw in een strenge en gesloten omgeving. Tomie was al van kinds af geboeid door kunst en kalligrafie, maar zelf creatief bezig zijn, was niet aan de orde. Tot ze op 31-jarige leeftijd Keisuke Sugano leerde kennen, een Japanse kunstschilder die ook in de Nieuwe Wereld was komen wonen, om te ontsnappen aan de Tweede Wereldoorlog. Hij werd haar leraar.

Vanaf haar eerste stappen in de kunstwereld, van haar eenvoudige figuratieve schilderijen tot haar eerste en voorbijgaande experimenten met kubisme en fauvisme, werd ze erkend als een van de belangrijkste hedendaagse kunstenaars in Brazilië. Vier jaar geleden werd aan een van die typische grijze en drukke boulevards van São Paulo het Instituto Tomie Ohtake ingehuldigd, ook weer een ontwerp van haar zoon Ruy. Het project was en is nog altijd controversieel. De infrastructuur – een experimentele theaterzaal met 750 plaatsen en 11 grote en kleine zalen voor permanente en tijdelijke tentoonstellingen – is zeker welkom in een stad die cultuur verafgoodt. Maar de weinig orthodoxe vormen en lijnen, de gevel in technicolor en de verpletterende afmetingen zijn voor de meeste conservatieve stadsbewoners een stap te ver. Ruy Ohtake : “São Paulo bezit geen natuurlijke schoonheid, dus heeft de stad behoefte aan architectuur en kunst die volledig vrij, gedurfd en vernieuwend moeten zijn.” Ook de architect moet vechten voor zijn creativiteit. “En dat geldt voor alle avant-gardisten, waar ook ter wereld”, besluit hij met een serene glimlach.

Tomies kunst is heel persoonlijk : eenvoudig en natuurlijk, zonder toegevingen aan modes of marketing. Ook het werk van haar zoon is herkenbaar : het alom aanwezige beton, zacht licht dat in alle ruimten binnenkomt door grote raampartijen die ook de binnentuin overal zichtbaar maken, de golvende lijnen van het dak van de veranda tot de voet van de schouw… In de tuin van de woning staan sculpturen van Tomie : ijzeren profielen tot onregelmatige ringen verwrongen en heel gewoon wit geverfd. Minimalistisch en wulps tegelijk. Een beetje zoals het huis. n

Tekst Sofia Bostyn en Tomy Smith l Foto’s Ana Carvalho