KIEZEN ZONDER VERLIEZEN
In onze complexe wereld met een overvloed aan mogelijkheden en kansen wordt het steeds moeilijker om de juiste beslissing te nemen. Hoe je ‘keuzestress’ kunt voorkomen door op de juiste manier te kiezen.
Onlangs had ik een nieuwe broodrooster nodig. Van alle elektrische apparaten is zo’n toaster wellicht het simpelst denkbare. Wat moet zo’n ding doen ? Boterhammen in de gewenste tint bruin de wereld in floepen. Daarbij hoeft het niet ook nog eens je artrose te verlichten of het tweede pianoconcert van Rachmaninov te spelen. Maar in de afdeling huishoudapparaten van de multimediawinkel stonden er wel vijftien modellen op de plank : simpele en meer gesofisticeerde, met zo’n rekje om op verschillende hoogten broodjes te grillen, een stand om brood te ontdooien en een buitenkant die koel blijft terwijl de binnenkant gloeit. Er waren witte en zwarte toasters, metaal- en pastelkleurige, in hightech en retrostijl. Toen ik na wat wikken en wegen mijn keuze had gemaakt, bleek die niet voorradig, net zoals mijn tweede keuze trouwens. Je zult dat altijd zien. Ik mag er niet aan denken hoe ik straks die stilaan onontbeerlijke smartphone ga uitkiezen.
VRIJHEID IS NIET ALTIJD BLIJHEID
Het leven hangt aaneen van de keuzen, zwaarwichtige en minder zwaarwichtige. In zijn OvalOffice dubt Obama of hij Iran zal aanvallen of niet, op het Schoon Verdiep overlegt De Wever of hij burgemeester van Antwerpen blijft of federaal gaat. Kies je voor kinderen, een hypotheek, echtscheiding, zonnepanelen, een maagring ? Daarnaast dringen zich dagelijks tienduizenden ronduit triviale keuzen op : suiker of zoetjes, puree of frietjes, mayonaise of curryketchup ? Zelfs afval noopt tegenwoordig tot het maken van keuzen : hoort deze flacon in de witte of de blauwe zak ?
Een foute beslissing in de frituur of de vuilniszak is geen ramp. Maar een misser over geld, gezondheid of carrière kan je armer of zieker maken. Beslissingen over anderen – je kinderen, ouders, personeel – kunnen blijvende gevolgen hebben voor hun leven. Kiezen is lastig. Nu meer dan vroeger, toen slagerszonen vaak zelf slager werden, dokterskinderen dokter en telgen uit een onderwijsnest in veel gevallen zelf voor de klas gingen staan. Ook het feit dat veel vaste denkkaders, tradities en voorgeschreven leefregels bij het grofvuil zijn beland, heeft voor een lawine van keuzemogelijkheden gezorgd. Het resultaat ? Keuzestress. Geen idee wie het woord bedacht, maar begin jaren negentig dook het al in teksten op en Paul Mennes had het erover in Soap (1995), waarin hij stelt dat de overzichtelijkheid van de wereld om zeep was toen naast de standaardvariëteiten zout en paprika, chips met picklessmaak op de markt kwamen. “Ik geloof, ik ben overtuigd, ik ben doordesemd van de gedachte dat meer keuze meer kans biedt op geluk” is het uitgangspunt van Wouter Deprez in zijn essay in monoloogvorm Kies. Waarna hij die stelling vakkundig ondergraaft in het steeds absurder wordend relaas van zijn zoektocht naar, jawel, de beste smartphone.
Dat een schier ongelimiteerde keuzevrijheid niet per se gelukkig maakt, is ook de overtuiging van de jonge, Duitse maar in Utrecht wonende psycholoog/bioloog Bas Kast in zijn boek Ich weiss nicht wass ich wollen soll. Leuke titel toch, Ik weet niet wat ik moet willen. In Nederlandse vertaling heet het boek simpelweg Kies je gelukkig, wat niet enkel positiever, maar ook stukken commerciëler klinkt. Ook een keuze natuurlijk. In het overigens heldere en pertinente boek stelt Kast zich voor dat een buitenaards wezen in onze contreien landt. Wellicht zou de intergalactische toerist zich afvragen waarom wij ons niet dansend door de straten voortbewegen. Over het algemeen staan we er immers goed voor : de meesten onder ons hebben genoeg te eten en een dak boven het hoofd, we gaan niet gebukt onder slavernij. Waarom dan ligt volgens een onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie de kans dat je in het rijke Westen in de loop van je leven een psychische stoornis ontwikkelt op ruim dertig procent, terwijl dat in een land als Kenia maar twaalf procent is ? Hoe komt het dat we bij groeiende welvaart naar onvoldaanheid, gejaagdheid en geestelijke uitputting neigen ? Zou het kunnen dat we koppig de foute keuzen maken, zoeken we het geluk op de verkeerde plekken ?
DE WELVAARTSPARADOX
In den beginne was het nochtans goed geregeld, zegt Kast. Wij zitten zo in elkaar dat wij over het algemeen beslissingen nemen waar we beter van worden. Wanneer ons lichaam voedsel nodig heeft, krijgen we honger en gaan we eten. Als we uitgedroogd dreigen te raken, drinken we. Dat heeft de natuur mooi voor elkaar gekregen. Helaas werken onze instincten enkel goed in de oorspronkelijke omstandigheden, namelijk in een omgeving van schaarste. Maar sinds we van chronische schaarste naar een chronisch teveel geëvo-lueerd zijn, is de logica van de natuur zoek. We eten en drinken ongezond en vaak te veel, we bewegen te weinig. We toasten onszelf knapperig op de zonnebank.
Ook op het vlak van psychisch welbevinden zijn onze prehistorische genen niet altijd goede adviseurs. Neem nu Frank en Kathy, jonge dertigers die voor hun werk veel op de baan zijn. Wonen doen ze in een prettig huis in Antwerpen-Zuid, op vijfhonderd meter van de oprit van de autosnelweg. Maar na de geboorte van hun tweede dochtertje besluiten ze om in Kalmthout te gaan wonen, voor de goede lucht en waar de kinderen in een grote tuin kunnen spelen. Daar valt veel voor te zeggen, alleen kruipen ze nu allebei ’s morgens en ’s avonds drie kwartier langer in een slakkengang over de Antwerpse ring wat ook tot gevolg heeft dat hun kinderen langer in de opvang moeten blijven. Economen noemen dat de pendelaarsparadox. En ze berekenden dat er al aardig wat tegenover die aanslag op je levensgeluk moet staan om de kwelling te compenseren.
We geven het niet graag toe, maar nogal wat van onze keuzen worden ingegeven door de drang om onze soortgenoten een neuslengte voor te blijven. We willen er niet alleen absoluut, maar ook in verhouding met anderen goed voorstaan. Keeping up with the Joneses, weet je wel. Revelerend in dat verband is een Harvardonderzoek waarbij proefpersonen twee scenario’s voorgelegd kregen : wil je liever 50.000 euro per jaar verdienen terwijl anderen 25.000 euro krijgen ? Of geef je de voorkeur aan 100.000 euro terwijl je omgeving gemiddeld 200.000 verdient ? Bleek dat het er velen om te doen is anderen te overtreffen, ook ten koste van het absolute inkomen. Voor die absurde wedloop met concurrenten wordt soms een hoge prijs betaald. Goed, we hebben misschien indruk gemaakt op bepaalde mensen of een zekere materiële luxe bereikt, maar wat als we later tot de slotsom komen dat we nooit gedaan hebben wat we écht wilden doen : die roman schrijven of met een vrachtschip meevaren naar Zuid-Amerika ?
DROMEN EN KUNNEN
Een prestatiemaatschappij beloont prestaties, stelt Bas Kast, en als je voor de keuze gesteld wordt ter wille van een belangrijke promotie te verhuizen en familie en vrienden te verlaten, dan is dat puur economisch de beste keuze. Maar vanuit het perspectief van bruto geluk is het ingewikkelder dan dat. Iedereen moet ontdekken waar zijn prioriteiten liggen, en bovendien veranderen die prioriteiten tijdens verschillende levensfasen. Zo kijkt iemand die niet zo ver van haar pensioen staat misschien hoofdschuddend naar de jonge collega die een vaste baan opgeeft voor een creatief, maar onzeker bestaan als freelancer. In volle economische crisis, stel je voor. Maar wat is het ergste dat een clevere en ongebonden jonge vrouw kan overkomen ? Dat dacht ook Leila toen ze in België alles achterliet om in Zuid-Afrika een nieuw bestaan op te bouwen. Dat liep niet van een leien dakje, maar ook een paar faillissementen kregen haar er niet onder. “Mensen gaan er veel te veel van uit dat beslissingen voor eeuwig zijn”, zegt ze. “Maar alleen de dood is onherroepelijk, al het andere is recht te trekken. Het is een cliché, maar daarom niet minder waar : wat je niet kapot maakt, maakt je sterker.”
Er is natuurlijk een groot verschil tussen dromen en kunnen. Voor elke J.K. Rowling en Bill Gates zijn er miljoenen anonieme dromers die in het zand bijten. Gezegend zijn zij die nuchter hun eigen zwakheden en grenzen onder ogen kunnen zien. Volgens Bas Kast kunnen vrienden en collega’s helpen om je inzicht te geven in je sterke en zwakke punten, maar daar heb ik eerlijk gezegd mijn twijfels over. Ook al beweren mensen dat ze een objectief oordeel willen, in de praktijk kunnen er maar weinig accepteren dat ze niet het grote schrijf- of organisatietalent talent hebben dat ze ambiëren en al helemaal niet als dat oordeel van vrienden of collega’s komt.
WAARHEID EN WITTE JASSEN
Wat als je voor een beslissing afhankelijk bent van het oordeel van een expert ? Ik denk nu aan mijn vriendin Myriam die te horen kreeg dat het knobbeltje in haar borst kwaadaardig was. Gelukkig was ze er vroeg bij, de tumor was klein, van uitzaaiingen was geen sprake. Toch raadde de behandelende arts na de verwijdering van het knobbeltje een reeks bestralingen aan. Na zorgvuldig wikken en wegen besloot Myriam niet op dat voorstel in te gaan. Assertief of roekeloos, ik wist niet goed wat ik van die beslissing moest denken. Zelf ben ik meer van het type dat blindelings op het oordeel van witte jassen vertrouwt : “Zij hebben ervoor gestudeerd, zij zullen het wel het best weten zeker.”
Maar wat als experts elkaar tegenspreken ? Dat overkwam de Britse hoogleraar economie en publiciste Noreena Hertz die ten prooi aan een onduidelijk gezondheidsprobleem geconfronteerd werd met een waaier van contradictorische raadgevingen van een batterij artsen. Het inspireerde haar tot het schrijven van Eyes wide open, een boek over de psychologie van het kiezen dat in het Nederlands Deze beslissing verandert je leven heet. De Nederlandse uitgeverswereld wordt duidelijk bevolkt door positivo’s.
Hoeveel mails krijgt u per dag ? Als het er zoals bij mij een vijftigtal zijn, dan bent u net als ik een absolute nobody. Echt belangrijke mensen krijgen er wel duizend. Hoe ook, Hertz’ uitgangspunt is dat in de huidige informatiemaatschappij de nimmer aflatende stroom van nieuwsflashes, updates, mails en tweets ons alleen maar meer en meer in verwarring brengt en het moeilijk maakt om onbevooroordeelde beslissingen te nemen. Daarbij viseert ze multinationals en staatsbedrijven die vaak gemotiveerd door eigenbelang de consument met dubieuze ‘feiten’ en statistieken bombarderen. (Ironisch genoeg, Hertz is getrouwd met Danny Cohen, de baas van BBC Television). Anderzijds vindt ze het merkwaardig dat wij met ons allen zo weinig nadenken over de manier waarop we tot beoordelingen komen en keuzen maken. Lessen in goede besluitvorming zouden niet misstaan in ons onderwijsprogramma.
DE HEBZUCHT VAN MONNIKEN
Wat we moeten leren ? “Beter informatie verzamelen, filteren en verwerken. Slimmer bepalen wie je vertrouwt en wiens aanbevelingen je opvolgt. Handiger je opties analyseren en verschillende meningen afwegen. Duidelijker in beeld krijgen hoe je emoties, gevoelens, stemmingen en herinneringen je keuze bepalen.” Voorwaar een ambitieus programma. In de uitwerking ervan varieert Hertz tussen het nuttige en het triviale. Zo hekelt ze terecht de holle nonspeak in advertenties voor cosmetica. Geen enkel serum zal uw vijftigjarige huid de veerkracht van een achttienjarige teruggeven. Maar wat moet ik met de informatie dat de artsen die zich het meest zeker van hun diagnoses tonen zich het vaakst vergissen ? Of dat je meer kans hebt om een openhartoperatie te overleven als de chirurg goed ontbeten heeft ?
Elders waarschuwt Hertz voor het misleidend gebruik van statistieken, maar zelf wil ze zich er ook wel aan bezondigen. Zo zou een studie uitwijzen dat artsen gemiddeld één keer op zes een foutieve diagnose stellen. Dat klinkt bepaald alarmerend. Maar anders geformuleerd betekent het dat ze het in 83 procent van de gevallen bij het recht eind hebben. Klinkt veel geruststellender, toch. Ten slotte zijn er de wat bizarre wistjedatjes waar we niet echt iets mee kunnen, maar die we wel graag lezen. Dat boeddhistische monniken veel gemakkelijker een gift aanvaarden van een vriend die een aanzienlijke som geërfd heeft dan ‘gewone’ mensen, die gepikeerd zijn omdat ze niet meer krijgen. Waarom ? De monniken zouden gemakkelijker afstand nemen van zulke negatieve gevoelens. Of misschien zijn ze gewoon inhaliger dan algemeen wordt aangenomen.
De sleutel tot het nemen van goede beslissingen is je bewust zijn van je emotionele thermostaat, concludeert Noreena Hertz. Leer jezelf kennen en begrijp de wereld om je heen. Accepteer onzekerheid en gun jezelf tijd en ruimte om na te denken. Stimuleer afwijkende meningen en geef jezelf de toestemming om van koers te veranderen. Vertrouw geen anonieme online recensies en probeer erachter te komen wie de sponsor is van wetenschappelijke studies. En o ja, wees een rebel. Voor wat het waard is, twee jaar na het weigeren van bestraling is mijn vriendin Myriam goddank nog altijd kankervrij.
Kies je gelukkig, Bas Kast, Wereldbibliotheek, 255 p., 18,90 euro.
Deze beslissing verandert je leven. De psychologie van het kiezen. Noreena Hertz, Business Contact, 317 p., 21,95 euro.
DOOR LINDA ASSELBERGS & ILLUSTRATIE SEBASTIAAN VAN DONINCK
“Mensen gaan er veel te veel van uit dat beslissingen voor eeuwig zijn. Maar alleen de dood is onherroepelijk”
Wil je liever 50.000 euro per jaar verdienen als de anderen 25.000 euro krijgen ? Of 100.000 euro terwijl je omgeving gemiddeld 200.000 verdient ?
Wat moet ik met de informatie dat de artsen die zich het meest zeker van hun diagnoses tonen zich het vaakst vergissen ?
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier