KAN HOLLYWOOD TIBET REDDEN ?

Nu al worden ze de duellerende dalai-lamafilms genoemd : ?Seven Years in Tibet? van Jean-Jacques Annaud en ?Kundun? van Martin Scorsese. Ze zorgen voor polemieken en economische boycot. Waarom plots twee superproducties over Tibet en zijn verbannen geestelijke en wereldlijke leider ?

Partick Duynslaegher

Toen Tibet in 1949 door China werd ingepalmd, beloofde de bezetter de religieuze tradities te respecteren. Al gauw echter werden duizenden lamaïstische kloosters gesloten, werden de monniken gefolterd, vermoord of naar heropvoedingskampen gestuurd. Tienduizenden Chinese boeren kwamen zich in hun plaats in Tibet vestigen. Tien jaar later sloegen de Chinezen een Tibetaanse opstand neer en week de dalai lama, en met hem vele Tibetanen, uit naar India, vanwaar ze hun religieuze tradities in leven houden en de wereldopinie proberen te sensibiliseren voor hun lot en de vernietiging van hun land en cultuur.

Vooral in Hollywood hebben ze die noodkreet begrepen. Van Richard Gere is allang geweten dat de Tibetaanse zaak hem na aan het hart ligt. Al bijna twintig jaar maakt hij van zijn filmroem gebruik om als officieuze ambassadeur van de Tibetaanse bannelingen op te treden. En binnenkort is Gere ook de ster van de thriller Red Corner, waarin een Amerikaanse zakenman terechtkomt in de klauwen van de Chinese justitie. De pro-Tibet-activisten kunnen inmiddels rekenen op de steun van een stijgend aantal filmberoemdheden : Harrison Ford en zijn vrouw, scenarioschrijfster Melissa Mathison, maar ook Oliver Stone, George Lucas, Ethan Hawke, Uma Thurman, Bernardo Bertolucci en Goldie Hawn. Het wemelt intussen van de overtuigde boeddhisten in Tinseltown, en ook de muziekindustrie laat zich niet onbetuigd : Adam Yaunch (van de Beasty Boys), Philip Glass, Paul Simon en Björk doen allemaal hun duit in het zakje.

Een paar jaar geleden stond Sharon Stone tijdens een Tibetaanse benefiet in Los Angeles keurig aan te schuiven om de dalai lama te ontmoeten. De 62-jarige Nobelprijswinnaar van de Vrede had er geen flauw idee van wie Stone was, en was nog geen klein beetje verbaasd toen enkele monniken uit het gezelschap meteen de steractrice herkenden ze hadden klaarblijkelijk Basic Instinct gezien.

Behalve de films van Scorsese en Annaud komt er ook een concertalbum, een documentaire en een televisiespecial om het verhaal uit de doeken te doen van de verwoesting van een land en een volk volgens de Internationale Campagne voor Tibet heeft de Chinese onderdrukking al het leven gekost aan ten minste 1,2 miljoen Tibetanen.

Hoewel die bewogenheid bij velen zeker oprecht is, is het zoals alles in Hollywood ook een teken van trendgevoeligheid : het staat namelijk heel chic om op je party in Beverly Hills de dalai lama als eregast te verwelkomen.

Tot nog toe werd de ernst van het Hollywood-engagement maar één keertje serieus in twijfel getrokken : toen ook de idiote karatester Steven Seagal in een boeddhistische tempel in India tot tulku werd gezalfd hij zou de reïncarnatie zijn van een aanbeden lama die eeuwen geleden in Tibet leefde. Maar er zijn geruchten dat Seagal die erkenning heeft gekocht met forse schenkingen aan het klooster in kwestie.

Volgens fotograaf Sonam Zoksang, die zelf opgroeide in een Tibetaans vluchtelingenkamp rond Dharmsala (India), is Hollywood het sterkste propagandawapen ter wereld : ?In heel Azië, in India en Tibet wordt over Hollywood gesproken en worden Hollywood-films bekeken. Zes miljoen mensen in Tibet hebben jarenlang geen stem gehad. Nu geeft Hollywood ze een stem.?

Misschien voelt Hollywood zich ook wel schuldig : de filmstad is in hoge mate verantwoordelijk voor het vertekende beeld van Tibet dat in de geest van de meeste mensen blijft voortwoekeren. Tibet was jarenlang een favoriete fantasie in Hollywood. De definitieve en hardnekkig standhoudende droomversie stamt uit de klassieker Lost Horizon uit 1937. Daarin strandt een vliegtuigje in een denkbeeldig paradijs in de Himalaya, Shangri-La, waarvoor Tibet duidelijk model stond. De overlevenden, aangevoerd door Ronald Colman, vinden er een vreedzaam, onwezenlijk mooi heiligdom, een oase vol harmonie, waar de rusteloze mens tot bezinning komt en eindelijk de kans krijgt om al die boeken te lezen die hij altijd al had willen lezen maar waar hij nooit de tijd voor had.

Voor Melissa Mathison, scenariste van Kundun, is de mythe van Shangri-La onlosmakelijk verbonden met de tragedie van Tibet. ?In de eerste plaats geloofde niemand dat Tibet echt bestond ; toen het dan vernietigd werd, was het niet veel meer dan de vernietiging van een fantasie.?

Tibet als een oord van exotische kleurenpracht, badend in een gouden gloed : een droombeeld dat moeilijk te rijmen valt met de wrede realiteit van een genocide en de onverschilligheid van het westen, uit vrees om de Chinese supermacht voor het hoofd te stoten.

Hopelijk slagen de twee nieuwe dalai-lamafilms erin om Little Buddha (1993) te doen vergeten. Daarin vertelde Bernardo Bertolucci het totaal onwaarschijnlijke verhaal van een jong Amerikaans echtpaar dat zonder veel tegenpruttelen hun kind afstaat aan monniken die het blijde nieuws komen vertellen dat hun spruit de recentste incarnatie is van een boeddhistische heilige.

Zowel Scorsese en Annaud beweren een meer realistische visie te geven op de tragische recente geschiedenis van een land waarvan de sociale structuur door de Chinezen geheel werd veranderd. Hoewel de films zeker niet openlijk politiek zijn opgevat, brengt hun release en de grote mediabelangstelling onvermijdelijk de situatie van Tibet onder de aandacht van het grote publiek, in een periode van groeiend internationaal protest tegen de Chinese bezetting van Tibet. Gezien de politieke situatie in Tibet, kon geen van beide films ter plekke worden gedraaid. Annaud vond zijn Tibet in de diepe valleien en op de ijstoppen van de Argentijnse Andes en de Canadese Rockies. Scorsese’s geografische stand-in werden het hooggebergte en de schrale vlakten van Zuid-Centraal Marokko. Beide filmmakers namen ook talrijke Tibetaanse religieuze en politieke leiders onder de arm om historische onjuistheden te vermijden.

Kundun is geen avonturenfilm, maar een bespiegeling over geweldloosheid door een filmmaker die als geen ander in zijn films ( Taxi Driver, Ragin Bull, Casino) geweld in al zijn vormen heeft geëxploreerd. ?Omdat ik opgroeide in Lower Manhattan, weet ik alles af van een leven vol geweld?, zegt Scorsese. ?Nu wilde ik de keerzijde laten zien.?

Zijn film volgt de belevenissen van Tenzin Gyatso en begint in 1937 als de protagonist pas twee jaar oud is, door boeddhistische monniken wordt ontdekt en wordt geopenbaard als de veertiende incarnatie van de dalai lama de wereldlijke manifestatie van de Boeddha der Barmhartigheid. De prent eindigt met zijn finale ontsnapping uit Tibet bij de Chinese inval in 1949. (Kundun is de aanspreektitel van de dalai lama voor getrouwen en intimi.)

Scorsese zegt het verhaal zo menselijk en emotioneel mogelijk te maken, door het zoveel mogelijk subjectief te vertellen : gezien door de ogen van de kleine jongen. Zijn film wordt volledig gespeeld door onbekende Tibetaanse en Chinese acteurs, en kostte dan ook ?slechts? 28 miljoen dollar, een peulschil vergeleken met de 70 miljoen dollar van het rivaliserende project van Annaud. Maar dat blijft nog altijd een flinke investering voor de Walt Disney Company in een project dat niet automatisch naar een overrompeling aan de kassa leidt en waarvan hopelijk tenminste ook het merchandising potentieel aan de lage kant is.

Voor Disney staat er trouwens veel meer op het spel dan het filmbudget. Tijdens de opname in Marokko liet Peking weten de film als een inmenging in China’s binnenlandse zaken te beschouwen. Waardoor het concern het droomproject van een Chinees Disneyland voorlopig wel mag vergeten. Het was trouwens niet de eerste keer dat China druk uitoefende op een Amerikaanse media- en entertainment-gigant. Een tweetal jaar geleden haalde Rupert Murdoch (van News Corp.) World Television, de kritische nieuwsuitzending van de BBC, van zijn Aziatische satelliet om China te kalmeren en zijn expansie in de regio niet in het gedrang te brengen. De Walt Disney Company hield echter het been stijf, een idealistische geste die verbaast in het Hollywood van de economische real-politiek. Het Chinese vasteland is tenslotte zo ongeveer het laatste niet door Hollywood veroverde gebied van de globale wereldmarkt. Volgens insiders zou Disney liefst zien dat Kundun zo snel mogelijk vergeten wordt. Het bedrijf hoopt vooral dat het met de film geen miljarden dollars gaat verliezen, en duimt nog altijd dat de dag komt waarop alle Chinezen met Mickey Mouse-oren rondlopen.

Seven Years in Tibet wordt in Amerika uitgebracht door Sony, en ook die studio doet volgens waarnemers hard zijn best om de politieke dimensie van de film te minimaliseren ten voordele van het actie-avontuur met publiekslieveling Brad Pitt. Activisten willen echter beide films gebruiken in hun campagne om president Clinton aan te sporen China onder druk te zetten aangaande de mensenrechten in Tibet, en de humanitaire hulp aan Tibetaanse vluchtelingen op te drijven.

Ondanks het miljardenbudget, de pin-up icoon in de hoofdrol en het feit dat het avontuur volledig wordt verteld vanuit het standpunt van een westerling, belooft ook Seven Years in Tibet een min of meer realistisch beeld van Tibet op te hangen. Helaas doet een recente onthulling het ergste vrezen. Brad Pitt speelt een Oostenrijkse bergbeklimmer die tijdens de Tweede Wereldoorlog uit een Brits krijgsgevangenenkamp in India ontsnapt, en na zijn tocht over de bergen in Tibet terechtkomt, waar hij vriendschap sluit met de jonge dalai lama. De prent is gebaseerd op de memoires van Heinrich Harrer, die in de jaren dertig deel uitmaakte van het eerste team dat de noordflank van de Eiger veroverde. De film schildert de spirituele redding van de arrogante alpinist, die door zijn ontmoeting met de jonge geestelijke leider nederigheid en menselijkheid ontdekt.

Inmiddels is deze eerste dalai-lamafilm al goed voor een vervelende polemiek. Seven Years in Tibet kreeg eerder dit jaar ongewenste publiciteit door bezwarende onthullingen in het Duitse weekblad Stern. Daaruit bleek dat de onschuldige Oostenrijkse bergbeklimmer niet alleen lid was geweest van de nazi-partij ten tijde van zijn Tibetaanse expeditie, maar dat hij bovendien lid was van de SS iets wat hij altijd had verzwegen. (De nu 85-jarige Harrer erkent zijn nazi-verleden, maar zegt dat hij na 1939 Oostenrijk had verlaten en niets te maken had met de holocaust.)

De filmmakers zaten daar natuurlijk flink mee verveeld, en hebben dit proberen glad te strijken door haastig een zinnetje toe te voegen aan Brad Pitts voice over-commentaar, waarin hij verwijst naar zijn partijlidmaatschap. Het incident bewijst vooral dat de scenaristen hun huiswerk niet hebben gemaakt. Hoe kan je jarenlang een film voorbereiden zonder het belangwekkendste feit over je protagonist op het spoor te komen ?

En in Hollywood, waar vanouds alles voer is voor controverse, kwam onlangs de dalai lama zelf in opspraak. Tijdens een fondswerving in Californië ging de dalai lama uitgerekend in het gay-Mekka San Francisco aan zijn toehoorders vertellen dat vanuit het boeddhistisch standpunt homoseksualiteit als wangedrag wordt beschouwd, hetzelfde voor orale seks en masturbatie. Voor veel supporters was het een koude douche dat hun favoriete spirituele gids aangaande seksueel gedrag kennelijk niet zo vrijgevochten was als ze hadden gedacht. De dalai lama goot nog wat olie op het vuur door te verduidelijken dat zelfs binnen het huwelijk anale en orale seks onbetamelijk is. Maar haastte zich eraan toe te voegen dat het boeddhisme het gebruikmaken van de diensten van een prostituee niet veroordeelt. Misschien was dit wel een toegeving aan zijn grote fan Richard Gere, die in de romantische komedie Pretty Woman verliefd wordt op een hoertje. Blijkt in ieder geval dat deze godsdienst van de verdraagzaamheid toch ook doet wat alle godsdiensten zo graag doen : zich bemoeien met wat er in de slaapkamer gebeurt.

Is de dalai lama geflatteerd door al die aandacht van twee grote publieksfilms ? Vanuit Indië vertelde hij aan de verslaggever van The New York Times dat hij over de films niet wil discussiëren eer hij ze ook heeft gezien. Toch al een stap vooruit op de goede katholieken die jaren geleden Scorsese verketterden voor zijn verfilming van The Last Temptation of Christ. Zonder de film ook gezien te hebben.

?Seven Years in Tibet?, vanaf 26 november in de bioscoop. Nog geen vaste releasedatum voor ?Kundun?.

Door de politieke situatie in Tibet kon Kundun niet ter plekke worden gedraaid. Geografische stand-in was Marokko, waarnaar 500 Tibetanen werden overgevlogen.