“Ik ben een populair schrijver in een land waar niemand leest.” Aan het woord is de meester van de rechtbankthriller John Grisham, verguisd door recensenten, maar op handen gedragen door een groot en trouw publiek. Portret van een levend raadsel.

John Weaver (IFA) / Bewerking Linda Asselbergs

Het is een aardig idee: al die romanpersonages die ’s zomers samen met de vakantiegangers in een soort literaire migratie de continenten doorkruisen en oceanen overvliegen. Als we de cijfers mogen geloven, is één op de tien van die helden van de vakantielectuur (doorgaans een advocaat) ontsproten aan het brein van John Grisham, bij benadering de meest gelezen auteur ter wereld. Nu ja, literaire migratie, als we de critici mogen geloven, is er met Grishams bestsellers bitter weinig literatuur gemoeid. “Vlak, voorspelbaar, kleurloos” heet het in hun recensies. En dat Grishams gebrek aan literair talent verhindert dat je voor de personages ook maar enige betrokkenheid of emotie kunt opbrengen. Het zal zijn vele en trouwe fans een zorg wezen: elk van zijn romans, één per jaar sinds 1991, kent een eerste oplage van 2,8 miljoen exemplaren, staat gemiddeld dertig weken in de New York Times bestsellerslijst en wordt in 29 talen vertaald. Van de zes boeken die verfilmd werden waren er vijf boxofficehits; in Hollywood spreekt men sindsdien van Grishammovies. Films die bij cinefielen ook alweer weinig genade vonden, maar die de producers in hun handen deden wrijven.

Niets leek Grisham voor te bestemmen tot een carrière als bestsellerauteur. Hij werd geboren op 8 februari 1955 in Jonesboro, Arkansas. Zijn vader was bouwvakker, zijn moeder huisvrouw. Op school was de jonge Grisham allesbehalve een uitblinker: zijn grootste ambitie was een carrière als professionele baseballspeler. Toen bleek dat hij daarvoor net niet genoeg talent had, schreef hij zich in op Mississippi State University, met boekhouding als hoofdvak. Uiteindelijk studeerde hij in 1981 af in de rechten, waarna hij bijna tien jaar werkte als advocaat, gespecialiseerd in criminele verdediging en lichamelijke schadeclaims. In 1983 werd hij bovendien verkozen voor het Huis van Afgevaardigden van de staat Mississippi, waarin hij tot 1990 een zetel had.

Schrijven was aanvankelijk een hobby. Over zijn eerste boek, A time to kill (Het vonnis ), deed hij drie jaar. Grisham: “Elke morgen stond ik op om vijf uur. Meer dan een uur aan een stuk schrijven zat er niet in, want om zes uur vertrok ik naar mijn praktijk en job als afgevaardigde. Alles bij elkaar werkte ik zo’n zestig à tachtig uur per week.”

Grisham interviewen is geen sinecure. Niet dat de man niet aardig zou zijn, integendeel zelfs, maar hij vertoont een nogal alarmerend gebrek aan interesse in zijn eigen schrijverschap. Vragen in die richting beantwoordt hij vriendelijk, maar kort. Je krijgt dan ook de indruk dat hij het liefst over andere dingen zou praten: de baseballprestaties van zijn zoon Ty, om maar iets te zeggen. Schrijver worden was dan ook nooit Grishams droom. “Als ik geen advocaat geweest was, was het er nooit van gekomen. Aanvankelijk schreef ik alleen als ik in een proces verwikkeld was, om stoom af te blazen, zeg maar. Met A time to kill was mijn ambitie dan ook heel beperkt: domweg het manuscript afkrijgen.”

Leraren met een burn-out kunnen er moed uit putten: John Grisham schrijft zijn succes als meest verkochte auteur ter wereld volledig op rekening van zijn leraars Engels. “Ik heb het geluk gehad dat ik als jonge kerel een paar echt gemotiveerde leerkrachten trof. Want ik was een atleet, geen studiehoofd. Eerst hield ik zelfs niet echt van lezen, buiten de gebruikelijke flutachtige moordmysteries dan. Faulkner was verplichte kost, in zijn geboortestaat Mississippi is het zo ongeveer je burgerplicht om hem te vereren. Ginds durf ik het nog altijd niet te zeggen, maar daarbuiten wel: ik las niet graag Faulkner. De grote verdienste van mijn toenmalige lerares Frances McGuffey was dan ook dat ze mij de juiste boeken ‘gevoederd’ heeft . Steinbecks Tortilla flat was het eerste boek waarvan ik diep onder de indruk was. Ik weet nog dat ik naar mijn lerares stapte. ‘Dit boek deugt, ik vond het tof’. Waarna ze helemaal van haar melk was, het was haar nog nooit overkomen dat een leerling iets dat hem was opgedragen ook leuk vond. Het volgende boek dat ze me gaf was Of mice and men. En daarna The grapes of wrath, dat had ze tot het laatst bewaard. Ik voelde meteen dat het een belangrijk boek was. Niet qua stijl, daar had ik toen nog geen benul van. Maar het had te maken met de manier waarop ik de wereld zag. De ongelijke strijd van de kleine man tegen de groten, tegen de macht, dat was iets dat ik toen al herkende. En later, toen ik daar meer verstand van had, kon ik er alleen maar van dromen om even helder te kunnen schrijven als Steinbeck. Mrs. Mc Guffey geeft trouwens nog steeds les. We corresponderen en als ik in Memphis ben om boeken te signeren, is ze present. Ik stuur haar sowieso een gesigneerd exemplaar van elk nieuw boek, dat is wel het minste wat ik kan doen.”

Grisham heeft het genre van de legal thriller niet uitgevonden. Scott Turow was hem voor met Presumed innocent, maar Grisham was handig genoeg om mee op de rijdende trein te springen. Niet dat dat meteen zo vlot verliep. A time to kill werd door meer dan dertig uitgeverijen afgewezen vóór het in 1988 door Wynwood Press opgepikt werd en op een bescheiden vijfduizend exemplaren uitgebracht, wat maakt dat zo’n originele uitgave nu goud waard is. De inspiratie voor het verhaal vond Grisham in de realiteit, toen hij in het gerechtsgebouw van Desoto County de huiveringwekkende getuigenis hoorde van een twaalfjarig verkracht meisje. In zijn eerste manuscript exploreerde hij wat er zou kunnen gebeuren als de vader van het kind haar belagers vermoord zou hebben. Het telefoontje uit New York, toen zijn agent hem na een jaar van afwijzingen eindelijk kon vertellen dat het boek er zou komen, is voor Grisham nog altijd het meest magische moment uit zijn carrière. Overigens was hij de dag dat hij de laatste hand legde aan het manuscript van A time to kill meteen aan een nieuw boek begonnen. Een thriller over een jonge, veelbelovende advocaat die naar een schijnbaar perfect advocatenkantoor gelokt wordt, waar niet alles is wat het lijkt. Toen zijn agent de rechten van The firm (Advocaat van de duivel) voor 600.000 dollar aan Paramount wist te slijten, was Grisham ineens hot property voor de uitgevers. De publicatierechten werden opgekocht door Doubleday en The firm stond 47 weken lang in de New York Times bestsellerslijst, waardoor het het succesvolste boek van 1991 werd. De rest is geschiedenis: The Pelican brief (in vertaling wat ongelukkig Achter gesloten deuren gedoopt) , Grishams volgende thriller, haalde moeiteloos nummer 1 en The client, dat meteen op nummer 1 debuteerde, bevestigde zijn reputatie als de onbetwistbare meester van de rechtbankthriller. Een meester met sex-appeal bovendien. Hij mag dan intussen 47 zijn, een paar jaar geleden nog was Grisham de enige schrijver die geregeld de beruchte lijst van de Fifty Most Beautiful People in the World van het blad People haalde.

Zijn succes blijft de critici verrassen. In een industrie die het vooral moet hebben van wijsheid-na-de-feiten wordt het vooral toegeschreven aan de knowhow van een goede uitgever. De fans kunnen elk jaar op hun nieuwe Grisham rekenen, de man werkt als een goed geoliede machine. “Het schrijven neemt vier tot zes maanden in beslag, meestal van mei tot oktober tussen halfzes ’s morgens en tien uur ’s avonds. Vanaf de eerste regel weet ik perfect waar ik heen wil en hoe het verhaal zich verder zal ontwikkelen. (Plots enigszins gepikeerd) Want goed, er is natuurlijk de naam en de formule-Grisham, maar het belangrijkste is natuurlijk het idee en een goede story.” Het spreekt vanzelf dat hij daarbij wel eens toegevingen doet aan de smaak van zijn publiek. “Mijn lezers verwachten een pageturner en daarin is nu eenmaal geen ruimte voor diepgravende karakterontledingen of bloemrijke beschrijvingen”, verontschuldigt hij zich voor zijn soms nogal utilitaristische proza. Overigens beweert hij al lang geen recensies van zijn boeken meer te lezen. “Ik haat recensenten. Allemaal, op twee of drie na. Het leven is zoveel mooier zonder recensies en de hatelijke mensen die ze schrijven. Critici zouden er goed aan doen een nuttige job te zoeken.”

Een voor de hand liggende reden voor Grishams succes bij het grote publiek is natuurlijk dat hij weet waarover hij schrijft: het reilen en zeilen op grote advocatenbureaus waar jonge ambitieuze juristen zich uit de naad werken om hun eerste miljoenen binnen te halen en er daarbij hun hand niet voor omdraaien om hun cliënten genadeloos uit de melken. Een milieu dat Grisham zelf verafschuwt. “Wat mij als advocaat het meest voldoening gaf? Uit de stiel stappen. Ik ben op de loop voor de wet. Want weet je, in het echte leven zijn processen meestal vreselijk saai. Ik vrees ook dat ik een tamelijk korte aandachtspanne heb. Drie carrières in tien jaar, het kan tellen. Schrijven is het leukst, maar schrijven over de haken en ogen van het Amerikaanse rechtssysteem is een moeizaam proces.”

Mee dankzij Grishams megasellers is de rechtbankthriller een aparte plaats gaan innemen binnen het genre van de misdaadroman. De verklaring ligt voor de hand: na het einde van de koude oorlog verflauwde de belangstelling voor verhalen over spionage en wapenhandel en concentreerde Amerika zich vooral op zijn eigen demonen: de macht van het geld, met name. Daarbij komt nog de gigantische toename sinds de jaren tachtig van procedures allerhande die een flauwe echo zijn van de grote processen die de natie verdeelden: de veroordeling van Mike Tyson, de vrijspraak van O.J. Simpson, de zaak van Kennedy-telg Michael Skakel, beschuldigd van de moord op een medestudente. Grisham beweert zijn inspiratie te vinden in de actualiteit die hij op de voet volgt. Hij leest elke dag vijf, zes kranten en buigt zich dezer dagen met veel aandacht over de zaak Enron en het Milosevic-proces. Seks, ras, familie, geld, het zijn onderwerpen die zowel mannen als vrouwen aanspreken. Bovendien neemt Grisham in zijn boeken een uitgesproken moreel standpunt in.

Zijn typische held is een jonge advocaat die betrokken raakt in een zaak die zijn capaciteiten ogenschijnlijk ver te boven gaat en die zijn belangen, ja zelfs zijn leven in gevaar brengt. Het is de strijd van David tegen Goliath, de armen tegen de rijken, de zuiveren tegen de corrupten en gewetenlozen. Daarbij neemt hij een duidelijk standpunt in tegen de doodstraf, de almacht van de multinationals, de louche machinaties van de tabaksindustrie en de manipulatie van rechtbankjury’s. Met zijn typische zin voor zelfrelativering minimaliseert Grisham zijn engagement: “Mijn rol is niet het maatschappelijk debat op gang te brengen, maar voor entertainment te zorgen.” Maar hij kan niet ontkennen dat hij zowat de Mr. Proper onder de misdaadschrijvers is. De overtuigde democraat dreigde zelfs Oliver Stone voor de rechter te slepen, wegens het extreem gewelddadige karakter van de film Natural born killers. In zíjn boeken geen perverten die hun initialen in naakte torso’s kerven, geen gore taal of al te expliciete seks. Zelf heeft hij daar een even eenvoudige als doorslaggevende verklaring voor: “Angst voor mijn moeder.”

Hij zou het glamoureuze leven van een multimiljonair kunnen leiden, maar Grisham is geen amateur van opzichtige luxe en wilde party’s. “De enige mens in Hollywood die ik vertrouw”, zo noemt hij onveranderlijk Joel Schumacher, de regisseur van The client en Time to kill. Waarop Schumacher laconiek repliceert: “Ik ben ook de enige in Hollywood die hij kent…”

Een paar jaar geleden verkaste Grisham zijn vrouw en kinderen Ty en Shea van Oxford, Mississippi naar een ultra-afgelegen plantagehuis omringd door hectaren glooiende weilanden nabij Charlottesville in Virginia. In Oxford hadden ze wegens Faulkner toch al een traditie van literair toerisme en het Grishamhuis stond gewoon mee op het parcours. Toen John en zijn vrouw Renée op een ochtend vol verbazing vaststelden dat een jong stel zich in hun voortuin in de echt liet verbinden, was de maat vol.

Renée is Grishams partner in crime. “Ik bestook haar voortdurend met ideeën voor een verhaal en het is haar taak om te zeggen dat ze niet deugen en dat ik meer research moet doen. Zij heeft een bijna verontrustend instinct voor een goed verhaal, terwijl ik in het vroegste stadium van om het even wat denk dat het wel zal werken. Ook als ik eenmaal bezig ben met schrijven, is ze absoluut meedogenloos. Ik beschuldig haar er altijd van dat ze ruzie zoekt… Over een subplot, een zwak personage, een overbodige scène. Dan wordt er geschreeuwd en met deuren geslagen, waarna ik onveranderlijk achter mijn schrijfmachine kruip en de boel rechttrek, precies zoals zij het me aanraadde.”

Als Grisham niet schrijft, wijdt hij zich aan zijn oude passie, baseball, als bestuurslid van de lokale Little League. De man die er ooit van droomde om professional te worden, liet zes terreinen aanleggen, waar soms tot 350 jonge spelers te gast zijn. Intimi beweren ook dat Grisham onvoorwaardelijk trouw is aan zijn allereerste lezers. “Toen A time to kill verscheen, was ik totaal onbekend. Geld voor promotie was er niet zodat ik mijn boek zelf aan de man moest brengen. Dus dweilde ik een hoop boekenwinkels in de mid-South af. De meeste hadden geen boodschap aan een nieuwe schrijver, zeker geen met een uitgever waarvan ze nog nooit gehoord hadden. Maar een paar boekhandelaars openden hun deur en inviteerden hun klanten voor een boekenparty. Dat ben ik nooit vergeten. Met elk nieuw boek ga ik terug naar mijn home stores, zoals ik ze noem. Zo’n signeersessie duurt tegenwoordig tien tot twaalf uur, maar goed, het gebeurt maar één keer per jaar. En er zijn ergere dingen in het leven dan stapels van je eigen boeken tekenen. Ik ben nog altijd dankbaar dat mensen in de rij staan voor een boek en een handtekening.”

Critici beweren dat Grisham stilaan gevangen raakt in het keurslijf van zijn eigen succesformule. The testament ( Het testament) en The brethern ( De broederschap) waren meer avonturenromans dan thrillers. Het eerste boek speelt zich af in Brazilië, waar Grisham zelf als lid van zijn kerkgemeenschap naartoe trok om kerken, scholen en klinieken te helpen bouwen. “Ik ken het land daar goed en het is waar: na zoveel jaar ben ik constant op zoek naar nieuwe decors voor mijn rechtbankverhalen. Veel verder dan de Braziliaanse jungle kun je het al niet gaan zoeken.” Met A painted house ( De erfpachters) en de kerstroman Skipping Christmas ( Winterzon) week Grisham nog meer van zijn gebruikelijke stramien af. Critici noemden A painted house, over Mexicaanse katoenplukkers die in Arkansas als seizoenarbeiders komen werken, Grishams meest persoonlijke boek. In de eerste plaats omdat hij in het personage van de zevenjarige Luke Chandler die op de boerderij van zijn grootvader bij de oogst helpt, zijn eigen jeugdherinneringen verwerkte. Een betere Grisham dus, maar géén bestseller. Vandaar dat in The summons ( Het dossier), zijn recentste boek, opnieuw een jurist de hoofdrol speelt: Ray Atlee, die door zijn zieke vader, bijgenaamd ‘de rechter’, naar het ouderlijk huis geroepen wordt. Bij zijn aankomst vindt Ray de oude man dood aan zijn bureau, in het bezit van een hoop kartonnen dozen met miljoenen dollars. Hoe is de ‘onkreukbare’ rechter aan al dat geld geraakt?

Sommige recensenten zien in de verscheurde Ray Atlee een zelfportret van de auteur, een man op de loop voor zijn eigen roem. Grisham, naar verluidt een volle neef van Bill Clinton, bevestigt, noch ontkent, zoals gewoonlijk. Maar in de speeches die hij op de universiteiten vaak voor eerstejaars houdt, waarschuwt hij voor het koste wat kost nastreven van succes. “Heel vaak zie je dat die jonge gasten alles al minutieus gepland hebben, de kredietkaart en BMW inbegrepen. Ze weten precies wat ze willen doen, waar ze over tien jaar willen staan. En door die blinde ambitie genieten ze niet volop van hun studie, van de onverwachte kansen die het leven hen biedt als ze er maar open voor staan. Schrijver worden, het was niet iets wat ik gepland had. Als ik mijn kans niet gegrepen had, was ik nu nog altijd advocaat. Maar mocht ik opnieuw kunnen beginnen, ik zou zeker student blijven tot mijn dertigste.”

Grisham op het scherm

– The firm van Sydney Pollack (’93)

Harvard-afgestudeerde Tom Cruise wordt geëngageerd door een prestigieus advocatenkantoor en ontdekt de sinistere waarheid achter de façade. Met Gene Hackman, Ed Harris, Jeanne Tripplehorn en Holly Hunter.

– The Pelican brief van Alan J. Pakula (’93)

Journalist Denzel Washington helpt rechtenstudente Julia Roberts bij het ontrafelen van een samenzwering achter de moord op twee functionarissen van het Hooggerechtshof.

– The client van Joel Schumacher (’94)

Susan Sarandon neemt de verdediging op zich van een jongetje dat zowel door de FBI als de maffia gezocht wordt omdat hij te veel weet over de dood van een louche advocaat. Met Tommy Lee Jones.

– The chamber van James Foley (’96)

Chris O’ Donnell verdedigt zijn racistisch zwijn van een grootvader (Gene Hackman), die een bomaanslag gepleegd heeft.

– A time to kill van Joel Schumacher (’96)

Samuel L. Jackson doodt de blanke nietsnutten die zijn dochter verkrachtten. Matthew McConaughey, geholpen door studente Sandra Bullock raakt in een wespennest verzeild als hij de verdediging van de man op zich neemt.

– The rainmaker van Francis Ford Coppola (’97)

Jonge idealistische advocaat Matt Damon klaagt een verzekeringsmaatschappij aan die weigert een leukemiepatiënt te vergoeden. Met Dany De Vito, Claire Danes, John Voight en Mickey Rourke.

– The gingerbread man van Robert Altman (’98), naar een origineel scenario van Grisham.

Advocaat Kenneth Branagh werkt zich in nesten als hij een jonge vrouw tegen haar waanzinnige vader wil beschermen. Met Embeth Davidz, Tom Berenger, Robert Downey jr.

-In productie: Mickey van Hugh Wilson naar een origineel scenario van Grisham. Met Harry Connick jr.

– De boeken van Grisham worden in het Nederlands uitgegeven bij Bruna.

“Wat mij als advocaat het meest voldoening gaf? Uit de stiel stappen.”

Geen gore taal of al te expliciete seks in Grishams boeken.

“Waarom? Angst voor mijn moeder.”