Interculturele cadeautjes
Hartje winter viert het hele noordelijke halfrond de kortste nacht en het lengen van de dagen. Het Lichtenfeest, Kerstmis, Sinterklaas of Grootvadertje IJs zijn feesten en figuren uit heel verschillende godsdiensten. Maar allemaal geven ze mensen een reden om elkaar in de watten te leggen.
Marlies van Bouwel / foto’s DaniĆ«l Geeraerts
IN NEDERLAND Iemand creatief een hak zetten
?Op 5 december is Sinterklaas nog steeds dĆØ nationale happening, want dan komt de Sint met de boot aan, live op tv. Dat is altijd een druk bekeken programma geweest. Vroeger werd het gepresenteerd door Mies Bouman, toen zowat de nationale heldin. Acteur Piet Rƶmer was hoofdpiet.? Willem Schoonen, al zeven jaar Brussels correspondent voor het dagblad Trouw, haalt herinneringen op aan zijn jeugd, terwijl kleuterdochter Elke bedelt om een stukje van de chocoladen sinterklaas die vanmorgen in haar schoentje lag. Samen met haar zus heeft ze haar verlanglijstje al naar de Sint gefaxt.
?Thuis was het groot feest. Tot we een jaar of zes waren, kwam Sinterklaas zelf. Meestal tikte de buurman tegen het raam en zette de Sint ondertussen twee zakken vol cadeaus voor de deur. Tegenwoordig worden er echte sinterklazen ingehuurd. Dat is een florissante bedrijfstak geworden. Toen we wat ouder werden, zorgden onze ouders voor een cadeautje voor iedereen en trokken we daarnaast allemaal een lootje. Voor de persoon op het lootje moest je volgens zijn of haar verlanglijstje een serieus cadeau kopen, waaraan je een vooraf afgesproken bedrag mocht uitgeven. Voor diezelfde persoon maakte je ook nog een surprise en een of meer gedichten. Dat alles moest in het grootste geheim gebeuren. In het begin ging het bij ons nogal onhandig met die verlanglijstjes, tot we besloten dat iedereen zijn lijstje samen met zijn naam op het lootje moest schrijven.?
De lootjes werden begin november getrokken, zodat iedereen de tijd had om te winkelen en te fantaseren. Voor de jonge Willem braken dan spannende tijden aan. Op verschillende kamerdeuren hingen bordjes met verboden toegang. Daar werd gewerkt aan een gedicht of een surprise.
Bij Willem Schoonen thuis in Kraainem wordt Sinterklaas nu op precies dezelfde manier gevierd, samen met een ander Nederlands gezin. ?Met de surprise en het gedicht mag je iemand in het ootje nemen. Daar wordt veel werk van gemaakt, want de surprise mag vooral niets kosten. Soms zit een heel klein cadeautje in een grote doos, ofwel zit het verstopt in een vieze brij van lijm, water en krantensnippers. Of het is ergens in huis verborgen en er volgt een hele speurtocht, waarbij telkens een ander gedicht voor de volgende aanwijzing zorgt. Sommige mensen maken een pop met de afbeelding van de persoon voor wie ze bestemd is. Iemand die zestien wordt, krijgt een kartonnen brommer, zodat hij niet meer moet zeuren om een echte. Een moeder die niet goed kookt, krijgt een kookboek met grappen en grollen, zoals ‘ om vijf voor zes ren je snel naar de Chinees‘. Als je een goed idee hebt, kun je er als jongere weken over zitten gniffelen.?
Ook aan het gedicht wordt flink gesleuteld. ?Je verzint een hele litanie in een eenvoudig rijmschema. Het is niet erg als je soms clichĆ©-zinnen gebruikt zoals ‘ Sinterklaas heeft heel lang zitten denken wat hij… zou schenken‘. Het mooiste is het als er op elk cadeau een vers prijkt. Wie er lol in heeft, maakt hele levensverhandelingen op grote vellen, steeds ondertekend met Sint of Piet. De bestemmeling moet het gedicht voorlezen. Het komt erop aan dat de naam van de afzender zo lang mogelijk geheim blijft, vooral als het om een scherp gedicht gaat.?
In het gedicht kun je kritiek kwijt op je vader die altijd in zijn neus peutert of je moeder die niet graag achter het stuur van de wagen kruipt. Een gedicht dat goed scherp is, zorgt voor de nodige hilariteit. Het mag er echt hard aan toe gaan, achteraf wordt er niet over gemokt of geruzied. Willem Schoonen vermoedt dat de gewoonte om verzen voor elkaar te schrijven gebaseerd is op het dikke boek van Sinterklaas, waarin de stand van zaken bijgehouden werd. ?En net zoals in de sinterklaasliedjes gaat het om keiharde oordelen.?
Tijdens het voorlezen van de gedichten en het openmaken van de surprises en cadeaus, mag iedereen snoepen van de speculaas, de marsepein en de chocolaletters. ?Er horen natuurlijk ook pepernoten bij. Hoewel je die zelf kan maken met speculaaskruiden, gaan wij ze halen in Breda. Hier worden dezelfde sinterklaasliedjes gezongen, maar niemand kent de pepernoten. Sinds enkele jaren zijn we nu de leveranciers van het Kraainemse schooltje.? Volgend jaar trekt de familie Schoonen terug naar Nederland. De dure cadeautjes op kinderfeestjes hoeven dan niet meer, terwijl goede cijfers op rapporten met klinkende munt gehonoreerd zullen worden. Met pijn in het hart weet Willem Schoonen nu al dat de Hollandse redelijkheid weer de plak zal zwaaien. ?Het is hier echt heel anders, in alle facetten. Als ik de Nato of het Europese circus even beu ben, kan ik hier altijd een leuke reportage over Belgiƫ gaan maken.?
BIJ DE JODEN Elke dag een kaarsje meer en een cadeautje
?Een tijdje voor het nieuwjaarsfeest vieren de joden het Lichtenfeest of Chanoekka. Dit jaar valt de eerste van de acht avonden op 23 december,? vertelt Julien Klener, professor in het jodendom en de Hebreeuwse taalkunde aan de universiteiten van Luik en Gent. Hij werd geboren in Oostende in ’39 en kende het wrange geluk om als joodse baby de nazitijd te overleven.
Volgens Julien Klener geven joodse mensen precies dezelfde cadeaus voor precies dezelfde gelegenheden als de meeste andere mensen. Toch zijn er een paar uitzonderingen, want net zoals in andere godsdiensten zijn er ook in de loop van het joodse jaar bepaalde religieuze feesten waarbij geschenken worden gegeven.
?Met Chanoekka wordt met de aansteekkaars elke avond een kaarsje meer aangestoken op de zevenarmige kandelaar. In de middeleeuwse traditie gaf men elke avond een Chanoekka-muntstukje aan de kinderen. Dat is ondertussen vervangen door speelgoed. Misschien gaat het hier om een kruisbestuiving met Sinterklaas. In het gezin worden speciale Chanoekka-liedjes gezongen. De kinderen verkleden zich en spelen met een tol of draidel. Hierop staan vier Hebreeuwse letters : N, G, H en S, een afkorting van de woorden voor ? Een groot wonder gebeurde daar?. Het Lichtenfeest staat niet vermeld in de bijbel maar wel in het Boek van de MaccabeeĆ«n, een van de Apocriefe boeken. Toen de Selluciden de tempel hadden ontwijd, was er een nationale opstand. De joden trokken Jeruzalem binnen en vernietigden het afgodsbeeld van de Selluciden. Ze zuiverden de tempel en herstelden de ritus. Een van die riten was het ontsteken van de zevenarmige kandelaar die in de tempel stond. Daar heb je heilige olie voor nodig, maar de bereiding van zo’n reine olie vergt acht dagen. Bij toeval vonden ze in de voorraadkamer van de tempel toch nog een klein kruikje, net genoeg voor Ć©Ć©n avond. Elke avond werd Ć©Ć©n kaarsje aangestoken zodat de menora toch acht dagen kon branden, tijd om de nieuwe, reine olie te maken.?
Op de joodse nieuwjaarsdag, en ook op Pesach, trekken de mensen nieuwe kleren aan. Ook kinderen krijgen dan kleren. ?De symboliek die hierachter zit, is natuurlijk dat je in het nieuw bent bij het nieuwe begin?, legt Julien Klener uit in zijn studio in Moortebeek, vlakbij de Brusselse ring. ?De wortels van al deze feesten zijn meer dan 3000 jaar oud. Ondertussen hebben ze zich verder ontwikkeld. De oorsprong is bijbels, maar dikwijls zijn daar heel andere betekenissen bijgekomen.?
Het Lotenfeest of Poeriem, in februari of maart, is nog een joods feest met specifieke cadeautjes. ?Poeriem is gekoppeld aan het boek Esther, dat verhaalt over de wonderbaarlijke redding van het joodse volk, toen het de klauwen van de Perzische koning ontvluchtte. In dat boek staat dat mensen elkaar op deze feestdag porties bereid eten moeten sturen. Daarbij mogen ook de armen niet vergeten worden. Meestal krijg je die dag een fruitmand of koosjer gebak.?
IN RUSLAND Grootvadertje IJs zegt het met bloemen
?Tijdens de sovjettijd werden de orthodoxe feesten afgeschaft, zodat er weinig gelegenheden overbleven om elkaar cadeautjes te geven. Bovendien had niemand het breed en was het aanbod zeer beperkt. Maar op deze regels hadden we een paar uitzonderingen,? zegt een glunderende Vera Kƶnig. ?Te pas en te onpas geven we bloemen, daar is altijd wel een aanleiding voor. Dat is in Rusland een erg ontwikkelde gewoonte. Een man zou nooit zelfs niet in de armste tijden van de perestrojka vergeten een boeketje mee te brengen voor zijn geliefde. Zelfs bij min twintig staan er bloemenstalletjes in Moskou. Een tuiltje is veel duurder dan hier, maar daar kijken de mensen niet echt tegenop. Met een bloemetje bedanken voor een uitnodiging, is perfect, al brengen gedistingeerde mensen wel eens cognac mee, en gewone mensen wodka. Is het een groot feest, dan geeft de gastvrouw een kleinigheidje terug, een niet te duur flesje parfum, bijvoorbeeld.?
Vera Kƶnig is psychologe en medestichtster van de Belgisch-Russische club. In ’77 is ze de toenmalige Sovjet-Unie ontvlucht, samen met haar kinderen en haar man, een psychiater die tot daden werd verplicht die hij niet in overeenstemming kon brengen met zijn geweten.
In Brussel plakt de mist in watten tegen de ramen. Vera Kƶnig schenkt koffie. ?Voor 1917 vierden de Russen Kerstmis en nieuwjaar. Dat deden ze veertien dagen later dan hier, want de orthodoxen volgen de Gregoriaanse kalender. Het was de tijd waarin de mensen met hun trojka’s uitstapjes maakten in de sneeuw. In de sovjettijd bleef alleen nieuwjaar over. Dat was het enige niet-communistische feest, daarom hield iedereen er zo van. Bovendien was (en is) het een echt familiefeest. De eerste januari is een vrije dag, zodat iedereen na middernacht nog de straat opgaat. Terwijl de volwassenen met champagne op het nieuwe jaar klinken, sleeĆ«n de grotere kinderen door de wijk. Iedereen ontmoet iedereen.?
?Gelukkig voor de kinderen was er voor de revolutie geen Sint, want die zouden ze vast en zeker afgeschaft hebben in ’17. Maar wij hebben altijd Grootvadertje IJs gehad, een goede oude man die met een zak vol cadeaus de huizen afgaat. Hij is altijd vergezeld van een klein meisje in het wit, Sneeuwvlokje. Op school, in de bedrijven, en ook in de ziekenhuizen komt Grootvadertje IJs alle kinderen vergasten op lekkers : meestal snoepjes, een sinaasappel en wat koekjes. De kinderen komen een voor een bij hem en dragen een gedichtje voor of zingen een liedje.?
De kerstboom wordt versierd met zeldzame producten zoals mandarijntjes, sinaasappels, bonbons en voorverpakte koekjes. ?Kinderen krijgen cadeautjes, speelgoed en praktische geschenken zoals kleren. Ze spelen en dansen rondom de boom, en zingen van ‘ Er was eens een spar‘. Die avond is iedereen blij en gelukkig. Als de kleinsten gaan slapen, feesten de anderen verder.?
Toen Vera Kƶnig en haar gezin goed en wel in BelgiĆ« waren geĆÆnstalleerd, stuurde ze foto’s van het kerstfeest naar haar moeder. Zij schreef terug : ?Ik zie dat jullie erg arm zijn, want je tafel is bijna leeg.?
Vera Kƶnig : ?Dat is een groot verschil met Rusland. Daar zetten we altijd alle schotels tegelijkertijd op tafel en neemt iedereen waar hij zin in heeft. Hier krijg je meestal alles in porties opgediend. In Rusland is het dagelijkse leven nogal sober. Bij feesten moet je kunnen genieten van overvloed. De presentatie is van geen enkel belang, het moet vooral veel zijn.?
In de dorpen duren trouwfeesten wel twee tot drie dagen. Ook dan worden er cadeaus gegeven. Vera Kƶnig : ?In Rusland kennen we het systeem van huwelijkslijsten niet. Dat vinden wij eigenlijk heel gĆŖnant. Het is zo anoniem. Je kiest uit een lijst, je laat je kaartje achter in de winkel en dat is het dan. Russen vinden het belangrijk om te kunnen kiezen en het cadeau mee te brengen, ook al wordt het meestal niet bij afgifte geopend. Aan het inpakken wordt dan weer veel minder aandacht besteed. Wij hadden nooit strikjes, lintjes en inpakpapier ter beschikking. Meestal wikkelden we het cadeau in grauw papier.?
De minst feestelijke plek in de sovjettijd was de kraamkliniek. Elke jonge moeder moest er tien dagen na de bevalling in bed blijven, zonder dat ze Ć©Ć©n cadeautje mocht ontvangen. ?Gruwelijk was dat. Zelfs je man of je moeder mocht niet op bezoek komen, het was een echte gevangenis.? Toch was niet alles in de communistische periode slechter dan nu. ?Op kantoor had je veel meer tijd. Niemand werkte hard, dus genoten we veel van de vriendschap. Als iemand trouwde, legden we samen en gingen we tijdens de uren een cadeautje kopen. We hadden het elke morgen bij een kop thee over de films die we hadden gezien en de boeken die we hadden gelezen. Een van mijn collega’s schreef gedichten en droeg die voor. Nu zijn alle bedrijven en instellingen in privĆ©-handen en houden de mensen minder tijd over om te feesten.?
IN JAPAN De encyclopedie van het dagelijks leven
In Japan gaat het geven van cadeaus er van oudsher heel formeel aan toe. ?Maar ook als er iets nieuws wordt overgenomen, zoals Kerstmis of het geven van een bloemetje, worden er meteen nieuwe regels in het leven geroepen,? vertelt Pol Vanden Broucke, professor Japanse taal en cultuur aan de Gentse universiteit. Zijn echtgenote Yuko Hanamoto, die assistente Japans is aan de Mercator Hogeschool in Gent, toont me haar Encyclopedie van het dagelijks Leven. Al wat een mens hoort te weten over de Japanse etiquette, de feesten, de geschenken en de verpakking, staat er keurig in vermeld. Het boek lijkt nog het meest op Ons kookboek van de KVLV.
?Het geven van cadeaus is een symbolische vorm van communicatie. veel Japanse tradities hebben te maken met het onderhouden van interpersoonlijke relaties. De zin voor detail geeft je graad van genegenheid en respect weer,? legt Pol Vanden Broucke uit. Yuko Hanamoto vult hem aan : ?Zo geven we dikwijls geld. Maar dat is nooit zomaar geld. Je zoekt de nieuwste biljetten uit en steekt ze in een bij de gelegenheid passende enveloppe. Die zijn in de handel te koop. Je naam, de reden van het geschenk, en soms ook het bedrag, vermeld je in mooie karakters. Gaat het om een felicitatie bij een huwelijk of geboorte, dan zit het geld in een heel andere enveloppe dan bij een rouwbetuiging : de kleuren zijn anders en de enveloppe wordt op een andere manier geplooid.?
Hoe het precies moet, weet Yuko Hanamoto niet altijd. Oudere mensen kennen de regeltjes wel uit het hoofd. Yuko moet, net zoals de meeste jonge Japanners, de Encyclopedie van het dagelijks leven consulteren. Daarin staat ook hoe lang voor het feest je het cadeau moet afgeven en hoe je achteraf bedankt.
In Japan worden alle belangrijke stappen in het leven gevierd met andere cadeaus of enveloppen : het moment waarop een baby voor het eerst vast voedsel eet, op de derde, vijfde en zevende verjaardag (3, 5 en 7 zijn heilige getallen), op de eerste schooldag, de diploma-uitreiking, de eerste werkdag en de pensionering. Wanneer iemand 61, 70, 77, 88, 90 of 99 wordt, viert men choju, het Feest van het Lange Leven. Dan geven mensen rode geschenken, de kleur van geluk en voorspoed. Dat kan een rood kussen zijn met het karakter van Lang Leven, een rood gilet, een rode muts, een plaid of een gemakkelijke zetel.
?Momenteel zijn geschenkenbons erg in,? heeft Pol Vanden Broucke bij zijn laatste bezoeken opgemerkt : ?Meestal is het een bon voor een grootwarenhuis, gepresenteerd als een echt cadeau in een mooi verpakt doosje, dat natuurlijk apart verkocht wordt. Elk warenhuis heeft ook speciale geschenkencatalogi met setjes thee, zeep, conserven of suiker. Op de feestdag zelf levert de post of het warenhuis het cadeau af met de bijpassende felicitatie.? Zulke setjes laten Japanners vooral afgeven bij het midden van de zomer ( Ochugen) en het einde van het jaar ( Oseibo). Voor die twee feesten zijn er niet echt vaste data, maar de Japanners maken er traditioneel een punt van om elkaar in die periodes dingen te schenken. Mensen stallen de cadeaus uitgebreid uit en houden nauwgezet lijsten bij met wat ze van wie hebben gekregen, want het cadeautje retour moet ongeveer dezelfde waarde hebben. Daarvoor biedt de catalogus uitkomst : je kiest gewoon iets uit dezelfde pagina.
?Ook de kinderen worden verwend. Dat gebeurt met de eindejaarsgeschenkjes. Ze krijgen dan onder meer rijstkoekjes.
Zoals in andere culturen zijn veel Japanse feesten en geschenken religieus geĆÆnspireerd. In sommige dorpen deelt de plaatselijke godheid, vermomd als dorpeling, rijstkoekjes uit aan de kinderen als symbool voor het nieuwe jaar vol nieuw leven. Als kind kregen we toen speelgoed : vliegers, popjes, tollen en typisch Japans pluimbalspel. Tegenwoordig geven de ouders dikwijls geld in een speciale enveloppe.?
Naast alle regels bestaan er ook heel wat taboes, vooral vanwege associaties met het onheil. Yuko Hanamoto : ?Zo geef je nooit cadeaus die uit vier stuks bestaan, omdat het Japanse woord voor vier, shi, ook dood betekent. Potplanten geven aan een zieke is sowieso niet gepast. Het lijkt dan wel of je wilt dat de ziekte wortel schiet. Het is beter om eten te geven, dan gaat de energie van de gezonde mens over op de zieke.? Pol Vanden Broucke speurt verder zijn geheugen af naar taboes en associaties : ?Bij een huwelijk breng je geen cadeau mee waarop het motief van de esdoorn voorkomt : die staat immers voor de herfst, het einde van het jaar, het einde van een relatie. Scharen en messen zijn evenmin gepaste huwelijkscadeaus, want daarmee scheid je de dingen. Porseleinen voorwerpen kunnen evenmin : net zoals porselein kan het huwelijk in duizenden stukjes barsten.?
Toen Yuko in Belgiƫ ging wonen, kreeg ze van iedereen een cadeautje mee. ?Maar vooral geen zakmes, dan lijkt het alsof je voorgoed weggaat. Ook een witte zakdoek haal je niet boven, dat lijkt op een adieu voor altijd. Wanneer je terugkeert, verwacht iedereen een cadeautje in ruil, het liefst een souvenir. In Brugge weten de kanthandelaars wat betsu betekent : apart. Ze zijn het gewend om 50 stukjes kant apart in te pakken. Zelfs als je in Japan drie dagen weggaat, breng je voor iedereen iets mee. Zo heb je speciale dozen met Ik was op de Fuji-berg-koeken.?
?In een onderzoek werd berekend dat elk gezin in Japan per week Ć©Ć©n geschenk geeft en krijgt,? zegt Pol Vanden Broucke. ?Dat is een behoorlijke last voor het gezinsbudget.? Maar ondertussen lopen alle relaties gesmeerd.
Vera Kƶnig : De tafel moet vooral vol zijn.
Pol Vanden Broucke en Yuko Hanamoto : Een aangepaste enveloppe voor elke gelegenheid.
Willem Schoonen : Een sinterklaasgedicht mag scherp zijn.
Julien Klener : Kaarsje per kaarsje wordt de menora aangestoken.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier