ROBERT HARE OVER SLANGEN DIE ZICH VERMOMMEN ALS MENS

Kettingzagen, duct tape en gestoorde lui als Hannibal Lecter of Jack the Ripper: daaraan denken mensen spontaan bij het woord psychopaat. Volgens de Canadese professor Robert Hare, wereldautoriteit ter zake, zitten de gevaarlijkste exemplaren echter niet achter tralies maar in een knusse directiezetel.

Psychopaten zijn heel vaak geen wacko’s met vlindermessen, maar figuren zoals Robert Maxwell, de Britse mediamagnaat die na zijn dood het pensioenfonds van zijn werknemers bleek te hebben leeggeplunderd. Of Bernard Madoff, die veel aanzien genoot in Wall Street tot hij door de mand viel als pleger van de grootste investeringsfraude ooit – volgens sommigen goed voor 65 miljard dollar.

Natuurlijk verwerven niet alle mensen met een psychopathische persoonlijkheidsstoornis zich een plaats in de annalen van de zwendelarijgeschiedenis. Soms zijn ze gewoon yourtypical asshole die je via de pechstrook inhaalt in de file. Psychopaten komen in allerlei soorten en maten maar zijn alomtegenwoordig : van de rücksichtslose journalist, over de charmante politicus die strijdt voor het algemeen belang, tot de topmanager die – “Ik zeg met de hand op het hart dat het niet waar is” – handelde met voorkennis van zaken. Je vindt ze in universitaire ziekenhuizen, bij de Wereldbank, in kabinetten, op krantenredacties, bij de Europese instellingen, in bisschoppelijke paleizen, en bij de politie, en meestal zitten ze hoog in de boom.

Bedroevend vaak zijn dergelijke psychopaten iemands anders’ baas, want als ze uit de gevangenis weten te blijven, dan schoppen zij het meestal ver. Ze zijn het soort lieden dat uit welbegrepen eigenbelang dingen doet die een normaal mens verbijsterd het hoofd doen schudden. Ze belazeren de boel zonder scrupules, hebben geen last van een knagend geweten, en laten een spoor na van ontwrichte levens en carrières die in de knop zijn gebroken.

Robert Hare, ’s werelds beroemdste psychopatenkenner maar in de omgang een bescheiden man, noemt ze ‘sociale roofdieren’. Hij schreef er een ijzingwekkend boek over, dat in de top tien had moeten staan maar bizar genoeg nog niet in het Nederlands blijkt vertaald : Snakes in Suits – When Psychopaths Go to Work. Wij spraken met hem naar aanleiding van een studiedag aan de Lessius Hogeschool.

Eén tot twee procent van de bevolking kan een klinisch psychopaat worden genoemd, becijferde u. Bij leidinggevenden zou dat gemakkelijk oplopen tot drie à vier procent. Hoe komt dat ?

Robert Hare : Psychopaten kicken op macht en kunnen zichzelf als geen ander verkopen, waardoor ze de schijn wekken een visie te hebben. Ze kunnen heel gemakkelijk zwakke plekken bij mensen ontdekken en weten perfect aan welke hendeltjes ze moeten trekken. Ze manipuleren mensen precies tot waar zij ze willen hebben, wat in het bedrijfsleven gemakkelijk wordt beschouwd als motivatietalent. Ze schrikken er niet voor terug om met de glimlach beslissingen te nemen die verwoestend zijn voor het leven van anderen, wat in een samenleving als de onze dan weer snel wordt verward met karakter en besluitvaardigheid.

Met zo’n doortrapt creatuur wil geen mens toch te maken hebben ?

Helaas zien psychopaten eruit zoals u en ik, ze dragen de kleren en hebben de uiterlijke kenmerken die wij doorgaans als betrouwbaar ervaren. Het zijn gladde praters, die vaak een soort charisma hebben. Ze zijn allesbehalve verlegen en voelen zich erg op hun gemak bij mensen. Tegenover hun bazen en mensen die ze kunnen gebruiken, kunnen ze perfect de rol spelen van charmante jongen. Maar vergis je niet : het zijn predators die mensen zien als potentiële prooien en meer dan anderen tuk zijn op prestige, macht en geld. Geen noeste werkers dus die zich tien jaar uitsloven om promotie te maken. Ze presteren in wezen zwak maar spreken de taal van de CEO, gaan met hem golfen en krijgen de promotie die aan de neus van betrouwbaarder krachten voorbijgaat. Ze wekken een uitstekende indruk bij de hoogste baas, terwijl ze eigenlijk aartslui zijn. In het algemeen voeren ze weinig uit en zijn hun resultaten zo slecht dat ze ontslagen zouden moeten worden. Maar ze gebruiken de shortcuts, en parasiteren op het talent van anderen om vooruit te geraken.

En zijn daarbij niet van hun eerste leugen dood.

Ze zien er eenvoudigweg het nut niet van in de waarheid te vertellen, tenzij dat hen toevallig zou helpen hun doel te bereiken. Psychopaten verstaan bijzonder goed de kunst te liegen en anderen een rad voor ogen te draaien, in die mate zelfs dat die anderen niet zelden aan zichzelf gaan twijfelen. En betrap je ze op een leugen, dan voelen ze zich daar niet in het minst ongemakkelijk bij. Ze beginnen gewoon over iets anders en geven je het gevoel dat je zelf een geweldige zeurkous bent. Of ze kijken je recht in de ogen en veranderen van onderwerp : ‘Je zult me wel verkeerd begrepen hebben.’

Een twijfelachtig talentenpakket, dat hen echter vaak geen windeieren legt.

De constante verandering en onzekerheid die we momenteel in de wereld zien, bezorgt normale mensen stress, maar psychopaten floreren daar juist van, vermits het echte thrill seekers zijn. Ze zijn impulsief, haten regels en zijn dol op chaos. En als er nu iets is waar we momenteel geen gebrek aan hebben, in de bedrijven en in de wereld, dan is het wel chaos. Je kunt dan ook gerust stellen dat het fantastische tijden zijn voor psychopaten. Oude regels gelden niet meer, dotcombedrijven ontsnappen aan zowat elke vorm van regulering. Of kijk naar de financiële wereld. Was ik een psychopaat, met de juiste looks en een goede opleiding, dan zou ik geen bank overvallen maar er zelf bij een gaan werken en er opklimmen. In dat milieu zijn de beloningen enorm en de straffen – àls je al gepakt wordt – te verwaarlozen. Begrijp me niet verkeerd : natuurlijk heb je ook daar goede, hardwerkende mensen, maar ook extreem opportunistische figuren die alles en iedereen misbruiken en het leuk vinden om mensen pijn te doen.

Hoe kun je ze ontmaskeren ?

Je kunt er een soort zesde zintuig voor ontwikkelen, alert zijn op signalen die een alarmbelletje moeten doen rinkelen. Iemand die dingen belooft die te mooi zijn om waar te zijn, bijvoorbeeld. Of iemand die, zogenaamd voor de grap, kwetsende dingen zegt die er altijd nét iets over zijn. Maar psychopaten zijn zo geslepen dat ze er zelfs in slagen getrainde onderzoekers te misleiden. Op de werkvloer krijgt de arbeidsgeneesheer het vaak als eerste in de gaten. Hij merkt dat er op deze of gene afdeling opvallend veel ziekteverzuim is, hoort mensen steeds weer klagen over diezelfde leidinggevende. The boss from hell, weet je wel ? De wonder boy die met grote plannen uitpakt maar, als hij eindelijk door de mand valt, een spoor van vernieling door de onderneming blijkt te hebben getrokken. Als dat aan het licht komt, kan de directie het vaak nog niet geloven. Je krijgt zo’n psychopaat heel moeilijk weg eens hij zich heeft ingenesteld. Soms heeft hij intussen zo’n netwerk en zoveel macht opgebouwd dat er zelfs dan niet wordt ingegrepen. En gebeurt dat een uitzonderlijke keer wél, dan kan hij zo weer bij de concurrentie aan de slag.

Het valt trouwens niet mee om psychopaten op de werkvloer te bestuderen, dat gaat veel moeilijker dan bij psychopaten in gevangenissen. Je kunt niet gewoon naar een bedrijf stappen en zeggen : ‘We willen alle sons of a bitches opsporen die bij jullie werken.’ Geen enkele multinational geeft graag toe zulke managers in dienst te hebben. Natuurlijk antwoordt zo’n onderneming : ‘Dergelijk volk staat bij ons niet op de payroll, onze mensen zijn clean en eerlijk. ‘

Welke raad zou u geven aan mensen die een psychopaat in hun omgeving menen te herkennen ?

Kort en duidelijk : run ! Blijf zover mogelijk uit zijn buurt. Ga de confrontatie met de psychopaat niet aan want je verliest altijd, of het nu op het werk is of in een relatie. Je kunt alleen maar afstand nemen en hopen dat hij een ander slachtoffer zoekt. Naar je baas stappen is ook geen goed idee, want die heeft de psychopaat natuurlijk allang om zijn vinger gewonden.

Soms voelen mensen de aandrang de psychopaat met zijn leugens te confronteren, maar het is zinloos te hopen op enige inkeer. Wroeging of schuldbesef zijn voor hem (en een enkele keer voor haar, want er zijn ook vrouwelijke psychopaten) dingen uit een andere wereld. Er is geen kans op verbetering. Psychopaten zijn per definitie ongeneeslijk en therapie leert hen alleen maar gevoelens beter te veinzen. Een mogelijke straf schrikt ze al helemaal niet af vermits ze geen angst kennen.

Toch een groot voordeel ? Een mens zou nog jaloers worden op dat soort ‘superhelden’…

Zo voelen psychopaten zich ook vaak : als de volgende stap in de evolutie, als de wolf tussen de schapen. Maar tegenover hun gebrek aan angst staat dan weer dat ze impulsief zijn, niet in staat tot volgehouden inspanningen en dat ze zich erg moeilijk op details kunnen concentreren. Men heeft wel eens geprobeerd om psychopaten in te schakelen als piloten van gevechtsvliegtuigen, zo’n typische job waarvoor koelbloedigheid van levensbelang is. Maar, sensatiezoekers als ze zijn, bleken ze geneigd om te gaan stunten. Dat is dan ook weer niet wat je wilt.

Hoe zou het voelen psychopaat te zijn ?

Hun leven lijkt me niet zo lastig. Als je een psychopaat bent, is dat alleen voor je omgeving een kwelling en niet voor jezelf. In bepaalde gevallen heeft het zelfs duidelijke voordelen, bijvoorbeeld als je geconfronteerd wordt met het lijden van anderen. Jaren geleden stierf onze enige dochter aan multiple sclerose. Dat was een echte lijdensweg, ze was lang bedlegerig en kon in haar laatste levensjaar nog enkel communiceren met de ogen. Soms wens je dan : mocht ze nu maar rustig kunnen sterven. Maar daar voel je je dan ook weer schuldig over, vanuit je katholieke achtergrond. Ik herinner mij dat ik in die tijd vaak heb gedacht : had ik maar wat meer trekjes van een psychopaat, dat zou de dingen vergemakkelijken. Maar tegelijk zou ik veel missen. Psychopaten missen empathie. Ze zijn emotioneel niet connected, terwijl het toch juist dat is wat ons tot mensen maakt. Zelf zullen ze allicht zeggen dat ze ‘minder sentimenteel’ zijn dan anderen…

De Griekse denker Theophrastus beschreef de psychopaat al treffend in 300 voor Christus. Toch heeft het blijkbaar lang geduurd voor de wetenschap zich erover heeft gebogen.

Toen ik mij destijds in hun gedrag specialiseerde – puur toevallig eigenlijk, doordat onze dochter ziek was en ik op die manier dichter bij huis kon werken -, stond ik zo goed als alleen. Er was enkel The Mask of Sanity van de Amerikaanse psychiater Hervey Cleckley, een standaardwerk dat tot vandaag relevant blijft. Cleckley en ik hebben elkaar zo’n beetje aangemoedigd. Hij voelde zich onbegrepen en wilde stoppen met zijn werk, terwijl ik mij er juist op baseerde. Hij heeft het dan toch afgemaakt, gelukkig maar. En toen kwam alles in een stroomversnelling terecht, al helemaal toen ik de checklist psychopathie (zie kader) heb uitgebracht. In de jaren zeventig verschenen er jaarlijks een handvol artikels over psychopathie. Nu zijn dat er meer dan tweehonderdzestig per jaar.

Je kunt dus wel zeggen dat mensen zich bewust worden van het probleem. Gelukkig zien we stilaan in dat psychopaten niet enkel in gevangenissen zitten, maar een probleem zijn voor de hele samenleving. Ze zijn verantwoordelijk voor veel van de ellende die we om ons heen zien, van de treurnis in de eurozone tot de financiële crisis.

Acht u het denkbaar dat we de rotte appels ooit uit de maatschappij zullen kunnen verwijderen ?

(sarcastisch lachje) Ik maak mij niet de minste illusie op dat vlak. Je hoort wel eens dat, na een nucleaire oorlog, alleen de schorpioenen zullen overleven, en de kakkerlakken. Wat mij betreft, kun je daar nog een derde categorie aan toevoegen : de psychopaten.

De laatste tijd zijn hersenscans erg in zwang. Je zou er psychopaten zwart op wit mee kunnen opsporen.

Dat klopt maar tot op zekere hoogte. Zoals vaak gaat het hier allicht om een combinatie van nature en nurture : er is sprake van een genetische factor, die echter wordt getriggerd door omgevingsfactoren. Zelfs wie genetisch belast is, hoeft dus niet per se op te groeien voor galg en rad. Zo stelde een van de onderzoekers tot zijn onthutsing vast dat hij volgens zijn hersenscan eigenlijk een psychopaat had moeten zijn, terwijl hij een perfect normaal leven leidde. Het klopt dus niet altijd, zoals het ook niet klopt dat psychopaten, zoals zij al te graag beweren, een leugendetector kunnen verslaan.

Wat gebeurt er eigenlijk als twee psychopaten elkaar tegenkomen ? Wolves don’t eat wolves, hoor je wel eens beweren.

De ene wolf is dominanter dan de andere. Er kan een tijdelijke samenwerking ontstaan, maar two stars in the solar system is one too many. Elke psychopaat zorgt voor zichzelf. Ze zijn alleen ‘vrienden’ als ze daar voordeel uit kunnen halen, en zullen niet aarzelen elkaar de strot over te bijten als het eropaan komt. Loyauteit is iets uit een ander universum.

Gevoel voor ironie lijkt psychopaten daarentegen niet vreemd te zijn. Niet zelden werpen ze zich op als wereldverbeteraars, gebedsgenezers of psychotherapeuten. Mensen, kortom, die het goed met de anderen menen.

(zucht) De overheid werkt dat jammer genoeg nog in de hand door geen enkele kwaliteitswaarborg te eisen van therapeuten. In de Verenigde Staten kun je je enkel vestigen als therapeut als je een Ph D hebt (academische graad van doctor) maar in veel andere landen, zoals Canada en ik geloof ook België, heb je zelfs helemaal geen diploma nodig. Je kunt je daar bij wijze van spreken gemakkelijker als therapeut vestigen dan als bloemist. Zo’n positie als hulpverlener is natuurlijk ideaal voor psychopaten : je krijgt mensen over de vloer met een laag zelfvertrouwen, mensen met problemen, mensen die erg kwetsbaar zijn en in wier psyche je diep kunt ingrijpen. Een echte speeltuin. Je kunt zelfs seksuele gunsten afdwingen onder de mantel van de therapie.

Volgens onderzoek zou tot tien procent van de therapeuten zich daadwerkelijk aan seksueel misbruik bezondigen.

En als er iemand klaagt, kan de ’therapeut’ nog altijd zeggen dat die patiënt gestoord is, en toch weer aan het langste eind trekken. Een vreemde situatie eigenlijk : er bestaan sites vol reviews over eethuizen en smartphones, maar voor dokters en therapeuten moet je maar op de voorzienigheid vertrouwen.

Heeft de studie van al die engerds een grimmiger mens van u gemaakt ?

(lacht) Ik vrees dat ik nog altijd even gemakkelijk te manipuleren ben als ieder ander. Wel heb ik in de loop der jaren meer wantrouwen ontwikkeld tegenover grote groepen mensen, omdat ik weet dat daar statistisch gezien altijd wel een paar psychopaten tussen zitten, ook al dragen die een net pak en hebben ze vaak ronkende titels.

‘Succesvolle’ psychopaten, noemen ze dat dan. Ik hou niet van die term, ik ben daar zelfs zeer ongelukkig over, want altijd is er iemand die voor dat zogenaamd succesvolle gedrag de rekening betaalt. Ik zie geen enkel verschil tussen de psychopaten die ik in de gevangenis heb ontmoet en de exemplaren die hoge toppen scheren in politiek of bedrijfsleven. Op een bepaalde manier vind ik die laatste zelfs schadelijker. In Canada, bijvoorbeeld, kun je na één zesde van je straf al vrijkomen als je een misdrijf hebt begaan dat not violent is. Maar wie schat de tol aan zelfmoorden en persoonlijke drama’s ? Mensen die koelbloedig en uit eigenbelang de toekomst van duizenden of zelfs miljoenen anderen op de helling zetten : dat vind ik juist héél violent. En toch komen ze er vaak mee weg. Niet zelden kijkt de hardwerkende burger er zelfs naar op.

DOOR JEAN-PAUL MULDERS & FOTO’S FILIP VAN ROE

“Dat soort mensen is verantwoordelijk voor veel van de ellende die we om ons heen zien, van de treurnis in de eurozone tot de financiële crisis”