Het SF-sprookje dat de Amerikaanse filmindustrie transformeerde, verovert opnieuw de bioscoop.

Patrick Duynslaegher

Na afloop van de projectie was het even muisstil in het kleine zaaltje in het huis van George Lucas in Marin County, Californië. De jonge filmmaker had enkele vrienden en collega’s getrakteerd op een eerste, nog erg ruwe versie van zijn nieuwe film Star Wars. Tijdens het etentje achteraf werd het geesteskind van Lucas vooral op hoongelach onthaald. Naar verluidt wist Brian De Palma van geen ophouden met zijn spot. Alleen Steven Spielberg liet een andere klok horen : ?De film heeft een heerlijke onschuld en naïviteit, de mensen zullen er weg van zijn.?

Spielberg had het bij het rechte eind. Maar ook hij had de verregaande gevolgen niet kunnen voorzien van de goudmijn die Lucas had aangeboord. Deze kinderlijke space opera groeide in 1977 uit tot het grootste kassucces van het jaar, en wordt nu met de afstand van de jaren unaniem beschouwd als een van de invloedrijkste Amerikaanse films uit de jaren zeventig. Er volgden twee sequels : The Empire Strikes Back (1980) en Return of the Jedi (1983), waarvoor Lucas de regie uit handen gaf (aan respectievelijk Irvin Kershner en de vroeggestorven Richard Marquand).

De Star Wars sage lijkt wel een futuristische ridderroman over de elementaire strijd tussen goed en kwaad. Held van het verhaal is de boerenjongen Luke Skywalker ( Mark Hamill), die zijn woestijnplaneet Tatooine verlaat om met de republikeinse rebellen tegen het Keizerrijk van het Kwade te strijden en prinses Leia ( Carrie Fisher) te bevrijden. Assistentie krijgt hij van de huurling-waaghalspiloot Han Solo ( Harrison Ford) ; voor wijze raad kan hij terecht bij Obi-Wan Kenobi ( Alec Guinness), een mysticus die hem inwijdt in de Kracht (?May the Force be with you?) en hem vertelt over zijn vader, een Jedi-ridder die door de verderfelijke Darth Vader werd geëlimineerd.

In het sombere vervolg The Empire Strikes Back toont Darth Vader dat het menens is, laat hij zijn Atat-Walkers (die eruitzien als reusachtige stalen schildpaddentanks op hoge poten) op de rebellen los, en voert hij ook een psychologische oorlog tegen Luke Skywalker. Dit terwijl de show wordt gestolen door het verbluffende wezentje Yoda, een gerimpelde gnoom met puntoren. In het sluitstuk Return of the Jedi bindt Luke de strijd aan tegen zijn vader, krijgen we eindelijk de perfide keizer te zien van het Galactische Imperium (het blijkt een oud mannetje met een huidprobleem te zijn), en mogen de teddybeer-achtige Ewoks inzake snoezige charme E.T. naar de kroon steken.

Voor een keertje waren de sequels geen commerciële reflex na het overrompelend succes. Lucas had altijd al een trilogie voor ogen ; de films winnen er dan ook bij als je ze als een doorlopend verhaal bekijkt. Net als in een symfonische structuur worden in het eerste deel thema’s geïntroduceerd die pas in latere bewegingen hun bekroning vinden. Zo wordt in de cantina-sequentie in Star Wars een conflict geïntroduceerd met het slijmerig gedrocht Jabba the Hutt, dat pas twee films later, in Return of the Jedi, wordt uitgewerkt. Bovenal is er als overkoepelende structuur de zoektocht van een jongen naar zijn vader. De relatie tussen Luke en Darth Vader ondergaat in de loop van de trilogie allerlei radicale transformaties, tot de zwartgehelmde aartsschurk een schaduwfiguur bij uitstek in de finale de vader van de held blijkt te zijn.

Naast de vele duels met lichtzwaarden, overmeesteringen van ruimteschepen, reddingen van het heelal, interplanetaire schermutselingen en onwaarschijnlijke ontsnappingen, zijn er ook heel wat leuke kanten. Dit hebben we dan voornamelijk te danken aan de hardware, met name aan het onafscheidelijke robotduo, de bangerd C-3P0 die praat als een bekakte Engelse butler, en zijn compacte maat R2D2 die alleen maar kan toeteren en fluiten. Er lopen in de film ook allerlei fantasiediertjes rond, en vooral de kroeg op de woestijnplaneet zit volgestouwd met vrolijk afstotelijke wezens van andere melkwegen.

Lucas had zelfs meer dan een drieluik voor ogen. In zijn algemeen plan ging het om negen films, waarvan de Luke Skywalker sage de middelste trilogie vormde. Star Wars opent dan ook met de titel Episode IV. A New Hope. In de eerste trilogie moet de ondergang van de Republiek worden getoond, in de laatste de wederopbouw. Geregeld werd aangekondigd dat Lucas aan de eerste drie films zou beginnen, maar telkens bleek dit loos alarm.

Inmiddels ging de Star Wars trilogie mede door de succesrijke videorelease alsmaar een grotere cultstatus verwerven. Het werd een cultureel fenomeen dat het bioscoopsucces ruim oversteeg. Een heuse Amerikaanse mythe. De terminologie van dit popcorn epos drong zelfs door tot het politieke toneel in Washington, waar toevallig een ex-Hollywoodacteur het Witte Huis bewoonde. Ronald Reagan had in zijn antisovjetretoriek de mond vol van het Evil Empire, en zijn controversieel nucleair afweersysteem luisterde naar de naam Star Wars.

Als je alle opbrengsten van de Star Wars franchise optelt, van de bioscooprecettes tot de verkoop van speelgoed, kom je makkelijk aan een som van meer dan vier miljard dollar.

Dankzij Star Wars werd Lucas (52) schatrijk, en de koning van een in de buurt van San Francisco gevestigd entertainment-imperium, Industrial Light & Magic, dat zich toespitst op special effects, geluidstechnieken en postproductie. Volgens Wall Street is Lucas als enige eigenaar van zijn diverse firma’s vijf miljard dollar waard. Harrison Ford deelde mee in het succes : mede door de Indiana Jones serie (geproduceerd door Lucas, geregisseerd door Spielberg) groeide hij uit tot een van de grootste actiesterren van de volgende decennia.

Maar de twee andere hoofdrolspelers ging het minder voor de wind. Carrie Fisher geraakte aan de drugs en schreef later haar verslaving en haar ongelukkige Hollywoodjeugd (als dochter van Debbie Reynolds en Eddie Fisher) van zich af in de bekentenissatire Postcards from the Edge (later verfilmd met Shirley MacLaine en Meryl Streep). En sinds hij de trilogie beëindigde, stelde Mark Hamill alles in het werk om zich van de daarbijbehorende roem te distantiëren. De Force kon hem gestolen worden. Hamill, die na een zwaar auto-ongeval in 1977 plastische chirurgie aan het gezicht onderging, probeerde zijn geluk op Broadway. De laatste jaren is hij alleen nog te zien in cd-rom actiespelletjes en te horen als voice-over in tekenfilms.

In afwachting van de prequel trilogie waarvan de opnamen eindelijk officieel werden aangekondigd en waarvan het eerste deel in 1999 moet klaar zijn wordt de oude reeks nu opnieuw in de bioscoop gebracht, in lichtjes gewijzigde, lees technisch verbeterde versie. Een nieuwe generatie die Star Wars alleen op video heeft gezien, kan de trilogie nu voor ’t eerst ook op het grote doek bewonderen. Bij Lucas, voor wie het commerciële en het artistieke nooit echt uit elkaar te halen zijn, dient deze re-release ongetwijfeld ook om de interesse in het Star Wars product warm te houden tot de nieuwe films eraankomen.

Het verschil tussen de oorspronkelijke film en Star Wars Special Edition merk je duidelijk in de scène waarin de oude Ben Kenobi, Luke Skywalker waarschuwt voor de vervallen ruimtehaven Mos Eisley : ?Nooit zal je een zieliger verzameling zien van uitschot en schurken.? Alleen kreeg George Lucas dit niet helemaal in beeld zoals hij het gewenst had. Technische beperkingen en gebrek aan geld en tijd verhinderden dat het beeld even rijkelijk gevuld was als de story-board aangaf. De technici van Industrial Light & Magic hebben er nu voor deze nieuwe editie een paar nieuwe creaturen aan toegevoegd. De stormtroopers mogen nu rondhuppelen op reusachtige hagedisachtige beesten, de lokale bevolking kreeg het gezelschap van bizarre kruipende wezentjes en kwetterende droids.

En zo zijn er nog wel een paar andere beelden die dankzij de digitale wonderen beter werden ingevuld, en de film hooguit vijf minuten langer maken. Toen Lucas zijn toekomstvisie realiseerde, waren trucages hoofdzakelijk een kwestie van optische effecten en miniaturen. Nu de computer het voor het zeggen heeft, kon Lucas naar hartenlust de rebelse ruimtetuigen vermenigvuldigen. Deze digitale poetsbeurt kostte Twentieth Century Fox 15 miljoen dollar, meer dan de oorspronkelijke productiekosten. Maar de studio, die aast op de distributierechten van de prequel trilogie, wil absoluut Lucas te vriend houden.

De commerciële verwachtingen waren hooggespannen voor deze re-release in bijna tweeduizend Amerikaanse bioscopen, maar het overweldigend succes overtrof de stoutste voorspellingen. Star Wars was een tijd lang het grootste kassucces aller tijden, maar moest dan de duimen leggen voor aartsrivaal Spielberg met E.T. en later Jurassic Park. Amper twee weken na de release won Star Wars zijn titel terug van box office kampioen aller tijden voor Noord-Amerika, met een opbrengst van vierhonderd miljoen dollar (wereldwijd staat de prent op de zesde plaats).

In welke vorm de film ook wordt heruitgebracht, telkens worden er nieuwe records verbrijzeld. Zo is Star Wars nu aardig op weg om de eerste re-issue te worden die meer dan honderd dollar recette maakt.

Dit zet Hollywood natuurlijk aan het denken over alles wat er allemaal in de kluizen ligt te vegeteren. Tot nog toe bracht alleen Disney met de regelmaat van een klok zijn klassieke tekenfilms om de zoveel jaar opnieuw in de zalen. Omdat tekenfilms kennelijk minder snel verouderen dan speelfilms, of zo wordt het tenminste telkens door een nieuwe generatie ervaren.

Studiobazen gaan nu gretig in hun archieven op zoek naar vroegere blockbusters, die ze mogelijk als een event-film kunnen herlanceren. Zo bereidt Sony een twintigste verjaardig re-release voor van Spielbergs Close Encounters of the Third Kind. Er komt ook een 3,5 uur durende director’s cut van Das Boot, het U-boot-epos uit 1981 van Wolfgang Petersen. En Paramount denkt aan een re-issue van The Godfather, nu precies een kwarteeuw oud.

De ironie is natuurlijk dat Star Wars de hit is waar niemand van wilde weten. George Lucas ontwikkelde het project na het gigantisch succes van American Graffiti, dat Universal volslagen verraste. Toch liet de studio het Star Wars project aan zich voorbijgaan. Ook United Artists zag het niet zitten SF werd toen niet als een lucratief genre beschouwd.

Lucas ging bij Fox aankloppen, waar toenmalig productiechef Alan Ladd de bezwaren van de raad van bestuur negeerde en het sein op groen zette voor een productie begroot op zeven miljoen dollar. De film verpulverde in 1977 alle records, en onttroonde Jaws als Amerikaanse kassakampioen. Het was ook de eerste megahit waarvan het succes werd aangezwengeld door de reusachtige merchandising-campagne die eraan gekoppeld werd.

Sinds Star Wars is agressieve merchandising bijna de essentie van het filmbedrijf geworden. In alle wereldsteden verrezen Warner Bros. en Walt Disney winkels. In de woorden van een analist blijft Star Wars de heilige graal van licensing. Naar aanleiding van de heruitbreng van de trilogie hebben Lucas en co. voor hun honderden licenties een marketingplan uitgedokterd dat gedetailleerd beschrijft hoe de Star Wars concessie tot aan het begin van de volgende eeuw moet worden geëxploiteerd. De films waar het allemaal om begonnen is, staan nu volledig ten dienste van een commerciële superstructuur die voortdurend moet worden gevoed.

Waar is dit verbazend succes van Star Wars nu aan te danken ? Aan de wonderlijke combinatie van special effects, actie en humor ? Aan de sluwe fusie tussen ouderwets jongensachtig avontuur en moderne hightech ? Aan de gewiekste manier waarop Lucas een aantal popgenres en archetypes door elkaar klutst ? Eén ding is zeker : het ligt niet aan de intrinsieke kwaliteiten van de film.

Al in 1977 merkte Time op dat Star Wars in feite een combinatie is van de Flash Gordon serials, The Wizard of Oz, de Errol Flynn mantel en degenfilms uit de jaren dertig en veertig, en ongeveer elke western die ooit werd gemaakt.

Maar het gaat om veel meer dan louter jongleren met populaire filmmythes : de films steunen op een stevige mythologische en antropologische onderbouw, ondanks hun SF-jasje duiken ze veel minder in de toekomst dan in een mythisch verleden. De trilogie opent dan ook met de melding : ?A long time ago, in a galaxy far, far away.?

Merkwaardig is ook dat jongelui voortdurend de film opnieuw gaan bekijken en er maar niet genoeg van krijgen. Star Wars niet louter als filmschouwspel maar als een gids die je wegwijs maakt door het leven ?

In zijn boek The Writer’s Journey demonstreert Christopher Vogler met brio in welke hoge mate Lucas zich bedient van een mythologische structuur om zijn verhaal kracht bij te zetten. Mythes leren kinderen en volwassenen de mysteries van de wereld te begrijpen of toch te aanvaarden, en het is deze didactische opdracht die Lucas zeer ter harte neemt. Volgens Vogler, die zijn inspiratie haalde in The Hero With a Thousand Faces van Joseph Campbell, beantwoorden de Star Wars films perfect aan een mythologisch patroon dat hij The Hero’s Journey noemt en dat verloopt in twaalf fasen. De held wordt geïntroduceerd in de (1) GEWONE WERELD, waar hij een (2) ROEP TOT AVONTUUR ontvangt die hij aanvankelijk (3) WEIGERT, maar aangemoedigd door een (4) MENTOR, overschrijdt hij de (5) EERSTE DREMPEL en treedt hij binnen in een Uitzonderlijke Wereld, waar hij wordt geconfronteerd met (6) PROEVEN, BONDGENOTEN en VIJANDEN. Vervolgens daalt hij af in het (7) DIEPSTE HOL, daarbij overschrijdt hij een tweede drempel en doorstaat hij de (8) OPPERSTE BEPROEVING. Hij neemt bezit van zijn (9) BELONING. Op de (10) TERUGWEG naar de Gewone Wereld overschrijdt hij een derde drempel, maakt hij een (11) VERRIJZENIS mee en wordt hij door die ervaring getransformeerd. Volgt zijn (12) TERUGKEER MET HET ELIXIR, een geschenk of een schat waar de Gewone Wereld baat bij vindt. Vogler gaat vooral in op het mechanisme van de opperste beproeving. In de sequentie waarin de helden terechtkomen in een reusachtige vuilnisverbrijzelaar, wordt Luke door de tentakels van een onzichtbaar monster onder het afval gesleurd. Luchtbellen suggereren dat hij nog in leven is, maar als die verdwijnen, lijkt het alsof hij dood is. Maar net als we die mogelijkheid beginnen te overwegen, schiet Luke weer naar boven en wordt hij als het ware herboren. ?Je als toeschouwer vereenzelvigen met een held die uit de dood verrijst, is bungee jumping in dramatische vorm?, schrijft Vogler.

Maar niet elke interpretatie is even vleiend. Lucas’ citatenwoede omspant nagenoeg de hele filmgeschiedenis, van Laurel en Hardy tot Akira Kurosawa, maar één referentie werd hem niet door iedereen in dank afgenomen : de slotsequentie waarin Luke, Han Solo en de wookie-piloot Chewbacca door een erehaag wandelen om hun medailles te krijgen, is precies geënsceneerd als de mars van Hitler, Himmler en Lutze naar het Nürnberg herdenkingsmonument in Triumph des Willens van Leni Riefenstahl. Een smakeloos grapje van een overijverige filmstudent ? Sommige scribenten gebruikten het citaat om de hele film te interpreteren als een ode aan de triomf van de wil. Volgens die theorie wordt Obi-Wan Kenobi een Übermensch ; is de enige stad die we te zien krijgen een visionaire interpretatie van Hitlers Weimar-Berlijn ; is Luke Skywalker een arische boerenjongen die zijn buik vol heeft van de wauwelende Jawas, rondzwervende kooplieden. Al geen haar beter zijn de Zandmensen, barbaarse zigeneurs zonder een greintje cultuur en menselijkheid. Tegen deze smerige wereld van afschuw en corruptie staat de kracht en de glorie van de Kracht. Ondanks het SF-jasje is de toon van deze ode aan de mystiek brutaal antitechnologisch. En dit uitgerekend voor een film die de special effects revolutie in gang zette.

Star Wars heeft het filmbedrijf economisch zeer goed gedaan, maar niet iedereen is in de wolken over de invloed die hij heeft uitgeoefend op de Amerikaanse film van de jaren tachtig en negentig. Het fenomenaal succes van Star Wars lanceerde de nu allesoverheersende blockbuster mentaliteit, wat de cinema als volwassen kunstvorm onherstelbare (?) schade toebracht. Lucas is samen met Steven Spielberg hoofdverantwoordelijk voor de langzame infantilisering van de Amerikaanse film, voor de transformatie van het filmmedium in een comic strip spektakel en videospelletjes.

Star Wars is de film die een industrie waar vroeger veel meer diversiteit heerste en die ook appelleerde aan ruimere leeftijdscategorieën, in een klap terug bombardeerde naar een tijdperk van permanente adolescente pret.

?Star Wars Special Edition? loopt nu in de bioscoop ; op 9 april komt ?The Empire Strikes Back? in de zalen ; op 23 april volgt ?Return of the Jedi?.

Van boven naar beneden : Laurel en Hardy in de ruimte (uit The Return of the Jedi) ; de relatie tussen Luke en Darth Vader (foto) ondergaat in de loop van de trilogie allerlei trans- formaties ; de Atat-Walker uit The Empire Strikes Back.

Harrison Ford met slijmerig gedrocht Jabba the Hutt (Star Wars).