Vreemd gaan is niet zo vreemd, overspel is van alle tijden en culturen. Eeuwige trouw mag dan al het ideaal zijn, het vlees is zwak. Waarom toch halen we ons die miserie op de hals ? Valt de schade te beperken en kan een mens ook wijzer worden van een affaire ?

Het is weer zover. Met de kerst in aantocht lijkt het alsof eenderde van mijn kennissenkring uit elkaar gaat. Koppels van wie je het nooit gedacht zou hebben. Ga weg, Frank en Leen toch niet ? Jawel, ook Frank en Leen, een half mensenleven ogenschijnlijk gelukkig getrouwd, twee grote kinderen. Blijkt dat Frank al jarenlang een stille, maar hevige passie koesterde voor een collega op het werk. Die eens uitgesproken wederzijds bleek en van de weeromstuit geconsumeerd werd. Met hunkerpijn, nachtelijke sms’jes en vergezochte smoezen om bij elkaar te zijn tot gevolg.

En toen kwam het uit. Natuurlijk kwam het uit. Het resultaat ? Twee tot in het diepst van hun ziel gekwetste partners, geschokte hoogbejaarde ouders, verontwaardigde kinderen. “Waar was je verstand, pa ?” Hoe lam klonk zijn excuus : “Ik zie haar graag en ik leef maar één keer.”

Het stukje dialoog bovenaan de pagina komt overigens uit een film. In het veelgelauwerde Duitse Wolke 9 wordt Inge, de zestig ruim voorbij, smoorverliefd op Karl, een vitale 76-jarige. Niet dat ze ongelukkig getrouwd is. Er is een mooie scène waarin Inge zorgzaam het haar wast van haar wat melancholische echtgenoot. Maar bij Karl straalt ze, wordt ze weer het meisje van weleer, ondanks hangborsten, dikke knieën en iel haar. ” Meine Schönheid”, fluistert hij, als ze in het felle zomerlicht naakt in elkaars armen liggen. “Mijn lieve schat”, maakte de Vlaamse vertaler daar ten onrechte van. Want Karl vindt Inge echt mooi en dat is ze op dat ogenblik ook, met haar fonkelende ogen en blozende wangen.

Wolke 9 van Andreas Dresen is niet alleen een juweeltje van een film, maar ook enigszins verontrustend. Niet alleen wegens het schaamteloos etaleren van bejaard vlees, compleet met geplisseerd vel en ouderdomsvlekken, maar ook omdat hij korte metten maakt met een aantal misverstanden. Passie is niet voorbehouden aan de jeugd, op verleiding staat geen leeftijd. Je hoeft ook niet per se in een slechte relatie te zitten om op een ander te vallen. “Misschien heeft alles zijn tijd”, uitgesproken tegen de verslagen echtgenoot, klinkt eens zo provocerend uit de mond van een vrouw, opgegroeid in een tijdperk van trouwen en houwen. Maar de prijs die ze betaalt voor het opgaan in haar passie is hoog, heel hoog.

Creatief met sigaren

Er was een tijd dat er op ‘schending der huwelijkstrouw’ gevangenisstraffen of verbanning stond. Tegenwoordig is in de westerse cultuur ontrouw binnen een vaste relatie – hoe schadelijk en schandelijk ook – puur een privé aangelegenheid. Niet dat de definitie van overspel er simpeler op geworden is. Vroeger was die eenduidig : je was getrouwd en had geslachtsgemeenschap met iemand anders dan je wettelijke partner. Tegenwoordig kun je ook vreemdgaan als je niet getrouwd bent, maar wel in een vaste relatie zit. En wat verstaan we onder geslachtsgemeenschap ? Creatief met sigaren, telt dat ook ? Volgens Bill Clinton niet en wat Hillary ervan vond, komen we wellicht nooit te weten. Hijgerige chatsessies met een onbekende aan het andere eind van de wereld, hoe zit het daarmee ? Of telefonische wellust met hete Heidi van de sekslijn ? Frequentie, speelt dat misschien een rol ? Van compulsieve veelvrijer Kennedy is bekend dat hij meerdere keren per dag van bil ging en niet per se met Jackie. Niet dat die dat een reden vond om het huwelijk te beëindigen. En onze eigen vorstin heeft blijkbaar ook leren leven met de koninklijke misstap en het levende bewijs, een dochter die onmiskenbaar op haar vader lijkt.

Hoeveel mensen zich aan overspel bezondigen is altijd onduidelijk geweest. Als het om seksenquêtes gaat, hebben geïnterviewden nu eenmaal de neiging om sociaal wenselijke antwoorden te geven in plaats van de waarheid te vertellen. De Amerikaanse onderzoekster Shere Hite schokte de wereld toen ze in de jaren tachtig beweerde dat tweederde van de Amerikaanse mannen en de helft van de vrouwen in hun leven ten minste eenmaal vreemdgaan. Latere Amerikaanse en West-Europese onderzoeken hielden het op 60 procent van de mannen en 40 procent van de vrouwen. Wie Loft gezien heeft, zal het niet verbazen dat algemeen aangenomen wordt dat mannen vaker een scheve schaats rijden dan vrouwen. Maar met wie doen ze het dan ? Allemaal met dezelfde vrije vrouwen ?

Overigens blijken vrouwen aan een inhaalbeweging bezig te zijn. Logisch, toen moeder de vrouw thuis zat, was ze voor een slippertje aangewezen op de melkboer of de man die de meterstand van het gas kwam opnemen. Bij de jongere generaties die vaak buitenshuis werken en toegang hebben tot betrouwbare contraceptie is het verschil in promiscuïteit tussen mannen en vrouwen veel kleiner. Hoe hoger opgeleid, hoe groter de neiging om overspel te plegen, bleek dan weer uit een Brits onderzoek. Het zal niemand verwonderen dat mensen die veel reizen voor hun werk het vaakst in de verleiding komen. Vergemakkelijkt de moderne technologie ontegensprekelijk het buitenechtelijke verkeer, dan komt het via onderschepte sms’jes, e-mail en kredietkaartuittreksels ook sneller uit, wist een ervaringsdeskundige mij te vertellen. Ja kijk, elk voordeel heb ze nadeel, wist Johan Cruijff al.

Tot de dood ons scheidt ?

“De aardigste misdaad die je in de liefde kunt plegen”, noemde columniste Yvonne Kroonenberg overspel ooit, maar op een paar hardnekkige vrijheid-blijheidadepten van de protestgeneratie na zullen er niet veel dat beamen. Overspel staat in geen enkele cultuur in een goed blaadje, bijna alle roddelrubrieken gaan erover. En ja, in grote delen van de wereld worden slippertjes van vrouwen veel sterker afgekeurd dan die van mannen en vaak ook nog zwaar bestraft. Ook bij ons nam de morele afkeuring ten opzichte van overspel de laatste decennia opnieuw toe. De kinderen van de 68’ers ondervonden aan den lijve dat seksuele vrijheid en losbandigheid niet altijd tot geluk leiden, velen zijn het product van gebroken en veelvuldig samengestelde gezinnen. Best mogelijk dat jongeren nu uitgebreid experimenteren voor ze zich aan iemand binden, maar als ze dat eenmaal doen, gelden er strengere afspraken over trouw. Partners zien de relatie als een affectieve investering die niet op de helling mag komen te staan door zoiets stoms als vreemdgaan.

Zijn we huichelaars als we elkaar al dan niet voor het altaar eeuwige trouw zweren ? Welnee, de meeste koppels beginnen met de beste bedoelingen aan een relatie. Terwijl het toch niet min is wat je elkaar belooft. We zijn met zes miljard tegenwoordig, volgens de wetten van de kansberekening moeten daar toch wel een aantal exemplaren tussen zitten met wie het knus kersen eten is. Maar nee, je hebt voor die ene gekozen en dus moet je van alle andere lekkere brokjes afblijven. Is cultuur sterker dan natuur ? Want een beetje Darwinist zal grif toegeven dat de mens net zo min als de meeste andere diersoorten een absoluut monogame specie is. In tegendeel zelfs, in de evolutie draait alles nu eenmaal om een maximale voortplanting. Het mannetje zal zich weliswaar aan een gezond jong vrouwtje binden om haar te bevruchten en in het beste geval zal hij ook voor zijn kroost zorgen. Maar tegelijkertijd zal hij proberen zijn zaad aan zoveel mogelijk andere vrouwen te slijten in de hoop veel nakomelingen te produceren – waarvoor dan een ander mannetje zorgt. Uiteraard doet hij dat in het geniep om te vermijden dat zijn vaste vrouwtje er de smoor in krijgt en zich niet meer wil laten bevruchten. Van haar kant zoekt het vrouwtje een vaste partner die goed voor haar en haar kroost zal zorgen. Een kostwinner, zeg maar. Maar voor de bevruchting doet ze het liefst een beroep op een mannetje met sterke genen – de twee vallen niet noodzakelijk samen. Dat gebeurt ook weer in het geheim opdat de vaste partner niet in de gaten krijgt dat hij zich uitslooft voor het kroost van een ander.

Uit een recent onderzoek van Bradley University in Illinois bleek dat vrouwen die de kaap van de dertig gepasseerd zijn het vaakst vreemdgaan. Niet alleen bereiken ze rond die leeftijd hun seksuele piek, het is ook de periode dat ze zich bewust worden van het tikken van hun biologische klok.

Kan van de geciviliseerde mens verwacht worden dat hij de fluisterstem van zijn verre voorouders weerstaat ? It’s a wise child that knows its own father luidt een Engels spreekwoord, maar DNA-onderzoek wijst uit dat nogal wat kinderen niet van hun wettelijke vader maar van een andere man zijn. Overigens verklaart de evolutiebiologie ook de verschillen in jaloezie tussen mannen en vrouwen. Mannen hebben over het algemeen vooral moeite met een seksslippertje van hun vrouw, terwijl vrouwen het meest verontrust zijn door een innige liefdesverhouding van hun man die de relatie bedreigt.

Als aardige mensen domme dingen doen

En toch… Over overspel en de motieven ervoor zijn er honderden boeken geschreven. Een van de recentste is Verliefd op een ander, van de Amerikaanse psychotherapeute Mira Kirshenbaum, bekend om haar praktische raadgevingen en nuchtere kijk op relaties. Maar wat lees ik op pagina 12 ? Dat haar man een tijd geleden een relatie met een andere vrouw had. Niets seksueels, haast Mira zich te verduidelijken. En het had niet lang geduurd. Opmerkelijk toch, dat een sterke vrouw als zij, die in haar praktijk honderden vrouwen in hetzelfde geval over de vloer kreeg, zich in haar privéleven vastklampt aan illusies. Of doe ik meneer Kirshenbaum nu onrecht aan ? In elk geval bewijst het hoe aangevallen en verraden een bedrogen partner zich voelt. Was meneer Kirshenbaum dan een slecht mens ? Neenee, besluit Mira als ze enigszins van de schok bekomen is, zoals zoveel andere echtbrekers was haar man een goed mens die een verschrikkelijke stommiteit begaan had. Niet minder dan zeventien redenen om een affaire te beginnen doet Mira vervolgens uit de doeken. Laten we ons tot de grote motieven beperken.

“Vaak is het niet je relatie, maar je leven waaraan iets ontbreekt”, is een van Mira’s hoofdconclusies. We willen ook zoveel tegenwoordig. Vroeger was een vrouw al lang tevreden als haar man zijn loon afgaf, niet te veel dronk, geen losse handjes had en niet te vaak met andere vrouwen rotzooide. En zelfs al was manlief niet het grote lot uit de loterij, dan verkoos ze in de meeste gevallen stabiliteit boven persoonlijk geluk. Nu zelfontplooiing hoog op onze agenda staat, worden veel mensen die al een poos bij elkaar zijn overvallen door het Is dit alles ?-gevoel. Werk en gezin strijden om de aandacht en hoe liefhebbend de vaste partner ook kan zijn, de geborgenheid en het op elkaar ingespeeld zijn kunnen dodelijk saai worden.

“Alleen onmogelijke liefde is romantisch”, zegt Penelope Cruz in Vicky, Christina, Barcelona, waarin ze de helft van een temperamentvol kunstenaarskoppel speelt dat niet mét, maar ook niet zonder elkaar kan leven.

Houdbaarheidsdatum overschreden

En het is waar, passie is niet geschikt voor dagelijks gebruik, er staat een houdbaarheidsdatum op. Witjassen beweren alles te kunnen verklaren uit een samenspel van hormonen en prikkeloverdragers. Van dopamine, noradrenaline en fenyletylamine, bijvoorbeeld, natuurlijke amfetamines die de hersenen activeren en die maken dat minnaars een hele nacht kunnen rollebollen en nog adem overhouden voor geestige dialoog. Maar de hersenen kunnen nu eenmaal niet eeuwig in overdrive blijven. Maximaal dertig maanden geven de optimisten onder de evolutiepsychologen een verliefd stel, terwijl de pessimisten (of zijn het realisten ?) het op achttien maanden houden. Niet toevallig de tijd die in primitieve samenlevingen nodig was om een kind te spenen. Daarna brengen intimiteit en gedeelde ervaringen de productie van andere chemische stoffen op gang, de kalmerende en sussende endorfinen. Koelen zonder blazen heet zoiets. Maar hoe tevreden partners in een genoeglijk sudderende relatie ogenschijnlijk ook zijn, in velen sluimert het verlangen om het nog één keer mee te maken, dat juichende, ademloze, extatische, huiveringwekkende van verliefdheid.

“Ik heb het niet gezocht, het overkwam mij gewoon”, is een veelgehoord protest van mensen die smoor zijn op iemand, maar helaas met een ander getrouwd. De meeste psychologen vinden dat onzin : als je verliefd wordt, dan is dat omdat je er bewust of onbewust voor openstaat. Een vrouw die door het leven jakkert met kindersnot op haar trui valt als een blok voor een kerel die haar de mooiste en de leukste vindt, die midden in de nacht haar gsm-nummer intoetst om te laten weten dat hij aan haar denkt. Meer nog dan om de seks plegen mensen overspel uit de behoefte zich aantrekkelijk en verleidelijk te voelen. Velen worstelen met een kaduuk gevoel van eigenwaarde. “Het gaat er altijd om te laten zien hoe ongetemd en gevaarlijk je nog kunt zijn”, schrijft Yvonne Kroonenberg in haar bundel Kan ik hem nog ruilen ? “Daarom hebben vooral mannen zo’n schik in een slippertje. Ze waren eigenlijk ontworpen voor de mammoetjacht, niet voor kantoor.” Vrouwen hebben meer moeite met vreemdgaan. “Ze kunnen niet tegen schuldgevoelens, daarom durven ze alleen slecht te zijn als ze een motief voor hun ontrouw hebben verzonnen.” Vraag je hen naar de reden van hun uitschuiver, dan vertalen ze seksuele gevoelens naar emoties en behoefte aan aandacht en communicatie.

Woede en wraaklust kunnen ook een motief zijn, weet Mira Kirshenbaum. Daarnaast bestaat er zoiets als seksverslaafden : niet te benijden mannen en in mindere mate ook vrouwen die geobsedeerd zijn door hun eigen grote seksuele behoefte en eeuwig op de versiertoer zijn, zonder veel bevrediging aan hun veroveringen over te houden. En ja, een enkele keer is er echte liefde in het spel, sommige mensen doen er nu eenmaal wat langer over om de ware te vinden.

Puin ruimen

Uit onderzoek onder gescheiden mensen blijkt dat in één op de drie gevallen ‘een relatie met een ander’ de reden van de echtbreuk was. Vaak brengt dat een hoop sores mee, niet alleen binnen het gezin, maar ook in de bredere familie- en vriendenkring en soms zelfs op het werk. De nieuwe liefde moet wel heel innig zijn om dat allemaal waard te zijn. Zijn er manieren om de schade te beperken en het emotionele, sociale en vaak ook financiële debacle van een scheiding te vermijden ? Als er te lang en te veel gelogen en bedrogen werd, is het bijna onmogelijk om de oude intimiteit en het vertrouwen te herstellen, oordelen de meeste relatietherapeuten. In veel gevallen blijft bij de bedrogen partner de wrok en achterdocht als een sluipend gif nawerken. Zeker als de overspelige probeert een deel van de schuld op hem of haar af te schuiven : “Als jij wat vaker had willen vrijen, was dit allemaal niet gebeurd.”

Wat kan helpen is eerlijkheid over de motieven voor overspel, niet te verwarren met smeuïge details. “Achter de puinhoop die mensen er vaak zelf van maken, zit diep en kwetsbaar een wijsheid verscholen. Mits er goed naar geluisterd wordt, kan die tot een genezend inzicht leiden”, meent Kirshenbaum. Met elkaar praten over wie en wat je zou willen zijn en hoe je zou willen behandeld worden in de opgekalefaterde relatie verdient in elk geval de voorkeur boven blijven naspitten in het overspel. Signalen van onvrede en klachten over sleur en gebrek aan aandacht ernstig nemen en er ook iets aan doen. Serieuze afspraken maken over wat kan en niet kan binnen de relatie en die afspraken geregeld opnieuw bevestigen.

Maar voorkomen is natuurlijk beter dan genezen. In haar boek Not just friends spreekt de Amerikaanse psychotherapeute Shirley Glass van een nieuwe crisis in ontrouw : vriendschappen, werkrelaties en internetaffaires bedreigen onze relatie. In haar praktijk stelde ze vast dat 46 procent van de overspelige vrouwen en 62 procent van de overspelige mannen een relatie had met een collega van het werk. Nieuw daarbij is dat volgens haar mannen vaker dan vroeger niet alleen seksueel, maar ook emotioneel betrokken raken bij een andere vrouw en omgekeerd vrouwen niet alleen emotioneel, maar ook seksueel. En zodra hoofd, hart en lijf allemaal een rol spelen bij de ontrouw, is de bedreiging voor de vaste relatie des te groter.

Breng jezelf niet moedwillig in riskante situaties is haar goede raad : een project waarin je alleen bent met een aantrekkelijke collega, om maar iets te noemen. Fantaseer niet over intieme situaties met medewerkers, stuur alleen e-mails die je partner zou mogen lezen, ontmoet geen oude vlam zonder dat hij het weet. De kat niet bij de melk zetten, daar komt het op neer. Klinkt bepaald ongezellig en betuttelend maar er zit natuurlijk iets in. Er is altijd een moment waarop je “nee” kunt zeggen tegen ontrouw, maar zelfs niet in de buurt komen van zo’n moment is stukken veiliger.

Verliefd op een ander, Mira Kirshenbaum, uitg. Archipel, 263 p, 17,95 euro, ISBN 978 90 6305369 7

Door Linda Asselbergs . Illustratie Arpaïs du Bois