De groep mensen die niet trouwt, maar op een of andere manier onder één dak woont, groeit met de jaren. En niemand die ooit geprobeerd heeft samenwoners te motiveren tot het maken van degelijke afspraken. Daar komt verandering in.

GRIET SCHRAUWEN FOTO : LIEVE BLANCQUAERT

Kersvers van de pers is er een boek in de handel dat als zoete broodjes verkoopt : ?Gids voor samenwoners. Sociale en juridische informatie.” Schrijfsters ervan zijn Mieke Louwette (26) en Karolien Belmans (35) van de KAV. Mieke (26) heeft een vaste vriend, is ongehuwd en woont niet samen. Bij Karolien (35) glanst een gladde gouden trouwring aan een van haar vingers.

Eigenbelang bij het schrijven van zo’n gids was er blijkbaar niet bij. Waar kwam het idee vandaan ?

Karolien Belmans : Het boek is grotendeels gebaseerd op de vragen van samenwoners. Wij werken allebei op de studiedienst van de KAV en behandelen alle mogelijke vragen van onze leden. Als er veel rond eenzelfde thema komen, overwegen wij om die, samen met de antwoorden, te bundelen in een nuttige en betrouwbare brochure. We hebben bijvoorbeeld al brochures over ?Rechten als huisvrouw”, ?Weduwen” en ?Vrouwen en echtscheiding”. Door de ingewikkelde problematiek werd onze geplande brochure over samenwoners een boek van meer dan 220 bladzijden.

Mieke Louwette : In de werkgroep alleenstaanden van de KAV weduwen, echtgescheidenen enzovoort kwam samenwonen meer dan eens ter sprake, en ik stelde vast dat mensen niet weten wat in dat geval de gevolgen zijn, en dat ze hun rechten en plichten niet kennen. Het is complex. Een weduwe, moeder van twee kinderen, gaat samenwonen met een man. Wat gebeurt er met de kinderbijslag ? Een vrouw woont in bij een tante-weduwe voor wie ze de huishouding doet. Moet ze dit melden bij het ziekenfonds ? Een werkloze vrouw woont samen met een vriendin. Heeft dit invloed op haar werkloosheidsuitkeringen ? Een man en een vrouw wonen samen. De vrouw heeft persoonlijke schulden. Kan de deurwaarder beslag leggen op de hele inboedel van hun gemeenschappelijke woonst ? Na dertig jaar samenwonen, verlaat een man zijn zieke vriendin. Moet hij onderhoudsgeld betalen ? Een samenwonend koppel krijgt een kind. De man is de natuurlijke vader, maar is dit automatisch ook zo voor de wet ? Het is maar een greepje uit de talloze vragen die wij krijgen, en het is lang niet simpel om op zoek te gaan naar de juiste antwoorden. Dat heeft ons ook extra gemotiveerd : we hadden zelf geen naslagwerk, het zou voor ons handiger zijn om alle gegevens bij elkaar te hebben. Wij moesten telkens overal op zoek : wetboeken raadplegen, bibliotheken uitpluizen. Voor ons was het vaak al heel moeilijk om de juiste informatie te vinden, laat staan voor wie geen jurist is. En als je ze gevonden hebt, moet je ze nog vertalen in gewone mensentaal, die door iedereen te begrijpen is.

Zijn jullie allebei juristen ?

Belmans : Mieke wel. Ik studeerde politieke en sociale wetenschappen, met als specialisatie sociaal economisch beleid : arbeidsrecht, sociale-zekerheidsrecht en dergelijke. Vandaar ook de opdeling in het boek : Mieke nam het juridische luik voor haar rekening, ik behandelde alles wat betreft fiscaal recht of sociale zekerheid. Ook binnen de studiedienst heeft elk van ons haar eigen domein.

Louwette : Vaak horen we schrijnende verhalen. Een voorbeeld : een dame had vijftien jaar met iemand samengewoond. Ze had al die tijd braaf haar totale wedde ingebracht, en als er gemeenschappelijke dingen werden aangekocht, ondertekende hij toevallig de facturen. Zij had een pak geld geïnvesteerd in de verbouwing van het huis van haar partner. En dan liep het mis, en kwam ze bij ons : ?Wat kan ik doen ?” Niets dus. Volgens de wet heeft ze nergens recht op. Mensen dénken dat ze beschermd zijn door de wet, dat geloven ze maar al te graag. En zo lang het goed gaat, maken ze zich geen zorgen.

Samenwonenden weten vaak niet dat ze wettelijke afspraken kunnen maken.

Belmans : Niemand heeft ooit geprobeerd samenwoners te sensibiliseren, of ze te motiveren om samen iets te regelen. Als mensen gaan samenwonen, proberen we hen aan te sporen tot het maken van afspraken, en er rekening mee te houden dat het kán mislopen. Wie trouwt, krijgt vanzelf een contract, samenwoners zijn veel minder beschermd.

Hebben jullie er een idee van hoe groot de groep samenwoners is ?

Louwette : Zeer groot. Veel groter dan algemeen wordt aangenomen. Als je de cijfers van de volkstellingen van ’81 en ’91 vergelijkt, zie je dat het ongehuwd samenwonen van koppels tussen de 20 en 34 jaar ver driedubbeld is. Een op tien van de twintigers en dertigers woont samen. Maar het is zeker niet uitsluitend een jongerenkwestie : er is ook een grote groep samenwoners bij de onthuwden : drie op tien van gescheidenen en verweduwden wonen opnieuw samen met een partner. Dat is drie keer meer dan de jonge, ongehuwde samenwoners. En de mensen die in de statistieken niet geboekstaafd staan als samenwoners : de zogenaamde niet-familiale huishoudens, waarmee men kinderloze ongehuwd samenwoners bedoeld, maar ook vrienden of ongetrouwde familieleden die onder één dak wonen. Ook deze groep nam de afgelopen tien jaar toe met twintig procent. En de niet-duo’s, de leefgemeenschappen. Ik ken tal van studenten die, na hun afstuderen, nog jaren samen een huis huren. Ik weet van vijf weduwen die samen een huis kochten, en de afspraak maakten dat ze voor de rest van hun leven voor elkaar zouden instaan. Wij voeren een kleine strijd om duidelijk te maken dat de groep samenwonenden niet enkel bestaat uit heterokoppels die niet willen trouwen en homokoppels die niet kunnen trouwen. Er zijn er veel en veel meer.

Weduwen of familieleden kunnen niet met elkaar trouwen, homokoppels ook niet. Maar weten jullie waarom mensen die wél met elkaar kunnen trouwen, het in toenemende mate niet willen ?

Belmans : Dat hebben we met opzet niet gecatalogeerd, omdat daar voor buitenstaanders vaak meteen een waardeoordeel aan vastzit, en daar willen we niet aan meedoen. Er zijn tal van redenen om niet te trouwen, de meest persoonlijke en de meest uiteenlopende.

Louwette : Ongehuwd samenwonen is maatschappelijk veel meer aanvaard dan pakweg twintig, dertig jaar geleden. Neem de rechtspraak die toch, zij het met vertraging, de spiegel is van wat maatschappelijk is aanvaard. In de jaren ’50 was er een vaste cassatie-uitspraak die stelde dat samenwonen ongeoorloofd was. Als een van de samenwoners omkwam in een ongeval en de overlevende naar de rechtbank stapte om een schadevergoeding te krijgen, zoals ook echtgenoten dat voor elkaar kunnen vragen, kreeg die te horen : ?Uw samenwonen is ongeoorloofd, het is in strijd met de openbare orde en goede zeden.” Pas eind jaren ’80 vond er in de rechtspraak een omwenteling plaats : het was niet langer in strijd met de openbare orde en goede zeden. Samenwoners werden minder gediscrimineerd. Niemand gebruikt toch nog het woord samen hokken ?

Belmans : Ik stel vast dat de juridische sector, Miekes afdeling, zich trager aan de samenleving aanpast dan bijvoorbeeld het sociale-zekerheidsrecht. Daar rekende men van in de jaren ’70 met samenwoners, en andere instanties volgden, zoals de RVA. Daar telt mee wie samenwoont onder één dak, het gaat om de bestaanszekerheid, en dan houdt men vlugger rekening met samenwoners.

Louwette : Sociale zekerheid staat ook los van een seksuele relatie, terwijl het burgerlijk recht daarop is gebaseerd : er moeten kinderen van komen. In het huwelijk wordt seks ingecalculeerd : een gehuwde heeft seksuele rechten en plichten. Als je die plichten niet nakomt, is dat een reden om te scheiden. Het huwelijk is nog altijd gericht op procreatie : het kan enkel tussen mensen met het andere geslacht, ze hebben samenwoningsplicht, ze moeten seks hebben. Dat staat allemaal in de wet, daar kun je niet onderuit. Het huwelijk gaat veel verder dan samen onder één dak wonen, dat niet noodzakelijk gericht is op gezinsvorming. Dat is het verschil, en niet iedereen ziet dat goed.

Zoals de critici die beweren dat jullie voorstanders zijn van een soort homohuwelijk ?

Belmans : Daar zijn de pers en de tegenstanders gretig opgesprongen. Sensatie ! De KAV wil homo’s laten trouwen ! Er wordt geschreven dat wij onze KAV-leden niet meer soigneren, maar plots een spreekbuis van de homo’s worden. Dat is zeer zeker niet het geval. Natuurlijk moet er voor homo’s ook iets mogelijk zijn, maar niet uitsluitend voor hen. Dat is ten eerste nog maar eens stigmatiserend, en ten tweede valt een veel grotere groep samenwoners uit de boot. Er moet onderzocht worden hoe een betere bescherming kan gerealiseerd worden voor alle mensen die, met of zonder seksuele relatie, een duurzaam engagement tegenover elkaar aangaan. Het gaat niet zozeer om rechten, maar evenzeer om plichten, zoals elkaar onderhoud verschaffen, naar evenredigheid bijdragen in huishouden, bescherming van woonst.

Jullie kunnen toch niet ontkennen dat een gids voor samenwoners uit een onverwachte hoek komt : de KAV, waar het christelijke huwelijk hoog in het vaandel gevoerd wordt ? Jullie nemen een ongemeen progressief standpunt in, voor een katholieke organisatie.

Belmans : Daar heb je het weer. De KAV is geen katholieke organisatie. De afkorting KAV staat sinds jaren voor Kristelijke Arbeiders Vrouwenbeweging, en dat is heel wat ruimer. Wij zijn niet verbonden met de kerk, maar wel zijn we de christelijke waarden toegedaan, als solidariteit en rechtvaardigheid, verdraagzaamheid en het verdedigen van wie het minst beschermd is. Ook toen ons zwartboek over echtscheiding verscheen, werd ons die vraag gesteld : ?Moet de KAV zich dáár nu mee bezighouden ?” Wij vinden dat een vreemde reactie. In een organisatie die aan dienstverlening wil doen, moet je met beide voeten op de grond staan, en rekening houden met de realiteit, met de samenleving waarin die organisatie bestaat. De rol van een beweging als de KAV is de mensen attent maken op bestaande situaties, waarvoor men anders geen oog zou hebben.

Louwette : De KAV is niet enkel met naai- en kookkursussen bezig. En die hoef je ook niet te onderschatten, en passant wordt heel wat informatie gegeven over gezond leven en milieuzorg, om maar wat te noemen. Wij zijn echt niet oubollig, wij gaan met onze tijd mee. Het huwelijk blijft belangrijk en het behoudt zijn waarde, maar er zijn ook andere dingen. Daar kun je niet omheen, kijk naar wat rondom je gebeurt : een grote groep komt in de verdrukking bij gebrek aan een gepaste wetgeving.

En hoe willen jullie daar iets aan veranderen ?

Belmans : Wat de werking rond samenwonen betreft, hebben wij twee pijlers. De eerste is dienstverlening : luisteren naar leden, en adviseren, uitgaande van de huidige wetgeving. De andere pijler : studies maken en aantonen wat er verbeterd kan worden. Door te luisteren naar de basis, krijgen we signalen van wat er mank loopt, en op basis van die gegevens werken we een standpunt uit en stellen we een eisenpakket samen. Wij hebben contact met parlementariërs, en als grootste socio-culturele vrouwenbeweging van Vlaanderen zetelen we in de Nationale Vrouwenraad. Daar doen we ook ons zegje.

Krijgen jullie niet veel tegenwind van de conservatieve vleugel van de traditionele partijen ? De bevlogen christen-democraat Leo Delcroix zegt dat een samenlevingscontract de ondermijning is van het christelijk huwelijk. Een zogenaamd linkse als Louis Tobback zegt dat hij homo’s uit zijn stadhuis zal sjotten.

Belmans : Ach, er zijn er ook anderen, er zijn er die heel progressief zijn. Zeker ook in de CVP en de SP.

Bij sommigen bestaat de politieke wil om betrekkelijk snel een regeling uit te werken.

Louwette : Wij willen vooral niet dat de overheid gauw-gauw een regeling treft, maar dat ze eerst onderzoekt om wie het gaat. En áls er een nieuwe wetgeving komt, dat die dan rekening houdt met mensen voor wie een contract opstellen moeilijk is. Volgens de huidige wetgeving kan iedereen zelf een samenlevingscontract opstellen, maar omwille van de precieze terminologie is het veel veiliger om dat bij een advocaat of een notaris te doen. Maar de drempel om daar naartoe te stappen, blijft voor velen te hoog. Ook voor die basisgroep moeten er wettelijke voorzieningen komen.

Hoe zien jullie dat dan ? Dat samenwoners die geen contract opstellen bij de notaris vanzelf een contract krijgen, zoals dat bij trouwers het geval is ?

Belmans : Neen. Volgens het KAV-standpunt moet de mogelijkheid van een samenlevingscontract blijven bestaan zoals het is : samenwoners die zelf de modaliteiten kiezen. Maar daarnaast zou er een mini-instapregeling moeten komen, voor wie dat te moeilijk is.

Louwette : Ik maak graag de vergelijking met de huurwetgeving : je kunt zelf een huurcontract opstellen, maar je krijgt vanuit de huurwetgeving richtlijnen aangereikt, richtlijnen die je kunt overnemen òf kunt wijzigen.

Tot slot : wat hebben jullie geleerd bij het schrijven van dit boek ?

Belmans : Dat de groep samenwoners veel ruimer is dan wordt voorgesteld, en dat ze allemaal dezelfde problemen hebben. Verder : dat ons sociale-zekerheidsrecht en de minimumvoorzieningen die toch bedoeld zijn voor wie door de mazen van het net valt een ingewikkeld kluwen is geworden. Een eenvoudige, eenduidige regelgeving zou wijselijk zijn. Neem nu onze bombastische wet op de werkloosheid. Bij werklozen die samenwonen, maakt het een groot verschil met wié je woont. Als dat iemand van het andere geslacht is, kun je gezinshoofd zijn. Met iemand van hetzelfde geslacht word je altijd allebei beschouwd als alleenstaande. Woon je met een familielid, dan is het belangrijk of dat met een neef of een nicht is, of met een zus of broer. Woon je bij je ouders, of bij één van je kinderen, is het weer anders. En dat moet je allemaal weten ! Het wordt de mensen wel heel moeilijk gemaakt om uit te maken waar ze al dan niet recht op hebben. En de RVA is streng : als je een foutieve situatie opgeeft, kan je behoorlijk gesanctioneerd worden, met een schorsing bijvoorbeeld.

En Mieke : ga jij met je vriend samenwonen of trouwen ?

Louwette : Nu ik weet wat er allemaal bij komt kijken, ben ik eerder geneigd te trouwen dan samen te wonen. Natuurlijk kan in andere leefvormen dan het huwelijk een volwaardig partnerschap bestaan. Als je samenwoont, ga je uiteraard ook een duurzaam engagement aan, met wederzijdse verantwoordelijkheid. Maar als ik mij toch engageer, moet het voor mij zover mogelijk zijn. Dat is een eigen keuze, een puur persoonlijk ideaal. Maar ook als jurist, verkies ik te trouwen, zeker als het de bedoeling is dat er kinderen komen. Zolang er nog geen wettelijke regeling is voor samenwoners, is trouwen veel gemakkelijker : het geeft vanzelf een goed beschermingssysteem.

Gids voor samenwoners. Sociale en juridische informatie. Standaard Uitgeverij. Voor KAV-leden kost het boek 425 fr. in plaats van 595 fr.

Mieke Louwette (links) en Karolien Belmans : Vaak horen we schrijnende verhalen.