Menselijke warmte, onvoorwaardelijke liefde, wederzijdse steun en vooral een goed gevoel, dat zijn de componenten van een ideale familie. Maar ook een romantisering die eigen is aan onze westerse samenleving.

Familie is een universeel gegeven om de eenvoudige reden dat ze aan de basis ligt van alle volkeren”, zegt antropoloog Rik Pinxten. “Om een continuïteit in generaties te behouden, heb je in de eerste plaats een mannetje en een vrouwtje nodig. Dat is de biologische factor die voor iedereen geldt. Hoe de samenleving zich daar rond organiseert, zodat alles zo gesmeerd mogelijk verloopt, verschilt van cultuur tot cultuur.”

Voor een cultuur als de onze is dat een nuchtere, misschien wel harde stelling. We leven in een maatschappij waar het individu vooropstaat en persoonlijke vrijheid een verworven recht is. We stichten onze gezinnen uit liefde, voorzien onze kinderen in de mate van het mogelijke van knuffels en een zo goed mogelijke opleiding. In ruil daarvoor verwachten we hun eeuwige erkentelijkheid, dat ze slagen in het leven en ons omringen met hun warmte. Is de warme familieband niet de bron van alle geluk, en bijgevolg de perfecte formule ?

“Niet voor iedereen”, weet Pinxten. “Pal tegenover ons kerngezin, waarin kleine groepjes mensen, vader, moeder en enkele kinderen, samenleven, staat bijvoorbeeld de familiestructuur van sommige Zuid-Amerikaanse indianenstammen in het regenwoud, waar de seksen strikt gescheiden van elkaar leven. De vrouwen leven in de vrouwengemeenschap, de mannen in de mannengemeenschap. Elk heeft zijn eigen rol te vervullen. Voor de vrouwen is dat alles wat de organisatie van het dagelijkse leven betreft. Koken, voor de kinderen zorgen, kortom, alle activiteiten die zich om en rond de vuurplaats afspelen. De mannen gaan jagen en brengen daarnaast ook het grootste deel van hun tijd met elkaar door. De jongens leven tot het zevende of achtste levensjaar bij de vrouwen, daarna vertrekken ze naar de mannengemeenschap. Zij zullen de vrouwengemeenschap niet meer betreden. Behalve het latere contact met de vrouw die de moeder van hun kinderen is, zullen ze nooit meer met een vrouw samenleven. Je mag ervan uit gaan dat er tussen de mannen en de vrouwen, en hun kinderen, een andere vorm van intimiteit heerst dan wat wij kennen in ons kerngezin.”

Chaosmanagement

Mensen hebben in de loop der tijd de meest verschillende structuren verzonnen om hun leven te organiseren. Je kunt het zo gek niet bedenken of het bestaat. Er is bijvoorbeeld de extended family, of de uitgebreide familie in Afrika. Je hebt verscheidene vormen van polygamie. Bepaalde matriarchale structuren bij volkeren in Tibet en Nepal hanteren de logica van de polyandrie, of veelmannerij (zie kaders). Bij de Noord-Amerikaanse indianen, waaronder de Navajo Apache, behoren de kinderen toe aan de clan van de moeder. Op Trobriand, een eilandengroep in de Stille Zuidzee, is de vader niet de opvoeder, maar wel de betekenisvolle oom (zie lager).

We hoeven varianten op ons klassieke kerngezin, waar de vader de dominante figuur is, niet eens in exotische oorden te gaan zoeken. Allicht bent u vertrouwd met het begrip la mama, de vrouw des huizes die bij Italianen het dominante personage is. In Amerika bestaan er genoeg grapjes over de Joodse schoonmoeder, wat suggereert dat ook Joodse vrouwen een belangrijke rol vervullen. Rik Pinxten : “Andere vormen van intimiteit en samenleven vind je overal, ook binnen onze westerse samenleving. In de orthodoxe jodengemeenschap gaan mannen en vrouwen ook op een andere manier met elkaar om. Vrouwen worden bijvoorbeeld niet betrokken bij de rituelen in de synagoge, maar moeten passief toekijken. Bij de Navajo gebeurt het omgekeerde : bepaalde rites rond de vruchtbaarheid worden traditioneel door vrouwen uitgevoerd. De mannen zijn daar het stilzwijgende publiek.”

“Het verschil tussen man en vrouw is alleszins een thema in de structurering van een samenleving”, zegt Pinxten. “In de scheppingsmythologie van de Navajo Apache vind je verhalen over de strijd tussen de seksen. De mannen en vrouwen maakten zeer veel ruzie. Op een bepaald moment beslisten ze dat het beter zou zijn om gescheiden van elkaar te leven. De mannen trokken weg. Tot beide groepen ontdekten dat het met elkaar moeilijk was, maar zonder elkaar onmogelijk. Omdat ze geen seksuele partner hadden, hadden de vrouwen seksuele betrekkingen met dieren, stenen, cactussen. Uit die gemeenschap werden monsters geboren, die de wereld wilden vernietigen. Hun conclusie was dat het niet gemakkelijk was met elkaar, maar dat door apart te leven de chaos onoverzichtelijk werd. En dat ze samen moesten werken om die chaos onder controle te houden.”

Vrouwen komen van Venus, mannen van Mars, het is alleszins een terugkerend thema. Pinxten : “Elke cultuur zoekt naar oplossingen of compromissen om met de verschillen tussen de seksen om te gaan. Bij de ene cultuur leidde dat tot een meerder- en minderwaardige sekse, bij de andere een samenlevingsvorm die een brug tussen de twee probeert te slaan.”

De betekenisvolle oom

Rond de psychologie van het familiegevoel in andere culturen bestaan weinig studies. Dat heeft een oorzaak. Rik Pinxten : “Een en ander heeft te maken met een zeer oud probleem. Enerzijds heb je de moeder- en de vaderrol, anderzijds het gegeven seksualiteit. Het oedipus- en elektracomplex van Freud, zeg maar. De vader als seksuele concurrent van de zoon, of omgekeerd, de moeder voor de dochter, is een belangrijk punt bij het peilen naar het familiegevoel, zeker in een samenlevingsvorm als het kerngezin. Antropologisch onderzoek uit de jaren twintig van vorige eeuw wees al uit dat bepaalde samenlevingen de vaderrol zoals wij die kennen, dus die van de biologische vader en de tuchtiger in één persoon, opsplitsen. Een bekend voorbeeld daarvan is het onderzoek van Malinowski bij de bewoners van het eiland Trobriand, waar niet de biologische vader het kind opvoedt, maar wel de broer van de moeder de rol van opvoeder en tuchtiger op zich neemt, de zogenaamde ‘betekenisvolle oom’. De seksuele partner van de moeder, de vader van de kinderen, is in dit geval eerder een bezoeker, een vreemdeling die buiten de familie van de moeder staat.”

“In matriarchale samenlevingen, zoals de Navajo Apache, behoren de kinderen tot de familiegroep van de moeder. De biologische vader hangt er maar een beetje bij. Dat blijkt ook uit het gegeven dat belangrijke beslissingen niet samen worden genomen, zoals in ons romantisch gezinsmodel, maar in zeer grote mate door de clan, en dus de familie van de moeder. Daardoor krijg je een geringe vaderrol, met als gevolg dat die vader ook geen figuur is waartegen je in opstand komt. Bij ons, waar de rol van echtgenoot en vader in een mannelijk gedomineerde maatschappij, samenvalt, is de vader, althans volgens Freud, diegene tegen wie wordt geprotesteerd, net omdat hij alles incorporeert. Hij moet uit de weg worden geruimd. In een maatschappij waar die rollen al gesplitst zijn, en waar de vader als seksuele concurrent vooral afwezig is, komt dat fenomeen niet voor.”

“Deze voorbeelden tonen aan dat de invulling van familiegevoel kan verschillen. Want waarover hebben we het ? Over zich thuis voelen, een haard creëren, opvoeding, sociale rollen ? Als hierin wordt voorzien door de clan, dan zijn bepaalde voor ons bekende rollen daar onbestaand. En bijgevolg ook de specifieke emoties die bij die rol horen.”

“Een ander voorbeeld. De Navajo Apache hebben geen knuffelcultuur. Gaan ze daarom minder warm met elkaar om ? Wat wel gebeurt, en bij ons ondenkbaar is, is dat men bijvoorbeeld geen probleem heeft om een psychisch gestoorde op te nemen in de clan. Mensen die bij ons worden weggestopt omdat niemand ze zelfs met een tang wil aanraken. Nee, men knuffelt er niet. Maar een potentieel gevaar voor de maatschappij wordt wel opgenomen in de leefgemeenschap.”

Sprookjesvorm

Opvallend is dat het kerngezin zoals wij dat kennen, vooral voorkomt in sterk geïndustrialiseerde gebieden. We vinden het zo vanzelfsprekend, dat we er niet bij stilstaan dat het kleine gelukkige gezin ook voor ons een nog vrij recent concept is. Eén en ander heeft te maken met het kind, dat op een bepaald moment in de geschiedenis centraal kwam te staan. Rik Pinxten : “Tot een dikke honderd jaar geleden was het fenomeen kindertijd voor de meeste mensen onbekend. De periode tussen de geboorte tot na de puberteit, waarin men vrij is om te leren en te spelen, beschermd wordt en economisch niet moet presteren, is nog steeds vrij nieuw. Voor de grootste groep van onze populatie uit het midden van de negentiende eeuw bestond de kindertijd niet, behalve voor de burgerij. Denk maar aan de tijd van priester Daens. Kinderen moesten werken. Het waren monden om te voeden, en die moesten hun steentje bijdragen. Voor een groot deel van de wereldbevolking is dit nog altijd de realiteit.”

“Ons model, wat overigens een erg mooi model is, is ontstaan tijdens de Verlichting. Jean-Jacques Rousseau stelde dat kinderen moesten worden opgevoed voor ze klaar waren om in de maatschappij te stappen. In eerste instantie gold ook dat idee enkel voor de burgerij. Stilaan is het een algemeen model geworden, onder meer door de invoering van de schoolplicht, rond 1914. Sinds de jaren vijftig mag zo goed als elk kind in onze samenleving leren en spelen.”

Niet toevallig werd ook rond die periode het kerngezin de norm. “Een Amerikaanse uitvinding”, zegt Pinxten. “Ons westers model is in een sprookjesvorm gegoten. Het idee van de romantische liefde is een volkssprookje dat goed eindigt en dus erg aanspreekt, want iedereen kan zich die rol aanmeten. In de traditionele sprookjes, die ontstonden in de tijd dat er nog iets was als een adellijke klasse, waren de hoofdrollen weggelegd voor prinsen en prinsessen, niet voor de gewone mens. Toen kon men gewoon toekijken. Door de industrialisering en secularisering van de maatschappij kan iedereen dat nu beleven. Niet de prins, maar Jan met de pet beleeft het. De girl en boy next door spelen de rol van de held en de heldin, wat een typisch voorbeeld is van de Amerikaanse populaire cultuur.”

Vrijheid, blijheid ?

De verhalenstructuur van huisje-tuintje-boompje-kindje die rond deze romantiek werd gecreëerd, leidt tot spanningen. Rik Pinxten : “Rozengeur en maneschijn is de ambitie, maar soms mislukt het sprookje. De mensen zijn niet opgevoed voor de rol van prins en prinses. Er ontstaan crisissen, die op hun beurt worden geout in andere vormen van populaire cultuur. Denk maar aan televisieprogramma’s rond huiselijke problemen. Van psychologische roman tot films over echtscheidingen, de crisis wordt voorgesteld als een evenement.”

“Dat er problemen optreden is niet meer dan logisch. Een klein groepje mensen moet die hele droom van happy family realiseren. Terwijl in een format als een clan of een uitgebreide familie de taken meer worden verdeeld. Daar komt de druk niet op een paar schouders te liggen.”

De Amerikaanse antropologe Mary Catherine Bateson onderzocht de invloed van onze snel veranderende maatschappij op de psyche van de mens en op het familiegevoel. Sinds de toenemende levensverwachting is de mens in staat meer dan één levenscyclus te doorlopen, stelt ze vast. Dat gegeven zet ook onze samenlevingsvormen onder druk. Tot de dood ons scheidt heeft een heel andere betekenis als je gemiddeld ouder wordt dan zeventig. Het toenemende aantal echtscheidingen, of mensen die hun leven totaal omgooien, is niet meer dan de behoefte om te veranderen, en te profiteren van de persoonlijke vrijheid.

Maar, zo verklaart ze, vrijheid is moeilijk. Vandaag heerst er een gemis aan iets wat onze cultuur nochtans hoog waardeert : het gevoel gekoesterd te worden. Sinds de klassieke structuur van de drie generaties versplinterd is, en daarmee ook de grootste basis voor sociale steun, is het kerngezin de enige kwetsbare eenheid waar we op kunnen terugvallen. Een kant-en-klare oplossing voor dit probleem, heeft Bateson niet. Behalve dan dat we open moeten staan voor de kansen die dit nieuwe levensritme schijnt te genereren. Waarmee ze doelt op de nieuwe alternatieve samenlevingsvormen die spontaan lijken te ontstaan. Die, zo blijkt, verdacht veel lijken op die van de clan of de uitgebreide familie.

Door Cathérine Ongenae I Foto’s Corbis