Een papa, ik weet niets van papa’s. Papa’s hebben een ander hoofd. Ik heb een mama en een moeke. Een vader heb ik niet nodig. Ik heb mijn vader niet kunnen missen. Ik heb hem amper gekend. Kan een kind ook probleemloos groot worden zonder vader ?

ANNA LUYTEN

FOTO : BENNY DE GROVE

De huiskamer is versierd met kindertekeningen. Poppen en teddyberen slapen op de sofa. Het huis van een moeder van 44 en Eva, een dochter van 6. Een huis zonder vader. “Leg eens uit hoe het allemaal gegaan is, ” vraagt de moeder haar dochter. Eva : “Mijn mama was met haar man getrouwd. Maar ze maakten altijd ruzie. Dus na vijf jaar getrouwd, waren ze gescheiden. Mama wou dan na tien jaar toch een kindje. En wat was er dan mama ? “

Anne : “Ik had toch geen vriend of zo… “

Eva : “Ze heeft me dit al honderd keer verteld. Ze ging naar de dokter. Zaadjes halen. De dokter had een man gevraagd of hij wat van zijn zaadjes in een potje wou doen. De dokter goot die zaadjes in een spuitje en stak het in mijn mama haar vagina. De zaadjes kwamen in mama’s buik. Er begon een baby uit te groeien. Dat was ik. “

Anne : “Nu of nooit. Zo voelde ik het toen. Ik was 38. Mijn huwelijk was spaak gelopen, onder andere op het al dan niet krijgen van kinderen. ” Eva is een gelukkig KID-kind, een Kunstmatige Inseminatie met Donor-kind. Ze bladert door haar foto-album. Het verhaal van haar ontstaan : vruchtbaarheidstesten, echografieën, gelukkige tantes en ooms bij het kraambed. Als het album uit is, kruipt ze in de zetel en leest De Avonturen van Jommeke.

Anne : “Ik heb er nog even aan gedacht iemand uit mijn vriendenkring als donor te vragen, maar ik was bang dat er zich dan later een vader zou opwerpen. Via een slippertje wou ik het ook niet doen. Uit angst voor aids. Mijn zus raadde me kunstmatige inseminatie aan. ” Anne ging naar een gynekoloog die haar begeleidde. “Ik heb geen eisen gesteld. Donors worden regelmatig gekontroleerd. Voor mij was het voldoende te weten dat die donor zelf al drie gezonde kinderen had. “

Wat als Eva toch ooit op zoek wil gaan naar haar vader ? Anne : “Tja, ze kan er niet naar zoeken. Er bestaan geen gegevens over. Ik wilde de identiteit van de donor absoluut niet kennen. Stel je voor dat je tien jaar met de opvoeding van het kind bezig bent en dat er dan opeens een papa voor de deur staat. “

Anne is blond. Eva donker. Af en toe gaat Anne zelf op zoek. “Ze lijkt op mijn zussen. Bij bepaalde karaktertrekken denk ik nu soms wel : dat zal ze van de andere kant hebben. “

Papa’s zijn Eva vreemd. “Een papa ? Ik weet niets van papa’s. Papa’s hebben een ander hoofd. De meeste papa’s hebben kort haar. Als er papa’s zijn, dan moeten de mama’s anders doen. Als hier nu een papa zou zijn, waar moet ik dan lopen ? ” Soms, heel soms zou ze wel een papa willen. “Dan zou ik een poesje kunnen hebben. Die papa zou kunnen gaan werken, ik naar school gaan en mama bij het poesje blijven. ” Vaders zijn er voor Eva alleen uit praktische overwegingen of voor de andere kinderen uit haar klas. Eva : “Niemand vraagt me nog of ik een papa heb, want ik heb het al dikwijls uitgelegd. En, tja, met vaderdag moeten we op school iets voor de vader maken. Dan maak ik van alles. ” Ze schatert het uit van plezier. “Maar ik geef het dan natuurlijk wel aan mijn mama, want ik heb geen papa. Of ik kan het aan nonkel Filip geven, dat is een grappige. “

Anne : “Mijn broer is veel met haar bezig… Ik had een mooie relatie met mijn vader. Hij is gestorven toen ik op trouwen stond. Tijdens mijn zwangerschap heb ik regelmatig aan hem gedacht. Toch geloof ik dat mijn kind geen vader nodig heeft. “

“Eva : “Het is leuk om geen papa te hebben. Ik hou zoveel van mijn mama. Als ik nu een papa zou hebben, dan zou mijn mama altijd met haar man praten en niet met mij. “

Kinderen zonder vader. Het is een erg heterogene groep geworden. Uit de recent verschenen Amerikaanse studie ‘Het gezin in de schijnwerpers : nieuwe perspektieven op moeders, vaders en kinderen’ van de Population Council blijkt dat de traditionele gezinsstrukturen wereldwijd, dus niet alleen in de industrielanden enorme veranderingen ondergaan. De balans van de ekonomische verantwoordelijkheid binnen het gezin helt steeds meer over naar de vrouw. Zowat overal ter wereld worden eenoudergezinnen, bestaande uit een moeder met kinderen, heel gewoon. In België maken ze 14,8 procent uit van alle gezinnen met ongehuwde kinderen.

Volgens de volkstelling van ’91 leven er in ons land 434.613 kinderen alleen bij hun moeder : gescheiden, weduwe, (bewust) ongehuwd. Hoeveel gezinnen er uit kid-kinderen en hun alleenstaande moeder bestaan, kan niet in bevolkingsstatistieken worden opgenomen. “Heel ruim geschat zijn er honderd gezinnen van bommoeders en lesbische ouders die in het AZ van Jette een kid kregen”, zegt Patricia Baetens. Zij is psychologe aan de fertiliteitsafdeling van het AZ van Jette, waar er sinds ’81 op de aanvragen van bommoeders en lesbische ouders voor een kunstmatige inseminatie ingegaan wordt. “Dat belet niet dat vele vrouwen uit deze groepen op een andere manier zwanger geraakten. ” Die andere manieren zijn zelfinseminatie (met behulp van een spuit brengt de vrouw zelf sperma van een donor in) of iemand uit de vriendenkring vragen om een zwangerschap. “En dan kom je aan een veel hoger aantal bommoeders. ” De meeste centra voor kunstmatige inseminatie weigeren nog steeds lesbiennes en alleenstaande vrouwen te behandelen. Sinds ’91 kunnen ze ook terecht in het Gentse centrum voor Seksuele voorlichting. Arts Hilde Elebaut : “Wij hebben zo’n tiental vrouwen per jaar in behandeling. Op de wachtlijst staan nog vijftien vrouwen. Een aantal vrouwen verwijzen we door naar gynekologen en huisartsen. ” De vrouwen die zich in dit Gentse centrum aanmelden voor een behandeling zijn gemiddeld 29 jaar. De verhouding lesbiennes-alleenstaande vrouwen bedraagt zes op 4. Elebaut : “Over Bewust Ongehuwde Moeders spreken wij niet meer. Het zijn alleenstaande vrouwen die op een leeftijd gekomen zijn dat ze kinderen wensen en geen mannelijke partner kunnen vinden of er geen willen. We kunnen hen niet verplichten te wachten tot er toch een man komt. “

Clara : “Ik heb het haar duizend keer gevraagd : Ma, wie is mijn vader ? ‘Jij hebt geen vader, ‘ zei ze. Ik heb nooit een ander antwoord gekregen. ” Clara is tweeëntwintig, kleuterleidster. Haar moeder was achtentwintig toen de liefde van haar leven verongelukte. Clara : “Ze werd dertig, was alleen en wilde toch een kind. Heel bewust en heel erg graag. Ze vrijde met enkele mannen zodat ze niet kon weten van wie het kind was. Ze werd zwanger en ik werd geboren. Ik was haar grootste wens. “

“Ik ben met enorm veel liefde grootgebracht. Een vader heb ik nooit gekend. Er is er ook nooit een komen opdagen. Mijn moeder werd BOM genoemd : Bewust ongehuwde moeder. Ik vond dat fijn om in de klas te zeggen : BOM. ” Clara groeide op in een leefgemeenschap waar verscheidene gezinnen en alleenstaanden samenwoonden. “Ik heb nooit de vaderfiguur gemist. Ik weet niet eens wat het is. Ik had wel een nauwe band met mijn grootvader. Hij timmerde het hok van mijn konijnen, met hem maakte ik als kind achterop de fiets lange tochten. Grootvader-dingen. Ik ben in een heel veilige omgeving opgegroeid. Iedereen zag mij graag. Mijn moeder zorgde er altijd voor dat ze er op belangrijke momenten voor mij was. Als ik leeftijdgenoten hoorde klagen over de ruzies bij hen thuis of de scheidingsperikelen, was ik mijn moeder dankbaar dat ze me op haar eentje die geborgenheid kon bieden. Mijn moeder leerde me hoe belangrijk het is om op je eigen benen te kunnen staan. Ik ben haar daar heel dankbaar voor. Het is voor haar niet makkelijk geweest mij in haar eentje op te voeden. Ik zal haar daar altijd voor blijven bewonderen. “

“In mijn puberteitsjaren begon ik te fantazeren over een vader. Ik stond voor de spiegel. Ik onderzocht ieder trekje op mijn gelaat. Op zoek naar het spoor van de vreemde. Ik lijk sprekend op mijn moeder. Mijn karakter kreeg ik mee van mijn grootvader en nonkel Evert. Ik kon al mijn eigenschappen wel ergens thuisbrengen bij een of ander familielid. Mijn onbekende biologische vader is nooit meer dan een schaduw geweest. Een schaduw van mezelf, die ik na verloop van tijd niet meer nodig had. “

Kan je dat een kind wel aandoen ? Klinkt het langs de ene kant. Het zijn buitengewoon gewenste kinderen roept men aan de overzijde. Anne, de moeder van Eva : “Als koppel heb je altijd nog andere dingen aan je hoofd. Ik ben heel intens met haar bezig. Ik heb zo sterk naar dit kind verlangd. Het is het middelpunt in mijn leven. “

“Het verhaal dat het zaadje komt van een aardige meneer of van een dokter is daarbij net zo acceptabel als het voor kinderen onwaarschijnlijke verhaal dat papa de zaadjes met zijn plassertje in de buik van mamma heeft gestopt”, schrijft Anja Meulenbelt in Opzij.

“Openheid dus. En het gevoel een gewenst kind te zijn, zijn belangrijk, ” aldus Baetens. “De vrouwen die opteren om in een alternatieve gezinssituatie een kind te krijgen, willen zeker niet de rol van de vader ontkennen. Vele vrouwen die de behandeling starten, zijn er zich van bewust dat er zich een identifikatieprobleem kan voordoen, ” zegt Baetens. “Sommigen lossen dat op door een peter voor hun kind te kiezen. Aan die peter wordt meer verantwoordelijkheid gegeven. Anderen zeggen dat ze genoeg mannelijke figuren in hun omgeving hebben. Ze leven niet in een vrouwelijk vacuüm. ” De familie van de vrouw krijgt ook een grote rol toebedeeld. Baetens : “Familieleden zorgen vaak voor de opvang van het kind. Bij alleenstaande ouders is dat zeer evident. Zij hebben meer praktische hulp nodig. Lesbische paren die voor een kind kiezen, zijn meestal al jaren samen. Zij besluiten ook niet van de ene dag op de andere een kind te krijgen. Meestal hebben ze er vaak over gepraat met familieleden. Hoe gaat dat kind leven zonder vader, vraagt iedereen zich af. De grootvader zal dan bijvoorbeeld meer moeite doen omdat hij het gevoel heeft dat hij die vaderrol op zich moet nemen. Ook andere mannenfiguren kunnen een identifikatiefiguur zijn. “

“Het gaat trouwens niet zozeer over vaderschap of moederschap dan wel over de ouderlijke vaardigheid waarover men beschikt. Men spitst de problematiek toe op het feit dat er geen man in huis is. Ik denk dat het een groter probleem is dat alleenstaande ouders alleen de verantwoordelijkheid voor hun kinderen dragen. In zoverre is het hebben van een tweede ouder misschien belangrijker. “

Roel (10) : “Ik voel me niet anders. Ik ben er zelfs een beetje trots op. Vele kinderen hebben geen twee moeders. “

Hermine (37) : “Maar jij durft ook iedereen vertellen dat wij lesbisch zijn… “

Roel : “Daar is geen durf voor nodig. “

Roel is de oudste zoon. Hij is 10. Hij heeft nog een broer van 7 en een zus van 5. Zijn ouders noemt hij mama en moeke. Mama is de vrouw die hem baarde, moeke is zijn mee-moeder. “Ik heb dus twee moeders, omdat mijn moeke en mijn mama liever een vrouw zagen dan een man en gingen samenwonen met elkaar. Kinderen die een vader hebben, vinden een vader en een moeder normaal. Ik vind twee moeders heel gewoon. Ik vind het goed en op school weet iedereen het. Ik moet het alleen dikwijls uitleggen. ” Hermine en Jutta hadden nog graag een vierde kind gehad. Hermine : “Het hele gezin ging mee naar de inseminatie. Ze konden exact zien hoe het gebeurde. ” Over vaders denkt Roel niet. “Het is gewoon een zaadje dat ingeplant is bij mijn mama. Van wie het gekomen is, daar denk ik niet aan. Soms vragen ze wel : kent gij uw vader niet ? Maar ik ken die niet. Ik moet het ook niet weten. “

Hermine : “De donor blijft anoniem. Wij zijn samen de moeders van onze drie kinderen. Ik heb iedere keer de zwangerschap gedragen. We hebben het de kinderen vanaf het begin duidelijk gemaakt : die donor is een donor. Het is geen vader. Een vader zou iemand zijn die alle dagen voor je zorgt. “

Roel hoort wel eens mensen beweren dat het niet goed is voor hem om op te groeien met lesbische ouders : “Op televisie bijvoorbeeld. Maar er is geen verschil tussen ons en de andere kinderen van de klas. Ik denk dat mijn mama mij evenveel kan leren als een vader. Dingen uit hout maken en aan de auto sleutelen heb ik van haar geleerd. ” Hij betwijfelt of er wel dingen bestaan die je alleen met een vader kan doen. “Ik heb geen vader. Ik kan dus het verschil met een moeder niet kennen. Het hangt ervan af welke vader je hebt. Als die vaders het druk hebben, kan je niets doen. Met mijn mama kan ik fikfakken en mijn jioe-jitsoegrepen oefenen. “

Hermine : “Hoe los je het identifikatieprobleem op ? Wat ga je als lesbiennes met een jongen doen ? Het zijn de eerste vragen die je als lesbienne krijgt als je om sperma gaat. Maar wij leven niet op een eilandje. Wij zien ook mannen. We zitten in een groep met allerlei gezinnen. De buurjongen kwam bij ons babysitten en Roel weet best hoe mannen eruitzien. ” Roels ouders zijn een van de eerste lesbische ouders in Vlaanderen. “Wij hadden geen model dat ons zei hoe we vorm moesten geven aan onze relatie en aan de opvoeding van onze kinderen. Het opvoeden komt vanzelf. Ouder zijn, leer je met vallen en opstaan. Het is iets waar we heel kreatief in moeten zijn. Voor onze kinderen is dat typisch vader- en moederpatroon ook moeilijk te begrijpen. Zij voelen wel de verschillen aan tussen hun mama en moeke. Omdat wij twee verschillende mensen zijn. “

Wat ga je het kind later over de vader vertellen ? Het is een van de vragen die Anne Brewaeys (psychologe VUB) stelt in haar onderzoek van 28 lesbische paren en 40 kinderen van het AZ van Jette. In deze studie meet ze enkele faktoren bij de start van de inseminatie, als het kind tussen 1 en 2 jaar oud is en als het kind tussen 4 en 6 jaar oud is. “Lesbische ouders en alleenstaande moeders met een kid-kind vertellen hun kind dat ze verwekt zijn met donorinseminatie. Heteroseksuele paren die een kind hebben via kunstmatige inseminatie verzwijgen het meestal. “

Blijkt dat de helft (56 pct.) van de lesbische ouders met kid-kinderen, moest dat mogelijk zijn, er de voorkeur aan zou geven de identiteit van de donor te laten registreren via de spermabank. Anne Brewaeys : “Ze vermoeden dat hun kind later wil weten wie de donor is. Bij de start van de inseminatie wilde slechts 10 procent van de moeders een registratie, omdat ze geen inmenging in hun lesbische relatie wilden. ” Of kinderen werkelijk behoefte hebben aan de identiteit van de donor blijkt uit het onderzoek van Brewaeys nog niet. “De kid-kinderen zijn daar nog te jong voor. Om het begrip vader te kunnen begrijpen, moeten ze al over een grote mate van abstrakt denken beschikken. Pas in hun pre-puberteit zal die puzzel helemaal in mekaar vallen. ” In Nederland gaan er intussen stemmen op om het anonieme donorschap te verbieden.

Soms zegt mijn moeder : Je bent juist je vader. Ik heb hem nooit gekend, maar toch doet mij dat iets. Als jongen, als kind, kijk je toch naar je vader op. ” Steven is 24. Zijn ouders scheidden toen hij 3 was. Hij zag zijn vader om de twee weekends. “Ik was 8 en samen met mijn moeder op vakantie toen het gebeurde. We waren al terug in België toen ze me vertelde dat vader dood was. Een gasontploffing in zijn huis, zei ze. Ik zal nooit vergeten hoe ik later, als 15-jarige, in mijn moeders bureau aan het neuzen was en in een lade het politieverslag ontdekte. Daarin stond dat mijn vader zelfmoord had gepleegd. “

“Ik vraag het hem nog altijd : waarom heb je dat gedaan ? Je kan problemen hebben maar toch niet van die aard dat je een kind achterlaat. Ik was nog zo klein. Ik heb zijn dood niet kunnen verhelpen. Ik zou er nu alles voor doen om mijn vader te helpen. Ik heb zijn dood lang verdrongen. Ik was niet jaloers op andere klasgenoten die wel een vader hadden. Toch ontkende ik voortdurend dat ik geen vader meer had. ‘Ik zie hem niet veel meer’, zei ik als ze me vroegen waar hij zat. Het beeld van het gelukkig gezinnetje wordt je toch opgedrongen. ” Hoewel de vader van zijn klasgenoten slechts een vaag wezen was. “Op school zegden de anderen : oké, vader is vader. Vader was de man die de kost verdiende en dat was het dan ook wel. “

“Mijn moeder heeft me een prachtige opvoeding gegeven. Ik kan echt niet klagen. Ik heb mijn vader niet kunnen missen. Ik heb hem amper gekend. Maar op sommige momenten vraag ik me wel af hoe mijn leven er zou hebben uitgezien als mijn vader niet gestorven was. Mijn moeder riep soms de hulp in van mijn grootvader. Toen ik 16 was, liet ik op school alles slabakken. Ik begon uit te gaan. Voor mij was dat alleen omdat ik er plezier in had. Mijn moeder dacht dat het was omdat ik een vaderfiguur miste. Dan voelde ik dat ze er met grootvader over praatte en die zei dan : Komaan manneke, studeren. “

“Mijn moeder was mijn mentor. Het feit dat ik door haar alleen ben opgevoed, heeft me zelfstandiger gemaakt. Mijn moeder heeft altijd hard moeten werken om mij te houden. Ik denk dat je als kind van zo’n opvoedingssituatie harder wordt. Misschien besef je ook pas op latere leeftijd dat je geen vader meer hebt. Toen ik afstudeerde aan de humaniora, miste ik hem wel. Als ik binnenkort mijn vliegbrevet zal halen, zal ik hem ook missen. Het zijn van die momenten waarop je vindt dat je toch iets bereikt hebt. Ik zou hem dan graag willen zeggen : Pa, zie nu eens. “

“Ik heb van mijn moeder altijd de boodschap meegekregen niet macho te zijn. Maar ik denk dat je als man toch ook de typische mannendingen mist. Het mannen-onder-elkaar. Ik kan me voorstellen dat je als jongen, wanneer je je eerste vriendin hebt, je er makkelijker met je vader over kan spreken. Uit verbondenheid. Of het moet prettig zijn dat je eens kan zeggen : komaan vader, we gaan samen naar het voetbal. “

“Doordat ik alleen door een vrouw ben opgevoed, stel ik me anders op in een relatie dan andere mannen. Denk ik. Ik heb geleerd heel veel respekt te hebben voor een vrouw. Ik word ontzettend snel verliefd. Ik zou alles doen voor die persoon. Misschien omdat ik dan onbewust het gevoel heb dat die andere minder snel van mij zal weggaan. En toch heb ik het er erg moeilijk mee om met een vriendin samen te leven. ” Hij zou ooit graag zelf kinderen willen hebben. Welke vader zou hij zijn ? “Ik zou heel erg met hen bezig zijn. Wat je zelf niet gehad hebt, wil je toch altijd aan je kinderen geven : de aanwezigheid van een pa. “

Vaders kunnen niet vervangen worden, ze zijn heel belangrijk voor kinderen, maar zeggen dat ieder kind dat geen vader heeft problemen gaat ondervinden, dat is overdreven”, zegt Patricia Baetens. Toch wordt de vraag vaak gesteld : hoe katastrofaal is het voor een kind om zonder de evenwicht scheppende aanwezigheid van een vader opgevoed te worden ? Volgens pedagoog Hans Van Schooten, auteur van het onderzoek Echtscheiding, ouderschap en zelfwaardering, zoeken moeders met hun kinderen emotionele uitwisseling, verbondenheid. “Vaders luisteren niet naar hun kinderen, daar zijn moeders voor. Vader stellen eisen : als jij je nu niet gedraagt zoals ik dat wil… Zo maken ze hun kinderen rijp voor de harde buitenwereld. “

Anne Brewaeys : “Sommige onderzoeken over kinderen die opgroeien zonder vader, zeggen dat die kinderen, en dan vooral de jongens, tijdens hun adolescentie, meer gedragsproblemen vertonen. Maar men moet deze resultaten relativeren. Onderzoek naar het effekt van een afwezige vader komt vaak tot tegenstrijdige konklusies. Een van de redenen hiervoor is dat men eenoudergezinnen als een homogene kategorie heeft beschouwd. Sommige kinderen maakten een pijnlijke scheiding door, anderen niet. In een aantal gezinnen bestaat er een vervangende ouderfiguur en in andere gezinnen niet. Het beeld dat zij hebben meegekregen van hun biologische vader kan variëren van positief tot negatief. Uit Amerikaans onderzoek waarin kinderen werden opgevolgd tot ze volwassen waren, blijkt echter wel dat kinderen die opgroeien in een traditionele gezinsstruktuur het over het algemeen beter doen. Dat vele alleenstaande moeders het financieel veel moeilijker hebben dan getrouwde vrouwen zal hierin wel een belangrijke rol spelen. “

Sommigen onderzoekers waarschuwen voor een apocalyps. De Franse psychologe Christiane Olivier, schrijfster van boeken als Les Fils d’Oreste ou la question dupère : “Het verdwijnen van de vaders is een katastrofe voor de kinderen. ” En daarbij wijst ze ook de vaders met de vinger. “Vaders vervullen een essentiële rol in de vorming van de persoonlijkheid van het kind. Bij een meisje zal de aandacht van een vader haar ego versterken. Ze zal minder geneigd zijn zich te verdoezelen door verleidingsstrategieën. Een jongen heeft nood aan een mannelijke figuur om een korrekte vorm van viriliteit op te bouwen. ” Maar men waarschuwt ook voor het pessimisme van kinderspecialisten. “Er zijn zoveel parameters waar eigenlijk rekening zou moeten mee gehouden worden bij het onderzoek naar de effekten op kinderen van het leven zonder vader, ” zegt Anne Brewaeys.

Uit recente studies over het vaderschap blijkt trouwens dat de rol van de moeder en die van de vader steeds meer op elkaar gaan gelijken. Michael Lamb, dè auteur over het ‘nieuwe vaderschap’ : “De belangrijkste rol van de vader binnen het gezin is het bieden van nestwarmte en veiligheid. “

“Het is niet zozeer de vraag of je een goede vader of moeder bent, dan wel of je over goede ouderschapskwaliteiten beschikt”, zegt Patricia Baetens. Naar aanleiding van het veranderd ouderschap komen er trouwens vanuit Nederlandse hoek voorstellen om de woorden vader en moeder te vervangen door een term die iets sekseneutraler klinkt : Mader. Of nog : Pammie en Mappie.

Zowat overal ter wereld worden eenoudergezinnen, bestaande uit een moeder met kinderen, heel gewoon.