Sinds februari 2004 heeft Marokko een van de meest vrouwvriendelijke wetgevingen van de Arabische wereld. Na één jaar is de meerderheid van de bevolking nog altijd tegen. “We zijn op de goede weg”, vindt niettemin het maandblad ‘Femmes du Maroc’, de spreekbuis van de Marokkaanse vrouwen.

:: Dit artikel kwam tot stand met steun van de Koning Boudewijnstichting.

D ounia lijkt het prototype van de moderne Marokkaanse uit het vrouwenblad waarvoor ze werkt. Tussen de recepten, artikelen over opvoeding van kinderen en schoonheidstips strooit Femmes du Maroc foto’s van mannequins in minirok en verhalen over carrièrevrouwen, seksualiteit en vrouwenrechten. In de straten van Casablanca neemt het aantal gesluierde vrouwen de laatste jaren zienderogen toe, maar in dit blad is geen hoofddoek te bespeuren.

Ook Dounia kleedt zich westers en zegt dat ze nooit van haar leven een hoofddoek zal dragen. Ze kreeg een universitaire opleiding in het buitenland, is ambitieus, zelfverzekerd en woonde tot voor een jaar samen met haar vriend. Dat laatste is niet zo vanzelfsprekend : concubinaat was én is bij de Marokkaanse wet verboden. “Het gebeurde dat we samen ’s avonds aankwamen bij ons appartement en de politie in de buurt zagen”, zegt ze. “Dan maakten we nog een ommetje.”

De journaliste maakte er een erezaak van pas te trouwen als de Marokkaanse wet zodanig veranderde dat zijzelf, en niet haar vader, de huwelijksakte kon ondertekenen. De nieuwe familiewet geeft vrouwen ook op andere vlakken beduidend meer rechten en is een ware doorbraak. De wet werd op 5 februari 2004 van kracht. Krap drie weken later stapten Dounia en haar vriend in het huwelijksbootje.

Sprookjes en vage procedures

En ze leven nog lang en gelukkig, zo valt te hopen. Maar niet ieders ervaring met de vernieuwde familiewet klinkt als een sprookje. “De oude wet, de nieuwe wet, geen van beide heeft me kunnen helpen”, zegt Latifa, in djellaba en hoofddoek. Voor de zoveelste keer is ze samen met haar vader afgezakt naar het centre d’écoute van een van de talrijke vrouwenorganisaties in Casablanca. Jaren geleden is ze door haar man verstoten en al zes jaar wacht ze tevergeefs op het alimentatiegeld dat de rechter haar toekende. Bij gebrek aan een inkomen woont Latifa op haar 48ste weer bij haar ouders. Ze vreest voor de toekomst van haar vier zonen. “Hoop voor mezelf ? Nee, mijn leven is gedaan.”

“Niet betalen van alimentatiegeld is een van de grote problemen die ook onder de nieuwe wet blijven voortduren”, zegt Zahia Ammoumou, de advocate van het centrum en stichtend lid van een andere vrouwenorganisatie. De toepassing van de nieuwe wet is “enorm moeilijk”, bevestigt Rabéa Naciri, het hoofd van de Association Démocratique des Femmes Marocaines, een van de belangrijke Marokkaanse vrouwenorganisaties.

Naciri ziet verschillende problemen. “De procedures zijn vaag, sancties zijn niet gespecificeerd en er is gebrek aan geld en mankracht. Daarnaast geeft de wet een grote beslissingsmarge aan de rechter. Dat is vaak een man die nog aan de oude traditie vast hangt. De nieuwe wet schrapt dat de vrouw onderdanig moet zijn aan haar man, maar een mentaliteit maak je in een jaar niet ongedaan.”

Ammoumou bevestigt : “Ik heb dit eerste jaar enorm veel strubbelingen met rechters gehad. Je moet als advocaat echt doorzetten als je de nieuwe wet wilt doen naleven, en zaken slepen aan. Positief is wel dat begin februari 2005 bij de strafrechtbank van Casablanca een cel startte waar vrouwen met klachten terechtkunnen over geweld binnen het huwelijk. We hopen dat er nu sneller opgetreden zal worden.”

Veel optimistischer is Zhour El Horr. Zij was een van de twee enige vrouwen in de koninklijke raadgevende commissie over de wetswijziging en staat vandaag aan het hoofd van de nieuw opgerichte familierechtbank in Casablanca. “Een nieuwe wet heeft altijd tijd nodig”, zegt zij. “Mijn aanstelling getuigt van een grote politieke wil en intussen volgden alle magistraten in het hele land een opleiding over de wet. Het ministerie van Justitie heeft meer dan 600 toepassingsproblemen verzameld en staat op het punt gedetailleerde procedures te publiceren om duidelijkheid te scheppen.”

Alles bij elkaar blijft ook Naciri enthousiast : “Het moeilijkste is achter de rug. Je mag niet vergeten dat de vorige wet als heilig gold en alleen wijzigbaar door de koning. Er werd gezegd dat er een burgeroorlog zou uitbreken als eraan werd getornd. Maar de nieuwe wet is goedgekeurd door het parlement en daardoor ontdaan van zijn bijzondere status.”

In haar ogen is het politieke klimaat duidelijk veranderd. “Op een recent seminarie over de toepassingsproblemen van de nieuwe wet waren de secretaris-generaal van het ministerie van Justitie en de procureur des konings van Casablanca aanwezig. Zoiets was enkele jaren geleden ondenkbaar. Een groot deel van de politiek verborg zich toen achter de religie om niet aan de wet te tornen. Nee, ik heb het niet alleen over de islamisten. Die hadden trouwens een verdeeld discours : de islamistische PJD-partij was tegen, maar bij de grootste islamistische vereniging werd beweerd dat de oude wet niet de echte islam weerspiegelde. Destijds waren zelfs bepaalde linkse politici tegen een wetswijziging !”

Onwetendheid en misverstanden

In de straten en huizen van Casablanca kun je er niet omheen : de wet is niet overal populair. “Nieuwe familiewet ? Die is niet goed voor vrouwen, want mannen willen niet meer trouwen”, hoor je steeds weer. Mannen én vrouwen verzekeren me dat vrouwen bij echtscheiding nu “met alle rijkdom kunnen gaan lopen”.

Het is een misverstand. De nieuwe wet zegt alleen dat de partners het recht hebben om bij hun huwelijk een akkoord over de verdeling van de goederen te laten opnemen. Bij gebrek daaraan zal de rechter bij de verdeling in geval van scheiding rekening houden met ‘de inspanningen van de vrouw tijdens het huwelijk’ waarvoor ze bewijzen kan voorleggen. Een verbetering tegenover de oude wet, maar ver van het schrikbeeld waarover zovele Marokkaanse mannen zich opwinden.

“De meerderheid van de Marokkanen is tegen, en dat geldt zelfs voor de vrouwen”, bevestigt Soumaya Naamane Guessous, feministe, hoogleraar sociologie aan de universiteit van Casablanca en auteur van een bestseller over de vrouwelijke seksualiteit in Marokko. “Veel Marokkaanse mannen zijn gehecht aan de privileges die de traditie hen geeft en ook vrouwen zoeken nog waar ze staan tussen moderniteit en traditie. We hebben in een halve eeuw dan ook een weg afgelegd waar-over het Westen meer dan een eeuw heeft gedaan.”

“Maar wat betreft de nieuwe wet is het probleem vooral onwetendheid”, zegt Naamane. “Meer dan de helft van de Marokkanen is analfabeet. Op televisie is er zeer weinig over de wetswijziging gesproken, en als het al gebeurde, was dat steeds in klassiek Arabisch, terwijl gewone Marokkanen dialect of een van de berbertalen spreken. Het ministerie van Justitie heeft geen informatiecampagne gehouden. Blijven over als informatiebron : de moskee en de islamisten.”

Officieel is de PJD nu niet langer tegen, maar volgens Naamane zeggen ze nog vaak dat de hervorming tegen de islam is of uit het Westen komt. “Ten onrechte, de hervorming schrijft zich helemaal in het islamrecht in. Je kunt perfect een goede moslim zijn en tegelijk feministe.”

“De islamisten profiteren van de wanhoop”, zucht Naamane. “We zitten met twee tegengestelde stromingen in de maatschappij en de uitkomst is niet duidelijk. Maar één ding is zeker, als we blijven steken in de huidige situatie van uitzichtloosheid voor de jeugd, spelen we in de kaart van het islamisme.”

Stille revolutie

Na de politieke strijd is het nu hoog tijd voor sensibilisatie. Daarover zijn de Marokkaanse feministische organisaties het eens. “Want dat terrein hebben we te lang braak laten liggen voor de islamisten, die het met initiatieven als alfabetiseringslessen handig hebben gespeeld”, zegt Ammoumou.

De taak is immens, zeker op het platteland. “Daar weten de meeste vrouwen niet eens dat er een nieuwe wet bestaat”, zegt Zohra Koubia. Zij staat aan het hoofd van Forum des Femmes, een vrouwenvereniging die actief is op het platteland in het Rif, de streek van oorsprong van een groot deel van de Belgische migranten. Sensibilisatie loopt niet altijd van een leien dakje. “Als een man of een broer in het schriftje van een vrouw ziet dat we het tijdens de alfabetiseringsles over de nieuwe familiewet hebben gehad, gebeurt het dat ze van hun oren komen maken. En de volgende dag mag die vrouw niet meer naar de les komen”, zegt medewerkster Chafia Yazzif.

Mfedla is wél op de hoogte van de nieuwe wet. Ze is moeder van zeven, kan lezen noch schrijven en woont in een douar (gehucht) in de bergen vlak bij de noordelijke stad Chefchaouen. “Voor de vrouwen in de stad is die wet goed”, zegt ze. “Maar voor ons maakt het geen verschil. Om haar rechten te krijgen, zou een vrouw die door haar man wordt buitengezet verscheidene keren naar de stad moeten. Dat zal ze niet doen, al was het maar omdat ze liever verbergt dat ze gescheiden is.”

Als sociologe doet Naamane vaak onderzoek op het platteland. Ze kent de situatie. Toch wil ze optimistisch blijven. “Op het platteland is een stille revolutie aan de gang. Vroeger wilden vrouwen absoluut trouwen om geen oude vrijster te worden en ontleenden ze hun bestaansrecht aan de vele kinderen die ze kregen. Maar onder meer dankzij de televisie is de droom van de meisjes op het platteland totaal anders dan die van hun moeders. Zij dromen van een ideale man die hen respecteert, en ze willen niet te veel kinderen. Op deze meisjes stel ik mijn hoop om de mentaliteit te veranderen.”

Badpak is geen rel waard

Van de dorpen in het Rif terug naar de redactieruimte van Femmes du Maroc in Casablanca is niet alleen in kilometers een grote afstand. Maar in de ogen van hoofdredactrice AïchaZaïmi Sakhri is de strijd van de vrouwenbewegingen daar dezelfde als die van het blad. “Ons publiek bestaat uit vrouwen uit de elite, maar het zijn juist zij die bijvoorbeeld dienstmeisjes hebben en die we dus moeten raken met een artikel over de penibele situatie van de petites bonnes. We mengen feministische onderwerpen met mode en beauty om lezers te trekken. En nee, we tonen geen vrouwen met hoofddoeken. Omdat dat niet het beeld is dat we willen uitdragen. Ik vind dat geen tegenspraak met de stelling dat we de spreekbuis van de Marokkaanse vrouwen zijn.”

Femmes du Maroc bestaat tien jaar. “Het is een bizarre periode geweest”, zegt Zaïmi. “We kregen de nieuwe familiewet, maar tegelijk wonnen de islamisten aan invloed. Destijds wisten we dat we ons in een moslimland bevinden en dat er taboes zijn waar je niet omheen kunt. Maar het is nu nog moeilijker geworden. We kunnen niet meer zeggen dat het voor de emancipatie van de vrouw goed is vrouwenrechten los van religie te bekijken. En we plaatsten ooit een vrouw in badpak op de cover ; dat zou ik nu niet meteen herhalen. Het sop is de kool niet waard. We hebben belangrijker dingen te doen.”

Tekst Ann De Ron

“De hervorming schrijft zich helemaal in het islamrecht in. Je kunt perfect een goede moslim zijn en tegelijk feministe.”

“Het ministerie van Justitie heeft geen informatiecampagne gehouden over de nieuwe wet. Blijven over als informatiebron : de moskee en de islamisten.”