‘Emma’s oorlog’ is een kanjer van een boek over het leven van een Britse ontwikkelingshelpster in Soedan. Een echt gebeurd maar treurig verhaal, dat Deborah Scroggins akelig goed vertelt en dat spannend blijft tot op het eind.

H ‘Emma’s oorlog. Liefde, verraad en dood in Soedan’. Deborah Scroggins, uitg. Globe, 468 p., 29,90 euro.

E mma McCune, een Brits gepassioneerd meisje dat verliefd was op Afrika en Afrikaanse mannen, verhuisde naar Soedan in 1989. Ze was 25, frivool en kunstenares. Direct na haar aankomst bleek hoe anders ze was. Te midden van de hulpverleners en ontwikkelingswerkers viel Emma op door haar ongewone inlevingsvermogen, haar innemende spontaniteit en haar onvoorwaardelijke inzet voor hulpbehoevende kinderen. Ze werd medewerkster van Street Kids International, een organisatie die schooltjes opstart in Zuid-Soedan, dat al jaren geteisterd wordt door burgeroorlog en hongersnood. De leden van de westerse gemeenschap waren dan ook met stomheid geslagen toen Emma trouwde met Riek Machar, een krijgsheer die alles belichaamde wat zij bestreed. Door haar huwelijk raakte ze betrokken bij de bloedige strijd om de macht binnen het SPLA, het Soedanees Volksbevrijdingsleger en werd daarmee een exponent van alles wat er verkeerd kan gaan bij westerse ‘hulpverlening’. Of : hoe de weg naar de hel geplaveid is met goede voornemens.

Deborah Scroggins (41), de Amerikaanse journaliste die bekend werd door haar veelgeprezen reportages uit Oost-Afrika en het Nabije Oosten, ontmoette Emma in Soedan. Ze verslaat nauwkeurig hoe Emma verzeilde in de burgeroorlog en die zelfs in een stroomversnelling bracht.

Emma stierf in 1993. Tien jaar later komt u met een boek over haar. Waarom nu pas ?

Deborah Scroggins : Ik was sinds ’88 verslaggever voor een krant in Georgia, de Atlanta Journal-Constitution. Het was de bedoeling Amerika wakker te schudden met reportages over de hongersnood en de burgeroorlog en ik werd vaak naar die hoek van de wereld gestuurd. Ik wou altijd al iets schrijven over de mensen die ik daar kende, maar dat paste niet in het plaatje. Ik hield wel trouw dagboeken bij, maar er uitgebreid over schrijven, dat kwam er niet van. Ook omdat ik nooit de juiste toon vond. Tot ik een paar jaar geleden in Time Magazine een artikel las, dat het profiel en het leven beschreef van de warlordRiek Machar. Er stond geen woord in over Emma, met wie hij toch drie jaar getrouwd was en die een ontzettende invloed heeft gehad op de situatie in zijn land. Ik vond dat heel jammer, want een vrouw als Emma mag niet vergeten worden..

De kans is klein dat Emma vergeten wordt. Binnenkort wordt uw boek verfilmd door Tony Scott, de regisseur van onder meer ‘Top Gun’. Met Nicole Kidman in de hoofdrol. Als dat geen kaskraker wordt…

Ik heb dat ook gehoord, een paar dagen geleden. Spannend, hĆØ ?

Verschijning met een rode minirok

Emma’s verhaal zou het onderwerp kunnen zijn van een keukenmeidenroman : jonge blanke vrouw stort zich in de armen van een zwarte verzetsheld en vindt het geluk. Maar u vertelt in ‘Emma’s oorlog’ de godganse geschiedenis van Soedan, met Emma als rode draad. U was erg onder de indruk toen u haar voor het eerst zag.

Emma was een onverwacht flamboyante en ontzagwekkende verschijning. Ik zat met een fotograaf dagenlang op een vliegtuigje te wachten, en toen het eindelijk kwam, stapte zij eruit. Een echt mannequintype : 1,80 meter groot, bleek, donkere haren. En ze droeg een opvallend rood minirokje ! Andere blanken in Afrika, zoals journalisten en hulpverleners, maken zich zo onzichtbaar en seksloos mogelijk door kaki shorts of jeans te dragen, maar zij liep daar te pronken in een minirok. Ze was jong en sexy, en duidelijk gelukkig.

U schrijft dat u in uw hart jaloers op haar was.

O ja, ik was afgunstig omdat ze zich zo goed thuis voelde in Afrika. Zij ging zo natuurlijk en spontaan met de mensen om, dat ze haar beschouwden als one of us. Ik was daar als journaliste en ik dacht dat Emma bronnen van informatie had die voor mij onbereikbaar waren.

Toen ze trouwde met die rebellenleider waren alle westerse hulpverleners geschokt en wantrouwig, maar ik dacht : nu heeft ze Ć”lles uit de eerste hand. Nu wordt zij een insider en ik sta aan de buitenkant. Op een bepaald moment verdween die afgunst compleet. Ik kreeg video’s te zien met afgehakte lichaamsdelen, zwangere vrouwen met een opengesneden buik, lijken van mensen en koeien die omgekeerd in de bomen hingen… Die gruwelijke beelden heeft Emma zeker ook gezien, en van dichtbij. Dat bloedbad was het werk van haar man, of hij had er toch minstens zijn manschappen toe bevolen. Toen was ik echt blij dat ik er niks mee te maken had.

Hoe was het mogelijk dat een idealistische ontwikkelingshelpster viel voor een bloeddorstige rebellenleider ?

Emma had Riek leren kennen via haar werk. Volgens haar blokkeerde zijn leger al haar pogingen om in zijn district scholen op te richten en ze zocht hem op om daarover te praten. Riek luisterde aandachtig naar haar. Hij beloofde haar geen strobreed meer in de weg te leggen. Hij zou haar zelfs helpen. Emma was meteen smoorverliefd op hem : deze zachte, gevoelige man had dezelfde idealen als zij ! Nog dezelfde nacht ging ze met hem naar bed. Niet veel later trok ze bij hem en zijn rebellen in, en ze trouwden.

Nu, Riek was een zeer charmante, charismatische man. De locals noemden hem de ‘ Bill Clinton van Soedan’. Ze spraken hem aan met ‘Dr. Riek’. Van het hele rebellenleger was hij het best geschoold, hij had gestudeerd in Engeland. Riek stond ook bol van retoriek over mensenrechten en democratie. Dat beviel Emma uitstekend.

Ten oorlog in naam van de vrede

In Emma’s ogen was Riek een westerse held, maar op een bepaald moment trok hij een luipaardvel aan en vocht bloedige stammentwisten uit.

Toen ze hem pas kende, verzetten Riek en de rebellen zich tegen de moslimregering in het noorden van Soedan, die de christenen en animisten in het zuiden onderdrukte. Een moslimregering die nota bene werd gesteund door Osama bin Laden die in die tijd in de hoofdstad Khartoem woonde. Die regering wilde het hele land de sharia, de islamitische wet, opleggen en bovendien beslag leggen op de olierijkdommen van het zuiden. Dat was nog overzichtelijk : het zuiden tegen het noorden. Maar vanaf 1980 begon de Soedanese regering verschillende stammen in het zuiden te bewapenen en ze tegen elkaar op te zetten om het Volksbevrijdingsleger te ontwrichten. Met succes. Riek en zijn aanhangers splitsten zich af van de troepen van zijn vroegere medestander John Garang. Riek begon een oorlog in een oorlog, een vreselijke stammentwist.

Wist Emma dat dan niet ?

Feitelijk lag zij aan de basis van het geschil tussen Riek en Garang. Zij zette Riek onder druk en stookte de ruzie tussen hen op. Allemaal met de beste bedoelingen, dat wel. Ze deed het in naam van de vrede, de mensenrechten, voedsel voor iedereen. Maar ze had er geen idee van dat ze een oorlog ontketende die hƔƔr naam kreeg : ‘ Emma’s War‘.

Emma’s daden kregen precies het tegengestelde effect van wat ze beoogde. Uiteraard heeft ze de resultaten van de slachtingen gezien, maar ze heeft te laat beseft wat er werkelijk aan de hand was. Blijft natuurlijk de vraag waarom ze niks deed. Of waarom ze zich niet terugtrok. Ik denk dat ze, eens ze bij die zaak betrokken was en zich geĆ«ngageerd had, erbij wou blijven tot het eind.

Ook zij heeft veel foute dingen gedaan.

Ze beging afschuwelijke fouten. Als zij de VN-radio gebruikte om voedselhulp te vragen voor een bepaald gebied, had dat tot gevolg dat de Soedanese regering de VN beschuldigde van steun aan de rebellen, plus dat de overheid dat gebied bombardeerde. Het is maar Ć©Ć©n voorbeeld. Een ander : op een dag wou ze een massa mensen die halfdood waren van de honger naar een dorp lokken onder het valse voorwendsel dat er een voedseldropping zou zijn, gewoon omdat daar een cameraploeg was ! Totaal onverantwoord.

Emma zag zichzelf als ’toekomstige first lady’, zo ondertekende ze haar brieven, tenminste.

Jawel, ze zag zichzelf als een politiek figuur, ze dacht dat Riek de oorlog zou winnen en president zou worden. Maar zover is het niet gekomen. Riek is geen president en zij is al lang dood.

Hoe was uw relatie met Emma ?

Puur zakelijk. Ik belde haar om informatie te krijgen voor mijn reportages, zij belde mij om me op de hoogte te houden en vooral om propaganda te maken voor haar man Riek. Ze trok graag de aandacht op wat hij deed en wilde hem in het nieuws hebben. Om haar levensverhaal te schijven, heb ik veel van Emma’s vrienden en haar familie geĆÆnterviewd. Zij en ik hadden ook veel gemeenschappelijke kennissen.

Het is erg schokkend dat een blanke ontwikkelingshelpster een oorlog doet escaleren.

En toch bewonder ik haar nog altijd. Ik ben het natuurlijk helemaal niet eens met alles wat ze deed, maar ik betrap me erop dat ik haar steeds verdedig als iemand kritiek op haar levert. Onlangs zei iemand dat Emma narcistisch was en zelfingenomen. Wel, dat was ze zeker niet. Ze was ontegensprekelijk naĆÆef, maar tegelijk heel idealistisch. Zoals zoveel mensen voelde ze zich aangetrokken tot Afrika, ook omdat ze het gevoel had er iets goeds te kunnen doen. Dat hebben huidige ontwikkelingshelpers gemeen met de oude kolonialen, missiepaters en nonnen : goede bedoelingen. Ze willen benadeelde mensen helpen en redden. Maar de meeste ontwikkelingswerkers zijn jong en onervaren, idealistisch en romantisch terwijl het veldwerk heel hard is en de realiteit waarin ze terechtkomen absoluut onromantisch. Ze storten zich in iets wat ze niet echt kennen, en dat is een gevaarlijk spel. Door hun onwetendheid kunnen ze gemanipuleerd worden en ze zijn soms de oorzaak van politieke rellen en oorlogen, zoals Emma.

Maar het werk dat ze deed, scholen heropenen, leraren optrommelen, potloden en schriften uitdelen, boeken aanvoeren, maakte haar in de ogen van de bevolking een heldin . ‘The tall Woman of small Britain’, zo noemden ze haar. Ze droegen haar op handen. Letterlijk. Als ze in een dorp aankwam, stroomde de bevolking toe om haar op de schouders te nemen. Ze aanbaden haar. Ook omdat ze zich gedroeg zoals zij. Emma had wel een auto, maar omdat er geen wegen waren, liep ze te voet, uren en uren, kilometers en kilometers, zoals de Afrikanen zelf.

Emma wilde ook een van hen zijn. Ze klaagde zelfs dat de zwarten haar bleven behandelen als een blanke.

O, maar ze werd mettertijd almaar Afrikaanser : arm en ziek, een last voor haar vrienden van wie ze geld en hulp nodig had. Ze had geregeld malaria-aanvallen, kreeg een zeer ernstige vorm van hepatitis. Haar vrienden werden bang voor haar infecties, en voor haar bedelen om geld.

Sinds ze met Riek getrouwd was, raakte ze haar werk en dus ook haar inkomen kwijt. De plaatselijke bevolking bleef haar nog van alles vragen, maar zij had niets meer om weg te geven. Ze was echt straatarm en zag ook wel dat de andere blanken een rijkelijk leventje leidden.

Toen ze nog gezond was, was ze niet alleen onvermoeibaar maar ook zeer dapper.

Ongelooflijk dapper. In mijn boek beschrijf ik een scĆØne waarin ze terechtkomt in een bombardement. Ze had zoveel tegenwoordigheid van geest dat ze niet instortte of wegvluchtte. Nee, ze hielp de dokter bij de verzorging van de gewonden. Wat ik niet wist, was dat ze de arts assisteerde bij het amputeren van gewonde armen en benen, zonder enige vorm van narcose. Kent u mensen zonder een medische opleiding die dat zouden aankunnen ? Emma deed het. Dat is toch onvoorstelbaar moedig !

De sterksten eten eerst

U bewondert haar echt, hƩ ? Maar volgens mij hebt u haar man Riek nooit vertrouwd.

Nee, nooit. Ik ben ervan overtuigd dat hij loog tegen haar en in ieder geval veel verzweeg. Hij misbruikte Emma om westerse hulp en media-aandacht te krijgen. Maar zij hield echt van hem. Of liever : ze hielden van elkaar. Maar Riek en zijn bende hebben heel veel hulpgoederen gestolen. Ze hielden ook een groep kinderen vast, zogeheten Lost Boys, Verloren Jongens. Ze hongerden die kinderen uit om voedselvoorraden te krijgen. De rebellen hadden wel te eten, hĆØ. Zo gaat dat : de sterksten eten eerst.

Verloren Jongens zijn eigenlijk slaven : ze zijn geroofd of gekocht. Het is angstaanjagend, hoe wijdverbreid de slavernij nog is.

Stammentwisten leiden tot het gevangen nemen en roven van vrouwen en kinderen : vrouwen voor de seks, kinderen om er kindsoldaten van te maken. In de Hoorn van Afrika is de slavernij een traditie die al bestond in de tijd van de Egyptenaren. Om die reden is ook de kolonisatie op gang gekomen, meer dan honderd jaar geleden : niet zozeer om zieltjes te winnen als wel om mensen te redden van de slavernij. Maar die is nog steeds niet uitgeroeid. Ook de hongersnood wakkerde de slavernij aan en die gaat nog door. Naar schatting zijn er vandaag de dag zo’n elfduizend slaven in Soedan. Ouders die dreigen van honger om te komen, verkopen een kind omdat ze dan een mond minder te voeden hebben Ć©n omdat het kind beter af is bij rijkere mensen. Meestal spreken ze af dat ze dat kind later zullen terugkopen voor het dubbele van de prijs. Maar dat gebeurt natuurlijk niet. Mensen trekken verder of ze vluchten weg, die vinden elkaar nooit terug. Zulke ouders spreken ook niet over een kind ‘verkopen’, maar het ‘uitlenen’.

In het boek zegt een Soedanees dat hij in de Hof van Eden woont. Mij lijkt het veeleer de hel.

Ik heb hem geantwoord dat er in elk geval genoeg slangen zijn om Eva te verleiden (lacht). Soedan is echt een land van extremen. Ondanks de oorlog is het een prachtig land, vooral het zuiden : zo groen, de lucht altijd vol kleurrijke vogels. Die man zei me dat je er de aanwezigheid van God voelt. “God is als de lucht en de wind”, zei hij. “Je voelt hem overal, maar hij is nooit zichtbaar.” Het wemelt in Soedan ook van de profeten. Er staan er telkens weer nieuwe op, en het volk laat zich door hen leiden. Als het moet naar de dood. Van hen komen ook die verhalen dat je onkwetsbaar wordt voor kogels als je je inwrijft met as en dergelijke.

Waarom horen we nooit meer iets over Soedan ?

Omdat er niets nieuws is, er verandert niet veel. Deze burgeroorlog begon in 1983 en duurt dus al twintig jaar, er vielen twee miljoen doden. Het is de langdurigste en een van de gruwelijkste van Afrika, waarbij godsdienst, slavernij en olie in het geding zijn. Maar vĆ³Ć³r die tijd waren er ook bijna constant oorlogen. Toch voor zover wij weten, en dat is van in de tijd van Livingstone, zo’n 150 jaar geleden .

Emma stierf in ’93 in een banaal auto-ongeval. Maar is dat zeker ?

Ja. En ze was vijf maanden zwanger. De meesten geloofden het niet. Ze dachten dat het moord was, want Emma had al een aantal doodsbedreigingen gekregen. Sindsdien had ze altijd twee bodyguards bij zich, met kalasjnikovs. Die keer was ze alleen. Ze reed met een geleende auto, zonder gordel om, over een druk kruispunt en werd gegrepen door een busje vol passagiers en werd uit haar auto geslingerd. Ze was amper 29.

Was u in Afrika toen ze stierf ?

Ja, maar in Somaliƫ, in die andere burgeroorlog, om verslag uit te brengen over Operation Restore Hope. Ik was in Mogadishu toen die achttien Amerikaanse soldaten vermoord zijn door rebellen die getraind waren door Osama bin Laden. DƔt was pas een chaos. En een ramp voor de ontwikkelingshulp. Toen circuleerde opnieuw het idee dat het tijd was om toe te geven dat het kolonialistisch experiment ƩƩn grote mislukking was. Dat het tijd werd dat alle blanken stilletjes weggingen uit Afrika en de deur achter zich dichttrokken.

Waarom ging u telkens terug naar die ellendige oorlogen ?

(glimlacht) Om de wereld te verbeteren, zeker ?

Griet Schrauwen / Foto Lieve Blancquaert

De kans dat Emma vergeten wordt, is klein. Binnenkort wordt haar leven verfilmd, met Nicole Kidman in de hoofdrol.

“Emma werd mettertijd almaar Afrikaanser : arm en ziek, een last voor

haar vrienden van wie ze geld en hulp nodig had.”

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content