De Gentse architect Victor Horta was veel meer dan een romantische decorateur. Zijn vitale, vernieuwende impuls beïnvloedt de woningbouw tot vandaag. Het Europaliafestival legt de ziel van zijn oeuvre bloot.

Piet Swimberghe

Voortrekkers als le Corbusier of Rietveld waren wellicht nooit zo vooruitstrevend geweest als ze het werk van Victor Horta niet hadden gekend. Dat besef je scherp wanneer je rondloopt in een van zijn Brusselse woningen : Horta gooide als een van de eersten de traditionele opbouw van het interieur overboord. Neem een van zijn meesterwerken : het huis Solvay in de Louizalaan. Ontdoe dat van alle art-nouveaufranjes en je krijgt een hypermoderne woning. Straks kan je dit met eigen ogen ervaren, want tijdens het Europalia-Hortafestival dat deze week van start gaat in het Brusselse Paleis voor Schone Kunsten, wordt de ziel van zijn oeuvre blootgelegd. Bovendien verschijnen dezer dagen twee kunstboeken over de woningen van de meester.

Tot nu toe werd Horta vooral gezien als een superieure decorateur, verliefd op opulente decors. Daardoor kwam zijn bouwkundig vernuft toch zijn grootste verdienste wat in de schaduw te staan. Dat vernuft ondervind je vooral in zijn eigen woning in de Amerikaanse straat. Wat een verschil met de andere huizen in de buurt, zo saai en ouderwets. Bijna al Horta’s confraters hielden in die tijd vast aan de klassieke opbouw met nauwe gangen en achter elkaar gelegen salons. Een constructie waar Horta een hekel aan had. Vergeet niet dat de interieurarchitectuur in de tijd dat hij opgroeide, tussen 1870 en 1880, bijzonder somber en eentonig was. De Napoleon III-stijl was net achter de rug, zwart en donkerbruin waren de modekleuren. Muren werden bekleed met namaak goudleer en in het interieur stonden meubels van papier-maché, eigenlijk beschilderd karton. Het enige frivole kleuraccent kwam van het kitscherige porselein dat de schouwboezem sierde.

Kan het dan verwondering wekken dat de jonge Horta naar vernieuwing snakte ? Bovendien kwam de veelbelovende 20ste eeuw aanzetten met haar moderne snufjes, stoomboten, snelle treinen, electriciteit, telefonische communicatie. Mannen als Horta, van de Velde, Hankar en van Rysselberghe droomden ervan een moderne omgeving voor de mens te bouwen. De tijd dreef hen naar de creatie van een nieuwe stijl : de art nouveau, die tot in detail verschilt van al wat voorheen werd gemaakt.

Maar het gaat om veel meer dan decoratie alleen. Grootmeesters als Horta bouwden volkomen nieuwe huizen, waarin ook anders werd geleefd. Dat verraadt zelfs de hoogst ongewone façade van zijn eerste meesterwerk, het huis Tassel in de Paul-Emile Jansonstraat. Het hele middenstuk van de gevel bestaat uit één grote glaspartij, die reikt van net boven de voordeur tot aan de kroonlijst, zodat het wel lijkt alsof het huis middendoor is gesneden ter hoogte van het trappenhuis. Resultaat : er ontstaat een hoge lichtkoker die de zon diep in huis trekt. Dat was volkomen nieuw. Om het licht maximaal te benutten, zette Horta bovendien een bow-window op de gevel. Vandaag zijn erkers en glaspartijen gemeengoed in de architectuur, maar niet in het bouwjaar 1893.

Je komt binnen in de woning via een centrale deur, die toegang geeft tot een hoge hal waarop de meeste vertrekken uitgeven. Door overal glazen wanden te plaatsen en doorbrekingen te voorzien, zorgde Horta voor een nieuwe opvatting van de ruimte : de vertrekken vloeien in elkaar over. Andere architecten hielden halsstarrig vast aan netjes afgesloten salons waarin het leven stiekem zijn gangetje ging : bestemd voor Victoriaanse puriteinen die wat te verbergen hadden.

Maar wie zich in de grote hal van het Solvay-huis nestelt in een fauteuil, heeft een zicht op het hele reilen en zeilen in de woning, niets wordt aan het oog onttrokken.

Door de glazen koepels baden de huizen van Horta in licht. Geen banaal licht, want gekleurde glasramen zorgen voor impressionistische reflecties. Voor Horta, die opgroeide in de sloppenstad Gent, waren licht en zuivere lucht erg kostbaar. Daarom dokterde hij systemen uit voor de luchtverversing, via vensters en kanalen in muren en vloeren.

Het technische vernuft van Horta’s huizen zou eigenlijk pas goed tot uiting komen als je zo’n woning zou afbreken en alle decoratie zou weghalen. Dan zou je bijvoorbeeld van het Solvayhuis een staalskelet te zien krijgen, een slanke constructie van kolommen en liggers, ideaal om een luchtige woning op te bouwen. Heel anders dan de klassieke herenhuizen van hout en steen, die veel lomper zijn en daardoor ook donkerder.

Horta haalde een stuk van zijn technische bagage bij de Franse grootmeester van de neogotiek, Viollet-le-Duc die een grote bewondering koesterde voor de kathedralenbouwers. Onrechtstreeks verwijst de stalen constructie van Horta dus naar de middeleeuwse architectuur. Zoals de bouwmeesters uit die tijd ontwierp Horta ook Gesamtkunstwerken : zelfs de kleinste details zijn in pure art-nouveaustijl uitgevoerd. Ook dat is ongewoon, want veel huizen met een gevel in art nouveau, waren binnenin nog klassiek opgetut. Horta tekende echter alles zelf, tot en met de deurklinken. Op elk detail werd uren gewerkt Horta stond trouwens gekend als een workaholic die zijn hele leven achter de tekentafel sleet.

Wie deze bouwmeester beter wilt leren kennen, mag het Hortafestival zeker niet missen. Een indringende kijk in zijn huizen krijg je ook via twee nieuwe kunstboeken. Vooreerst is er een werk over Het Huis Solvay van Yolande Oostens-Wittamer (uitg. Diane de Selliers, 3950 fr.), met prachtige foto’s, maar een vrij oppervlakkige tekst. Wie zakelijker informatie wenst, raden we het werk aan van de conservator van het Hortahuis, Françoise Aubry : Victor Horta in Brussel (uitg. Lannoo, 1495 fr.).

Europalia Victor Horta, van 4 oktober ’96 tot 5 januari ’97 in het Brusselse Paleis voor Schone Kunsten. Info : tel. (02) 507.85.94.

Boven, van links af : de trap met het typische lichtspel en de spectaculaire hal in het huis Solvay. Horta bewerkte de woningen tot in detail, in zijn zwierige zweepslagstijl.Onder links : ook Horta’s eigen huis in de Amerikaansestraat getuigt van zijn bouwkundig vernuft.Rechts : opvallend moderne schouw in het huis Eetvelde.