WE LEVEN IN DE LINKER RIJBAAN. DRUKDRUKDRUK, ALLES INSTANT, TIME IS MONEY. HET HOGESNELHEIDSLEVEN, CHECK. MAAR HET GOEDE LEVEN? DAT VRAAGT TIJD. 29 FEBRUARI, ALVAST ÉÉN EXTRA DAG OM ER EVEN BIJ STIL TE STAAN.

Vandaag mogen de gordels even los. Een schrikkeldag is een gewonnen dag. Vierentwintig uur extra tijd, speeltijd, rusttijd. Hoog tijd ook, want we leiden toch zo’n jachtig bestaan. Zelfs in onze taal tikt de klok : snelle media, power naps, speeddating, fastfood, timemanagement. We kloppen langere werkdagen, files zwellen aan, onze e-mailinbox ook. Vragen we iemand hoe het gaat, krijgen we vaak een weinig inspirerend “drukdrukdruk” in return. De Groene Amsterdammer beschuldigde ons twee weken terug van ’turboconsumentisme’. Ook dat nog. Werkelijk alles moet vooruit (maar dat brengt vervuiling mee : het nieuwe taboe).

De tijd houdt ons ook overal in het oog : op onze gsm, in de hoek van het computerscherm, in de auto, op de microgolfoven, in winkels, treinstations, op kerktorens en het nachtkastje. Maar de tirannie van de klok en de versnippering van onze aandacht brengen stress mee. Erger nog, het belast onze relaties, bewolkt onze meningen, bedreigt onze vrije tijd én onze nieuwsgierigheid. Zo oordelen onderzoekers, en zo klinkt het uit de mond van de opgejaagde medemens. Psychoanalyticus Paul Verhaeghe (UGent) wees recent in De Tijd het neoliberalisme aan als spook van deze tijd. “We genieten ons te pletter, maar niemand is tevreden. Nog nooit waren de mogelijkheden om gelukkig te zijn zo groot, tegelijk zijn angst, stress, depressie en eenzaamheid alomtegenwoordig.”

Hoe is onze wereld zo op snelheid gekomen ? De usual suspects zijn de industriële revolutie, globalisatie, verstedelijking, technologie en nieuwe media, kapitalisme en consumentisme. “Halverwege de negentiende eeuw ging de man buitenshuis werken, terwijl de vrouw binnen het huishouden deed. Om het gezin en het tijdschema van de fabrieken en scholen goed op elkaar af te stemmen, werden overal klokken geplaatst”, zegt socioloog Koen Matthijs (K.U. Leuven). “De lineaire, industriële tijd moest exact gemeten worden, en men moest er zich naar schikken, anders was de trein vertrokken of de fabriek gesloten.” Of nog : “Waar Socrates de westerse filosofie nog uitvond zonder idee of het tien voor twee was, of halfvijf, hebben we ’tijd’ sinds de industrialisatie gevangengenomen, mechanisch opgedeeld, en zijn snelheid steeds opgedreven”, schrijft Brits lifestylefilosoof Roman Krznaric in zijn boek The wonderbox.

Macrotrends als kapitalisme, globalisatie en digitalisering zijn heftige krachten die maken dat onze snelheidscultuur moeilijk een halt toe te roepen is. Hoewel, steeds meer mensen nemen openlijk gas terug, van tijdskrediet om te herbronnen tot slow life als nieuwe religie. Zo gaat dat met extreme maatschappijtrends : ze maken de tegencultuur wakker. Of dat onderzoek onlangs in The Guardian : waar hebben mensen spijt van op hun sterfbed ? “Had ik maar meer tijd doorgebracht met geliefden” staat in de top vijf.

Om onze greep op de tijd, en ons lijf, weer te versterken en bewust te kiezen welke koers we willen varen – traag of snel ? – moeten we weer leren kaderen. Waar komen we vandaan, waar willen we naartoe ? “Als de richting juist is, maakt het tempo immers niet uit”, zegt de Amerikaanse denker en onderwijsgoeroe Ken Robinson in zijn bestseller The element : how finding your passion changes everything. Robinson heeft het in zijn boek (een aanrader) over ‘ getting in the zone’ en hoe het ontdekken van je passie(s) je hele leven kleurt.

“We denken vaak dat het te laat is om ons leven een nieuwe wending te geven. Dat komt doordat we het leven zien als één rechte lijn vooruit”, schrijft Robinson. “Zijn we jong, we hebben alle tijd om te experimenteren. Maar wanneer mensen iets opmerkelijks bereiken op latere leeftijd, verbaast ons dat vaak. Die zijn de exit met opportuniteiten toch al lang gepasseerd ? Fout, ons hele leven lang zijn er seizoenen van kansen.”

Robinson pleit ervoor onze tijd op aarde als iets holistisch te zien. Geen rechte lijn vooruit, wel allemaal lussen. Altijd zullen zich momenten aandienen om latent talent weer leven in te blazen, maar om daarin te geloven hebben we nieuwe woorden nodig. “Meer dan driehonderd jaar is het westerse denken beïnvloed door industrialisatie en wetenschap. Dat heeft zich ook in ons taalgebruik genesteld. Tijdverlies, tijd kopen. We moeten naar meer organische metaforen over groei en ontwikkeling.”

Om onze ideeën over de tijd weer in een brede context te plaatsen, slechts één dieperliggende vraag : wat ís tijd ?

VAN TIJD TOT TIJD

Tijd bestaat uit laagjes. Op verschillende niveaus kunnen we over het begrip nadenken. Zo is tijd, in de eerste plaats, meetbaar met een klok. Het zijn ultranauwkeurige atoomklokken die onze tijd meten, al lopen die heel langzaam voor op het ritme van de aarde, waardoor we soms een schrikkelseconde moeten toevoegen om de ‘computertijd’ gelijk te houden met de ‘ware tijd’. Tijd als meetinstrument maakt het de vierde dimensie, naast hoogte, breedte en lengte. Of zoals Ray Cummings in The girl in the golden atom : “Tijd zorgt ervoor dat niet alles tegelijk gebeurt.”

Naast tijd als iets afleesbaar, is tijd ook onlosmakelijk verbonden met oorzakelijkheid. In Genève werden in 2011 neutrino’s waargenomen – deeltjes kleiner dan een atoom – die sneller zouden reizen dan het licht. Een wetenschappelijke bom, zo klonk het, want theoretische analisten beschouwen de lichtsnelheid als absolute limiet sinds Einstein zijn relativiteitstheorie publiceerde. Vermoed wordt dat er een rekenfout werd gemaakt (de kwestie wordt dit jaar beslecht) al zijn er wetenschappers die de waarneming alvast geloven, met allerlei gevolgen voor ons begrip van causaliteit.

Op het meer individuele niveau wordt de kern van onze moeilijke relatie met de tijd (als in ’tijd vliegt’) vooral duidelijk als we het begrip moeten tekenen. “In niet-westerse culturen is tijd vaak iets cyclisch, iets wat zichzelf voortdurend refresht“, zegt Amerikaans schrijver Carl Honoré, auteur van In praise of slow. Net als Ken Robinson erkent Honoré dat voor niet-westerlingen de tijd (en het leven) vaak bestaat uit cirkels, venndiagrammen en seizoenen. Een aantrekkelijk idee, vandaar ook het wereldwijde succes van oosterse meditatie. “In het Westen wordt tijd echter gezien als iets lineair, als een rechte lijn vooruit. Als je een kans niet grijpt, komt ze niet meer voorbij. Wat maakt dat we tijd als een schaarste zien. Vandaar de idee-fixe time is money, zoals Benjamin Franklin zei. “We willen meer gedaan krijgen op minder tijd. We hebben een eyeopener nodig : het snelle leven is niet altijd het goede leven.”

Voor Honoré zelf (bekijk zijn TED-talk rond traagheid, www.ted.com/talks) kwam de wake-upcall toen hij besefte hoe gejaagd hij zijn zoon bedverhalen voorlas. “In plaats van een ontspannen moment aan het einde van de dag, botste mijn snelheid met zijn traagheid. Ik sloeg paragrafen over en betrapte mezelf op het zoeken naar one minute-verhalen.”

Honoré, wiens bestseller In praise of slow door Financial Times even doeltreffend wordt genoemd voor de slow movement als Das Kapital voor het communisme, verdiepte zich in de geschiedenis van tijd en snelheid. Gebrand om onze mindset te veranderen, geeft hij lezingen overal ter wereld (in een tempo waar hij zich goed bij voelt). “Iedereen wil weten hoe hij gas kan terugnemen. Maar iedereen wil het vooral heel snel weten. We zitten vast in fast forward.”

Dat het soms zo moeilijk is om te vertragen en in cirkels te denken is niet verwonderlijk : speed is sexy. Adrenaline verslavend. Het snijdt ons af van de grotere levensvragen, geen tijd om na te denken over de situatie van de wereld. Dachten wetenschappers in 1830 nog dat mensen zouden sterven in de eerste stoomtrein omdat ze door de onnatuurlijke snelheid niet zouden kunnen ademen, dan zijn we vandaag geobsedeerd door snelheid.

DE SCHILDPAD TRAINEN

Gas terugnemen en meer holistisch denken komt ook met een taboe : traag zijn is een zonde. Iets voor luieriken en losers. Om dat taboe te doorbreken, moeten we volgens Honoré niet de lelijke kanten van traagheid promoten, maar de traagheid van elke dag leren vieren. ” Good slow betekent dat je tijd neemt voor een familiemaal, dat je een probleem langs alle kanten bestudeert om de best mogelijke oplossing te kiezen. Door op de juiste momenten intens te vertragen, herontdekken mensen dat ze beter eten, beter liefhebben, beter werken. Completer zijn.” De hele slow foodbeweging, ontstaan in de jaren negentig in Italië en ondertussen uitgebreid van slow science tot slow sex, is een prima voorbeeld van good slow. Of denk aan de voordelen van laatbloeiers, iemand als Michael Roskam die ‘pas’ eind in de dertig debuteert met Rundskop. Nog een voorbeeld van goed traag : op het Creativity World Forum, enkele maanden geleden georganiseerd door Flanders DC, bleek ene Scott Belsky een van de topsprekers met zijn pleidooi voor idle time, treuzeltijd, als voedingsbodem voor creativiteit.

Naast tijd als iets meetbaars (afleesbaar), iets cyclisch (versus lineair), en slow life als wapen tegen de moderne snelheid, bestaat er ook nog een diep geologisch, ultra slow niveau om over tijd te denken. Eentje dat ons leven overstijgt : de kunst van het langetermijndenken. Voorspelde John Maynard Keynes in 1930 nog een tsunami aan vrije tijd en consumentisme omdat de westerse mens weldra in al zijn basisbehoeften bevredigd zou zijn -“De mens die niet langer vecht voor zijn bestaan, moet vechten tegen de verveling” – dan klinkt het vandaag steeds luider dat de energiebronnen van de aarde niet alleen vervuild raken, ze raken ook op, en ondoordacht consumeren wordt binnenkort heel uncool. Hoe kunnen we onze verantwoordelijkheid voor komende generaties weer opnemen, terwijl we door de wereld razen ? Door onze notie van ‘hier en nu’ te leren uitbreiden, niet alleen naar morgen, maar naar de komende duizenden jaren. Dat is het doel van het visionaire project The Long Now (interessante website). In de woestijn van Nevada werken een aantal creatieven en wetenschappers aan een klok die maar om het jaar tikt, om de eeuw gongt, en elke duizend jaar een koekoek vrijlaat. Doel is het volgende millennium doen aanvoelen als volgende week. Wie de tijd wil vatten, begint maar beter zijn innerlijke schildpad te trainen.

DOOR ELKE LAHOUSSE

“IEDEREEN WIL WETEN HOE HIJ GAS KAN TERUGNEMEN. MAAR IEDEREEN WIL HET VOORAL HEEL SNEL WETEN”

IN 1830 DACHTEN WETENSCHAPPERS NOG DAT MENSEN ZOUDEN STERVEN IN DE EERSTE STOOM-TREIN OMDAT ZE DOOR DE ONNATUURLIJKE SNELHEID NIET ZOUDEN KUNNEN ADEMEN