Sedert mei wordt in Egypte de honderdste verjaardag gevierd van Heliopolis, de woestijnstad van de Belgische baron Edouard Empain. Het werk van die visionair geldt als het typevoorbeeld voor de uitbouw van nieuwe steden.

Honderd jaar geleden ontstond een stad in volle woestijn, zowat vijftien kilometer van CaĆÆro. Heliopolis of stad van de zon was de droom van Edouard Louis Joseph Empain, een Belgische ingenieur, zoon van een onderwijzer uit Beloeil en stichter van een indrukwekkend industrieel en financieel imperium.

Hij was de man die de metro van Parijs liet bouwen en de grootste spoorweglijn van China liet aanleggen. In het begin van de twintigste eeuw stond hij aan de wieg van de industriƫle utopie op wereldniveau. Hij werd daarbij aangemoedigd door koning Leopold II en kreeg van hem de titel van baron. Edouard Empain droeg bij tot de economische ontwikkeling van Egypte en richtte er de eerste elektriciteitsmaatschappijen op.

Maar zakendoen was niet voldoende voor deze industrieel. In 1904 besloot hij een stuk woestijn te kopen. In CaĆÆro liet hij de eerste tramlijnen aanleggen en hij koesterde meteen een knotsgekke droom : een stad in volle woestijn. Maar dat gebeurde pas na rijp beraad en met een duidelijke visie voor ogen. Naar eigen zeggen wilde de baron “in deze oasis waar de lucht zuiver is (!) betaalbare woningen bouwen voor hen die geen plaats vinden in de Egyptische hoofdstad”. Toen al was CaĆÆro een stofbak met zowat overal bouwputten.

Empain begreep dan ook dat de aanleg van een tuinstad, met een grand hƓtel, een golfterrein, een renbaan en een zakencentrum, een gedroomde trekpleister zou worden voor Europeanen. Maar de visionaire baron wilde ook de Arabische kunst doen herleven, met het accent op couleur locale. Hij droomde van een stijl die het midden hield tussen het oosten en het westen. De Fransen dweepten toen met Haussman (die de grote boulevards van Parijs liet aanleggen), de Italianen met neorenaissance en de Grieken met neoklassiek. Dit alles gaf de nieuwe stad haar eigen identiteit.

Samen met een Egyptische vennoot kocht Empain voor een peulschil 2500 hectare woestijn op amper vijftien kilometer van CaĆÆro. Het water werd er met muilezels naartoe gebracht. Drie jaar later, in 1908, werd de eerste tramlijn ingehuldigd, die zou de ruggengraat van de nieuwe stad worden. Een jaar later was de stedelijke renbaan klaar, stonden er al 168 gebouwen met uiteenlopende functies en waren 29 kilometer straten aangelegd. Daarna was het de beurt aan het Palace Hotel, toen een van de meest luxueuze ter wereld. Er volgden nog scholen, kerken en moskeeĆ«n.

Een stad zonder getto

Empain was op heel wat vlakken een origineel denker. Hij had een totaal ander stadsplan voor ogen dan de traditionele koloniale vestigingen. Een stad met twee belangrijke groeipolen : enerzijds een zakencentrum binnen een ringlaan, anderzijds een woonkern waar zowel arbeiders, bedienden en kaderpersoneel samen zouden wonen. Een stad zonder getto’s dus. Tussen beide zones werd een kerk gebouwd, opgedragen aan Onze Lieve Vrouw van Tongeren, als aandenken aan het bedevaartsoord vlak bij de geboorteplaats van de baron.

Empain had een zeer gedetailleerd lastenboek opgesteld – hij was tenslotte eigenaar van het geheel – met aandacht voor een harmonieuze ontwikkeling Ć©n voor de kostprijs. Dat betrof zowel de toegepaste technieken als de materialen. Gebouwen werden opgetrokken in gewapend beton, iets wat amper tien jaar bestond. Daarna werden alle sierelementen zoals balkons, pergola’s en ijzerwerk geprefabriceerd. Het leek Ć©Ć©n groot legospel. Het resultaat was een grote coherentie, ondanks de indrukwekkende architecturale afwisseling met als uitschieter het fantastische paleis van de baron zelf. Empain wist zich namelijk te omringen met een team van competente vaklui die bovendien kosmopolitisch waren ingesteld. Vooral de Belg Ernest Jaspar en de Fransman Alexandre Marcel. Laatstgenoemde stond bekend als dĆ© specialist in ‘exotische’ architectuur. Aan hem gaf Leopold II de opdracht om in Brussel de Japanse Toren en het Chinees Paviljoen te bouwen.

Bevolking vervijftigvoudigd

VĆ³Ć³r 1925 waren de neo-Moorse bouwstijl en de art nouveau erg in trek. Daarna triomfeerde de art deco, zowel in de luxueuze villa’s als in de huurwoningen. Tussen 1926 en 1937 werden in versneld tempo bouwgronden verkocht en huizen gebouwd. Enkele jaren later verrees het historische centrum van Heliopolis. De snelheid waarmee er werd gebouwd, werkte de architecturale homogeniteit in de hand. Helaas ging na de Tweede Wereldoorlog en vooral in de jaren 1970-’80 de coherentie van Heliopolis teloor, onder meer door de enorme bevolkingsaangroei. In zeventig jaar tijd had het gezellige stadje van 30.000 inwoners zich ontwikkeld tot een agglomeratie van 1,5 miljoen mensen.

Niettemin heeft men ingezien dat het behoud van dit architecturale erfgoed een must is, niet alleen vanwege zijn intrinsieke eigenschappen, maar ook vanwege zijn voorbeeldfunctie voor de toekomstige ontwikkeling van CaĆÆro. Dat bevestigt Mohamed Ibrahim Soliman, de Egyptische minister van huisvesting. CaĆÆro telt om en bij de twintig miljoen inwoners. De overbevolking is een acuut probleem. De stad wordt overspoeld door een ware mensenzee. Naar schatting komen dagelijks 2000 ontwortelden naar de stad… om er te blijven. Er werden al zeven nieuwe voorsteden gebouwd in volle woestijn, maar in de grootste wanorde. Niet te verwonderen dus dat men wil teruggrijpen naar het geslaagde experiment van onze baron.

Tegenwoordig speelt Heliopolis een belangrijke rol in de periferie van CaĆÆro. Het is een belangrijk centrum van tertiaire activiteiten en blijft nog altijd heel erg in trek. Zijn historische kern, waar nu ongeveer 50.000 mensen wonen, bleef relatief goed bewaard (75 procent van de gebouwen van vĆ³Ć³r 1937 staan nog overeind). Wat deze stad altijd heeft gekenmerkt, is haar kosmopolitisch karakter, haar multiculturele en -confessionele samenleving… iets wat haar ontwerper altijd wilde. Hier klinken klokkengelui en de stem van de muezzin nog altijd door elkaar. En tot voor kort werd ook de synagoge druk bezocht. De aristocratie van CaĆÆro stuurde er haar kinderen naar school. Er zijn nooit conflicten geweest in de stad.

Suzanne Moubarak, echtgenote van de president, heeft altijd in Heliopolis gewoond. In poĆ«tische bewoordingen en niet zonder ontroering vertelt ze haar jeugdherinneringen. Zij voelt zich echt vergroeid met deze stad : “Door deze prachtige voorstad loopt voor mij een stroom van herinneringen aan de mooiste momenten van mijn leven. Ik ben er opgegroeid. Van in mijn prille jeugd keek ik met bewondering naar de mooie gebouwen. Als jong meisje zag ik de pracht van die gebouwen en de met bomen omzoomde boulevards. Ik schuilde onder de booggewelven, typisch voor het straatbeeld hier. Ik stond vol bewondering voor de architectuur en voor de mengeling van westerse en Arabische elementen. In Heliopolis liep ik school, bezocht ik clubs en speelde ik met mijn jeugdvrienden. Wij gingen naar openluchtbioscopen en keken er naar de mooiste films… genietend van een frisse bries. Het was ook in Heliopolis dat we leerden hoe mensen van elkaar kunnen houden en elkaar respecteren.”

Haar echtgenoot, president Osni Moubarak, vestigde zijn presidentiƫle residentie in het voormalige Heliopolis Palace Hotel, een ontwerp van de Belg Ernest Jaspar, opgetrokken tussen 1908 en 1911 in de Arabisch-Moorse stijl die door Empain werd gekoesterd. Het interieur werd ontworpen door Alexandre Marcel, de architect die ook Empains hindoepaleis ontwierp. Als we de bezoekers mogen geloven, is het hotel een unicum dat met niets anders in het Midden-Oosten vergeleken kan worden. Alleen al vanwege zijn luxe en afmetingen. Hier kwam de bourgeoisie van de stad naar de thƩ-dansants die koning Farouk er destijds dagelijks organiseerde.

Robert SolƩ, schrijver en correspondent van de krant Le Monde, is in Heliopolis geboren. Hij beschreef de stad als een samenlevingsmodel waarin een geest van openheid en verstandhouding tussen verschillende culturen bewaard bleef. Wat doet denken aan de spreuk De mens maakt de stad, maar de stad maakt de mens.

Tekst en foto’s Vincent Dudant

Suzanne Moubarak : “Het was ook in Heliopolis dat we leerden hoe mensen van elkaar kunnen houden en elkaar respecteren.”

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content