Rond 1970 hing zijn strijdvaardige kop aan de muur van talloze studentenkamers, maar daarna raakte Che Guevara in de vergetelheid. Inmiddels is er een heuse Che-golf : boeken, cd’s, ski’s, een horloge, een film en tentoonstellingen. Biograaf Jon Lee Anderson over de herrezen mythe.

Jim Schilder / Collage Tom Hautekiet

Veel volk had men in de boekhandel niet verwacht, want wie is gek genoeg om op een zinderend hete zondagmiddag in Manhattan te komen luisteren naar een auteur die voorleest uit een ruim 800 pagina’s dikke biografie over Che Guevara ? Onder het publiek veel jongeren die nog niet geboren waren toen Che in 1967 werd geĆ«xecuteerd. De chef van de immense boekhandel aan Union Square bekijkt de opkomst met tevredenheid, en bekent dat ook hij als student de poster van Ernesto Che Guevara aan de muur had hangen. Zoals iedereen in die tijd. Menigeen wist weliswaar niet meer dan dat de held iets te maken had met Cuba of zo, maar Che deugde, want hij was tegen het establishment en voor revolutie.

Jon Lee Anderson, die vijf jaar heeft gewerkt aan de eerste grondige biografie over Che, zat als journalist in het roerige Latijns-Amerika van de jaren zeventig en tachtig. Zijn nieuwsgierigheid voor Che Guevara werd gewekt tijdens het schrijven van een boek over guerrillero’s ; in gesprekken met zowel linkse als rechtse strijders overal ter wereld hoorde hij dat Che Guevara een belangrijke inspiratiebron was.

Anderson wilde meer weten van die Guevara, stelde vast dat er geen betrouwbare biografie in de winkels verkrijgbaar was, en besloot die toen zelf te schrijven. Hij verbleef drie jaar op Cuba, en reisde naar ArgentiniĆ«, BoliviĆ«, Paraguay, Mexico, Engeland, Rusland en de VS. Hij kreeg alle medewerking van Guevara’s tweede vrouw en inzage in nooit gepubliceerde dagboeken.

De komst van deze biografie gaat gepaard met een heuse Che-golf. In oktober is de executie dertig jaar geleden, en dat zal in tegenstelling tot eerdere verjaardagen niet ongemerkt voorbijgaan. Swatch heeft (te vroeg) een Che-horloge in de collectie gehad. De firma Fisher heeft de Revolution-ski’s op de markt gebracht met de kop van Che (?Dat vonden we wel fun?, zegt een pr-medewerkster). De Amerikaanse rockgroep Rage against the machine kwam met een Che-single, en ook de Spaanse groep Boikot heeft een Che-nummer. Mick Jagger produceert een film over een vrouw en Che in Bolivia. En er zijn nog een stuk of drie biografieĆ«n in aantocht. In Londen werd een Che-biertje uit de handel genomen na protesten van de familie.

Jon Lee Anderson : Ik merk veel belangstelling bij jongeren, maar ze zijn wel het minst op de hoogte. Toch voelen ze zich sterk aangetrokken tot die magnetische persoonlijkheid. Ze stellen weinig vragen. Maar hebben wel belangstelling voor de afbeelding op het omslag, en daarvan hangt in veel boekhandels een poster. Sommige krijgen per dag twintig jongeren over de vloer die de poster willen kopen. Vaak weten ze niet eens wie die man was of hoe ze de naam moeten uitspreken. ?Mag ik de poster van die Ce-Ha-Ee ?? Kennelijk is er iets met dat gezicht. Het is duidelijk hip. Maar het gaat ook over het tarten van de gevestigde orde.

Tijdens de lezing zei u te beschikken over ?een gezond gebrek aan respect voor de status-quo?. Hebben die jongeren dat ook ?

Ik weet niet precies hoe het zit. Voor mij is het ook een verrassing. Drie jaar geleden werd hier Che’s dagboek van zijn motortrip uit de jaren vijftig gepubliceerd, en dat is nu populair bij twintigers. Ook Jack Kerouac en de beat-generatie is weer terug. Misschien zijn de tijden vergelijkbaar. Een politiek cynisch klimaat, weinig illusies, een soort culturele vervlakking.

Een deel van de twintigers lijkt op zoek naar het gevoel van de beat-generatie, van Che ook wel. Het breken met gewoonten, het scheppen van een anticultuur. Dat gaat gepaard met imitatie, met het adopteren van vroegere helden. Het gaat om het idee dat men moet blijven zoeken, dat men zijn eigen levensfilosofie moet ontwikkelen. Het verhaal van Che lijkt het ultieme on the road-verhaal. Bovendien was hij sexy. Iedereen kan een band ervaren met de jonge Guevara. Hij had zijn gebreken, en hij bleef zoeken. Ik kom zelfs jonge Amerikaanse Cubanen tegen die Fidel Castro haten en toch opkijken naar Che.

Wat vindt u van Che-ski’s en Che-horloges ?

Ach, wat zal ik ervan zeggen ? In de optiek van die bedrijven is het communisme dood en dus is er geen dreiging meer. Che wordt dan retro-hip, cool. Generatie X vindt kennelijk dat Che er mooi uitziet. Hij is knap, hij heeft elan, hij oogt gevaarlijk, dat verkoopt. Vooral Amerika heeft de gewoonte geschiedenis tot zich te nemen in de vorm van entertainment. De meeste kinderen weten niets van Vietnam, maar ze hebben de films gezien. De vorige generatie deed dat met de Tweede Wereldoorlog, en de generatie daarvoor met de verovering van het wilde Westen.

Een gigant als Time/Warner verdiende miljoenen aan gangsterrap. Dat ging over het plezier in het vermoorden van een agent, dat ging tekeer tegen vrouwen. Keurige blanke mannen in pakken accepteerden dat omdat er veel geld mee te verdienen was. De rest doet er dan niet meer toe. Als dat kan, waarom dan Che Guevara niet ? Hij is nu overal goed voor, hij is van iedereen. Ik heb in een radioprogramma gezeten met een neofascistische jongere die Che voor zijn beweging opeiste. Hij vergeleek Che met Ezra Pound (een bewonderaar van Mussolini, red). Hij erkende dat Che in ideologisch opzicht een vijand was, maar hij bewonderde hem om zijn eerlijkheid en integer fanatisme, zijn volhardingsvermogen. A man for all seasons. Anderson is al jaren gefascineerd door revolutionairen. Door mensen die zich op zeker moment afscheiden van de meerderheid, die de wapens oppakken en bereid zijn te doden of gedood te worden in naam van een ideaal.

Guevara had een comfortabel leven in Argentiniƫ kunnen leiden. Waarom koos hij voor het lastige en gevaarlijke bestaan van revolutionair ?

Omwille van diverse factoren. Als kind bleek hij te lijden aan astma en hij werd dus al heel jong geconfronteerd met zijn sterfelijkheid. Tijdens een aanval kun je het gevoel hebben dat je stikt, en dat overkwam hem regelmatig. Door die astma was hij veel alleen en las hij alles wat los en vast zat. Hij groeide op tijdens de opkomst van het fascisme, bij liberale ouders die daar fel tegen waren. Hij was van aristocratische Europese komaf. Uit zijn vroege geschriften blijkt dat hij zich, zoals veel pubers, wilde losmaken, zichzelf wilde ontdekken. De gedachte dat hij een alledaags bestaan zou leiden dat vroegtijdig zou eindigen door astma, vond hij onverdraaglijk. Hij las veel avonturenromans die het dagelijkse leven ontstegen. Jules Verne, Dumas. Zijn vader vertelde hem ook graag verhalen over vroegere avonturen. De man was een dromer die graag avonturier was geweest.

Al rond zijn vijftiende las Ernesto veel literatuur en filosofie. Hij wilde alle kennis van de wereld achterhalen. Hij wist alles van Russell en seksualiteit, van Freud en het Oedipus-complex, van hindoeliteratuur, van Griekse en Romeinse mythologie en Spaanse literatuur. Ernesto begon een zoektocht. Hij studeerde medicijnen, onder andere om iets tegen astma te ontdekken.

Aan de andere kant was er de romanticus, de reiziger, die een hevig en intens leven wilde leiden. Door zijn verblijf in allerlei arme gebieden raakte hij steeds meer doordrongen van politiek. Hij zag overal ernstige besmettelijke ziekten en legde een verband met politiek en armoede. Het was een tijd waarin de VS zich intensief bemoeide met Latijns-Amerika. In Guatemala was hij getuige van een rechtse coup. Vanaf toen wilde hij niet langer zomaar arts zijn maar een revolutionaire arts. Tegelijk besefte hij dat hij in het verleden geen keuzes had gemaakt in situaties die er wel om vroegen.

In een van de ongepubliceerde dagboeken schreef hij over het luisteren naar een toespraak van een Cubaanse balling, een volgeling van Castro. Ernesto vond dat de balling ?zijn hart overgaf aan de microfoon?. Hij kon dat niet. Guevara wist dat hij de ideeĆ«n beter kon uitleggen, maar dat die balling zijn meerdere was door de overtuigingskracht. In die periode vond hij zijn bestemming, zijn doel. Hij vond het soort leven dat hij wilde leiden. In zo’n leven kon hij zijn dromen achterna. En hij kon er zelfrespect aan ontlenen. Dat gebeurde uiteindelijk toen hij met Castro op Cuba meevocht in de revolutie.

Che deed iets dat de meesten niet doen : hij koos de moeilijkste weg. Hij volgde zijn droom, zijn innerlijke stem. Zonder compromissen. Regelmatig kreeg hij de gelegenheid zich ergens rustig als arts te vestigen. Hij trouwde. Che liet vrouw en kind achter voor de revolutie. Hij trouwde een tweede keer, kreeg kinderen, maar liet ook hen achter voor de zaak. Bewust betaalde hij iedere keer een prijs. En eiste dat ook van de mensen om hem heen.

Als jongen was Ernesto een humoristisch type, hij haalde graag een geintje uit. Later lijkt dat helemaal verdwenen. Hoe kwam dat ?

Ik heb gesproken met verscheidene vrienden die hem hebben meegemaakt tot hij in 1953 op zijn 25ste Argentiniƫ verliet. Na acht jaar kwam hij voor een conferentie naar Uruguay, en toen was hij de Che Guevara, de commandante. Een aantal vroegere vrienden en zijn broer kwamen hem daar opzoeken. Het viel hen op hoezeer hij was veranderd. Zijn broer probeerde op zeker moment een grap te maken, maar werd door Che ruw onderbroken. Hij deed niet meer mee aan dat soort lolligheid, zei hij. Che wist wel dat het imago dat hij zelf had opgebouwd zoiets niet meer toeliet. Hij zat ook niet meer achter vrouwen aan, wat hij altijd had gedaan. Hij moest vooral inspirerend zijn. In een brief aan zijn moeder heeft hij daarover geschreven. Hij voelde zich verscheurd.

Hij kon heel aardig zijn en heel hard. Toen op Cuba zijn vrouw de auto wilde lenen om hun kind naar het ziekenhuis te brengen, verbood Guevara dat. Ze moest met de bus, zoals iedereen. De auto was alleen beschikbaar voor het werk en dus de goede zaak.

Hij was tegen alle luxe. In een nieuw hoog kantoorgebouw waren liften overbodig, vond Che. Als hij met zijn astma boven kwam, dan kon de rest dat ook. Er waren veel te weinig wc’s. Toen daarover werd geklaagd, zei hij dat de nieuwe mens niet zo vaak hoefde als de oude mens.

U hebt de sergeant ontmoet die Che heeft geƫxecuteerd. Hoe was die man daarover ?

Dat was heel interessant. Hij had een bijzonder vastberaden, hard gezicht. Hij was verbitterd over zijn vroegere superieuren. Zij gedroegen zich als de overwinnaars die de guerrillero’s eronder hadden gekregen, ze werden gefotografeerd, gaven interviews, werden beroemd, kregen promotie. Terwijl deze man zich sinds de executie heeft moeten verbergen, uit angst voor wraak van de Cubanen. Eerst wilde hij geld voor het gesprek want, zei hij, als ik in de openbaarheid kom, loop ik risico’s en ik moet toch iets kunnen achterlaten voor mijn gezin. Ik hield hem wat aan de praat, en ineens barstte hij los. ?Wat denk je,? schreeuwde hij, ?dat ik simpelweg de man ben die de trekker overhaalde ? Ik was in de vallei toen Che werd gevangen, en ik heb drie vrienden gedood zien worden.? Hij was nog steeds woedend. En hij leek zich wat te rechtvaardigen.

Is het beeld dat u had van Che Guevara veranderd ?

O ja, een paar keer. Het begon met de fascinatie voor een man over wie zo bewonderend werd gesproken in allerlei delen van de wereld. Tijdens het onderzoek stuitte ik vaak op informatie waarbij ik me afvroeg : vind ik dit nog een aardige man ? Nu ik klaar ben, is mijn gevoel over hem ongeveer hetzelfde als toen ik begon. Ik vind hem nog steeds fascinerend. Ik denk nog steeds dat hij belangrijk is geweest voor deze tijd. In het begin vond ik het moeilijk de man te scheiden van de mythe. Veel mensen die hem op latere leeftijd kenden, willen die mythe in stand houden. Pas toen ik in het gezelschap van een goede vriend van Che naar ArgentiniĆ« ging, veranderde dat. Ik bezocht plekken waar Che en zijn vrienden hadden rondgehangen. Toen zag ik de jongen, en de jonge man. Ik begon hem aardig te vinden. Ik zag dat we bepaalde overeenkomsten hadden, en dat zorgde voor een meer intuĆÆtief begrip. Vooral over de tijd dat hij als twintiger veel reisde. Ik deed later hetzelfde. Ik had het gevoel sommige dingen door zijn ogen te kunnen zien. De wens dingen te veranderen. Het formuleren van hooggegrepen doelen. Natuurlijk zijn we later een andere weg ingeslagen. Andere tijd, andere cultuur.

Ook door de dagboeken kreeg ik meer zicht op de echte Che. Ik zag hoe langzaam maar zeker de mythe was geschapen, hoe dat aansloeg bij anderen. En dat die in bepaalde opzichten terecht is. Che had heroĆÆsche kwaliteiten, los van de vraag of je zijn opvattingen deelt. Zijn vijanden bewonderden hem. Want het gaat om universele eigenschappen. Daarom ook kwam ik hem zelfs tegen bij anticommunisten in Birma en Afghanistan.

Zoals alle mythologische helden overleed hij jong. Zoals Icarus die naar de zon vloog. Icarus gaat over idealisme en jeugdige onschuld die het nog niet op een akkoordje heeft gegooid met de werkelijkheid, maar die eigen doelen formuleert en probeert te veranderen wat hij niet gelooft. Che probeerde de wereld te veranderen. Ondanks alle onzin en fouten roept dat bewondering op. Voor de een was hij een fanatiekeling, voor de ander een dromer, een falende romanticus, dichter, revolutionair, geflipte econoom, executeur. Noem maar op. Waarschijnlijk was hij het allemaal. Maar uiteindelijk stierf hij wegens zijn overtuiging. Dat raakt ook een christelijke snaar. Er zijn niet voor niets vergelijkingen gemaakt met Jezus. Er is een foto waarop hij wordt omringd door degenen die hem ter dood zullen brengen, de open ogen, het lange haar, en de Romeinen om hem heen.

Van de communistische periode is Che de enige die nog wordt bewonderd. In een tijdperk zonder helden, zonder illusies.

Jon Lee Anderson : Che Guevara A Revolutionary Life, Bantam Press.

Het breken met gewoonten, het scheppen van een anticultuur gaat gepaard met het adopteren van vroegere helden. Che is knap, hij heeft elan, hij oogt gevaarlijk, dat verkoopt. Vooral Amerika heeft de gewoonte geschiedenis tot zich te nemen in de vorm van entertainment. De firma Fisher bijvoorbeeld bracht Revolution-ski’s op de markt met de kop van Che.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content