EEN PARFUM DAT UITGROEIT TOT CULTUURICOON VERDIENT EEN BIOGRAFIE, DACHT DE AMERIKAANSE CULTUURHISTORICA TILAR MAZZEO. IN HAAR BOEK ‘HET GEHEIM VAN CHANEL N°5. DE GESCHIEDENIS VAN ‘S WERELDS BEROEMDSTE PARFUM’ ONTRAFELT ZIJ HET VERHAAL VAN DE GEURIGE BESTSELLER EN HET GECOMPLICEERDE LEVEN VAN DE ONTWERPSTER, COCO CHANEL. EEN VOORPROEFJE UIT HET BOEK.

De verkoop van het nog steeds mateloos populaire Chanel N°5 nam een hoge vlucht. Iedereen die toevallig de winkel van Coco Chanel in de rue Cambon passeerde, begreep onmiddellijk waar haar rijkdom vandaan kwam. Tijdens de oorlog oogde de benedenverdieping als een glinsterende schatkist vol glazen parfumflesjes. Het duurde niet lang of dat was nog het enige dat er verkocht werd. Daar, in de schaduw van het Ritz, vormden de soldaten een keurige rij op de stoep terwijl ze stonden te wachten tot ze een paar flesjes konden kopen voor hun vrouw thuis of, wat veel vaker gebeurde, voor een mooi Frans meisje dat in deze tijden van ontbering waarin alles op de bon was, niet in dezelfde bevoorrechte positie verkeerde als Coco Chanel. ‘De benedenverdieping’, schrijft een historicus, ‘was gevuld met Duitse soldaten die het enige verkrijgbare artikel kochten – Chanel N°5. Als de voorraad was uitverkocht, pakten de moffen de modellen met de ineengestrengelde dubbele C uit de etalage en rekenden die af. Dit was iets wat ze mee terug konden nemen naar hun Fraülein, iets wat bewees dat ze in Parijs waren geweest.’ Duitse generaals stonden niet in de rij : die liepen gewoon naar binnen en kochten meteen een heleboel flesjes tegelijk. Tegen een vriend vertelde Coco dat het bespottelijk was : ‘Tijdens de oorlog konden we in het huis Chanel maar twintig flesjes parfum per dag verkopen. Lang voordat de winkel openging stonden de klanten al in de rij te wachten, vooral Duitse soldaten. Ik moest lachen als ik ze zag ; ik dacht : arme dwazen, de meesten van jullie gaan weer met lege handen weg.’ Dankzij dit unieke parfum dat in het hele Derde Rijk verkocht werd, en uiteraard ook in Duitsland zelf, kon Chanel het zich veroorloven de bezetting in luxe af te wachten. Voor de eigenaars van Les Parfums Chanel was het echter geen optie om in het Ritz Hotel af te wachten tot de oorlog voorbij was. De gebroeders Wertheimer hadden nog steeds 70 procent van de aandelen in handen. Sinds 1935 kwakkelde Théophile Bader met zijn gezondheid en had hij zijn 20 procent aandelen toevertrouwd aan zijn schoonzoons, Raoul Meyer en Max Heilbronn. Hoewel ze uit een oude Franse familie kwamen, hadden ze Joodse wortels, en ze beseften dat ze in gevaar verkeerden. In de lente van 1940, een paar weken voor de capitulatie van Frankrijk, realiseerde de familie Wertheimer zich dat ze alleen nog maar bescherming zouden vinden in ballingschap. Op 13 mei, toen de Duitse troepen de Maas overstaken en op weg gingen naar Parijs, besloot de familie overhaast Frankrijk te ontvluchten. Ze verzamelden zich in het huis van Pierre Wertheimer aan de Avenue Foch 55 en vertrokken in een konvooi van vijf auto’s richting Bordeaux. Vandaar namen ze de trein naar Spanje dat zijn grenzen nog niet gesloten had voor vluchtelingen. Vervolgens reisde de familie meteen door naar Zuid-Amerika, waar ze korte tijd verbleven tot de visa voor de Verenigde Staten in orde waren. Op 5 augustus 1940, na bijna vier maanden reizen en wachten, arriveerde de familie Wertheimer in New York. Later slaagde Raoul Meyer erin naar de onbezette gebieden te vluchten. Max Heilbronn was actief in het Franse verzet en wist uiteindelijk het concentratiekamp Buchenwald te overleven. Ze hadden op het nippertje weten te ontsnappen.

Als de familie Wertheimer er in die eerste dagen van de bezetting niet in geslaagd was Frankrijk te ontvluchten zou er geen Chanel N°5 zijn geweest zoals we dat tegenwoordig kennen, want juist tijdens de Tweede Wereldoorlog groeide dit parfum van een succesvol product uit tot een internationaal cultuuricoon. De Wertheimers waren vast van plan om de productie van Chanel N°5 vanuit New York voort te zetten ; ze gingen aan de slag en wisten opnieuw de Amerikaanse markt met hun product te overdonderen. Ondanks de tegenwerpingen van Coco Chanel hadden zij alle recht om dat te doen. Ze hielden zich per slot van rekening al bijna twintig jaar met Les Parfums Chanel bezig. In New York moesten ze nu een manier zien te vinden om het parfum te kunnen produceren, dus nam Pierre Wertheimer contact op met een oude vriend van hem, Arnold van Ameringen, die toevallig bevriend was met een dame genaamd Josephine Ester Lauter – beter bekend als Estée Lauder. Om Bourjois en Les Parfums Chanel in de running te houden, moest de familie op zoek naar een nieuwe fabriek in de Verenigde Staten en ze vonden iets in Hoboken, New Jersey. Maar nu zagen ze zich voor een levensgroot probleem gesteld : ze hadden grondstoffen nodig, en het geheim van Chanel N°5 school net in die zeldzame bloemenessences uit Grasse. Tenzij ze heel snel handelden – en bereid waren een reeks grote risico’s te nemen – zou het onmogelijk worden om aan die grondstoffen te komen. Ze beraamden een gewaagd plan : ze zouden iemand terugsturen naar Frankrijk. De man aan wie ze deze taak toevertrouwden heette H. Gregory Thomas, een geboren en getogen New Yorker die in Parijs en Salamanca rechten had gestudeerd. Voor het uitbreken van de oorlog was Thomas president-commissaris geweest van het parfumhuis Guerlain en daarna zou hij president-commissaris worden van Chanels parfumfabriek in Amerika. In 1940, toen hij begin dertig was, werd hij op een gecompliceerde geheime missie naar Frankrijk gestuurd. Eerst en vooral ging het erom Pierre Wertheimers zoon Jacques uit het bezette Frankrijk te helpen ontsnappen, om te voorkomen dat hij gedeporteerd zou worden. Daarna moest Thomas de geheime formule voor Chanel N° 5 ophalen in het Parijse kantoor van het bedrijf en doorreizen naar Grasse om zoveel mogelijk van die zeldzame botanische essences te kopen die de basis vormden van het parfum. Geld speelde geen rol. Zonder de bloemenextracten uit Grasse zou er geen Chanel N°5 zijn, begrepen de vennoten van Les Parfums Chanel – althans geen parfum van de kwaliteit die de mensen verwachtten. Als Thomas had gefaald, zou dat weleens het einde kunnen hebben betekend van Coco Chanels parfum. Nog nooit eerder had dit beroemde parfum zo in gevaar verkeerd.

Met de tijden veranderden ook de voorkeuren van mensen en vijftien jaar was al een behoorlijk lange tijd voor een luxeartikel om internationaal succes te blijven hebben. Zelfs voor een alom geliefd en bekend parfum als Chanel N°5 zou een langdurige afwezigheid van het wereldpodium een ongelooflijk risico hebben ingehouden. Het was dus van groot belang om de productie gaande te houden – en dat betekende dat ze jasmijn nodig hadden. Verbazingwekkend genoeg slaagde Thomas in zijn missie. Omdat de vennoten van Les Parfums Chanel zo snel hadden gehandeld, zouden zij tijdens de oorlog een van de weinige parfumfabrikanten zijn die aan deze kostbare en unieke grondstof konden komen – de geuren die het hart van Chanel N°5 vormden. [… ]

Dankzij deze gewaagde onderneming zou Chanel N°5 een nog beroemder parfum worden. Van doorslaggevend belang was het feit dat N°5 als een van de weinige – en misschien wel het enige – Franse parfums uit de jaren dertig nog steeds een product van hoge kwaliteit kon leveren. Waar de benodigde concrète om Chanel N°5 te kunnen maken later in de oorlog vandaan kwam, is een andere intrigerende vraag. Die zevenhonderd pond was voldoende om misschien 350.000 flesjes parfum mee te maken, en de verkoopcijfers bleven een goed bewaard geheim van het bedrijf. Maar gezien de immense populariteit van het parfum tijdens de zes jaren dat de oorlog duurde, lijkt het haast onvoorstelbaar dat het bedrijf minder dan zestigduizend flesjes per jaar verkocht. Met andere woorden, de jasmijnvoorraad moest op een of andere manier worden aangevuld. Misschien bleef hij van die plantages in Grasse komen. Het bezette Europa kende een bloeiende zwarte markt en in feite kon je alles krijgen als je er maar voor betaalde – en het risico durfde te nemen.

Het enige dat we zeker weten is dat de indrukwekkende verkoopcijfers van dit parfum tijdens de oorlogsjaren afhankelijk waren van één simpel gegeven : ‘Chanel N°5 [was] waarschijnlijk het enige parfum waarvan de kwaliteit tijdens de oorlogsjaren constant bleef.’ Dat leidde ertoe dat het in een tijdperk waarin alles op de bon was en iedereen de eindjes aan elkaar moest knopen, het ultieme luxesymbool werd. [… ]

Het geheim van Chanel N°5. De geschiedenis van ’s werelds beroemdste parfum (19,95 euro). Door Tilar Mazzeo, Uitg. Artemis. Vanaf 25 augustus in de boekwinkel.

DOOR SOFIE ALBRECHT

“JUIST TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG GROEIDE DIT PARFUM VAN EEN SUCCESVOL PRODUCT UIT TOT EEN INTERNATIONAAL CULTUURICOON.”