De eerste foto’s van Leibovitz in Rolling Stone zouden het symbool worden voor rock ’n roll. Later viel ze op met soms controversiële beelden van beroemdheden voor het glossy Vanity Fair. Portret van

een fotografe.

HOLLY AGUIRE

FOTO’S : CAMERAPRESS

Recent deed Annie Leibovitz mee aan een bewustzijnscampagne rond Bosnië-Herzegovina. Op haar manier wilde ze de aanklacht tegen de volkerenmoord staven en de slachtoffers moreel steunen. In Sarajevo maakte ze met Susan Sontag een reportage voor Vanity Fair. Waar haalde het tweetal de moed vandaan om middenin de gevechtszone hun leven te riskeren ? Was het omdat de overlevenden van de holocaust zich nog altijd afvragen of de rest van de wereld het nooit geweten heeft, en omdat die wereld schijnbaar opnieuw niet weet wat er met onschuldige burgers gebeurt ? Was de ervaring van Leibovitz als studente in Israël een voorbereiding op dergelijke opdrachten ? Waarschijnlijk beten de uitgevers van Vanity Fair zich de nagels af tot ze veilig en wel terug was, en onderhandelden ze met de verzekeringsmaatschappijen over premies.

Leibovitz portretteerde de helden van Sarajevo : gewone mensen die zich geestelijk verzetten tegen de dood en de vernieling rondom hen. Haar zwart-witfoto’s zijn van een ongekende intensiteit. Uit de kleurenfoto’s straalt de gloed van het bloed. Je hoort als het ware het kraken van het geraamte van de stad die bezwijkt onder het gewicht van haar geschiedenis. Je ziet de oorlogsgeest in de geobsedeerde blik van de bewoners.

Waar heeft Leibovitz het zoeken naar de waarheid geleerd ? In het begin van haar carrière vond ze dat fotografen objektief moesten zijn, het leven moesten vastleggen dat zich voor hun lens afspeelde. Kort nadat ze voor Rolling Stone begon te werken, tijdens een fotosessie met John Lennon, besefte ze dat ze betrokken was bij wat ze fotografeerde. “Het drong tot me door dat ik geraakt wordt door wat ik zie. Ik kon niet meer geloven in iets als objektiviteit. Iedereen heeft een eigen visie. Sommigen noemen dat stijl, maar waar het om gaat, is de ziel van de fotograaf. Op het moment dat je je eigen visie vertrouwt, maak je echte foto’s. ” Dat vertelde ze aan Ingrid Sischy in een gesprek naar aanleiding van het boek Photographs. Annie Leibovitz, 1970-1990 (Uitg. HarperCollins, 1992).

De joodse Leibovitz werd geboren in Connecticut op 2 oktober 1949. Vóór ze naar Israël vertrok voor een werkstage van zes maanden, kocht ze haar eerste fototoestel. In de Amir-kibboets in Noord-Israël werd ze tewerkgesteld op een archeologische site en nam ze er foto’s. Ze hield het meest van foto’s van ladders in sinaasappelbomen. Intussen kreeg ze van haar vriendje een abonnement op Rolling Stone, in die tijd het flower power rockmagazine voor de jeugd van de late jaren zestig, en intussen uitgegroeid tot het gesofistikeerde leading magazine van de muziekbusiness.

Annie keerde terug naar San Francisco om haar studies aan het Art Institute voort te zetten. Ze voelde wel iets voor een bijkomende kursus fotografie, en nam shots van alles wat haar omringde, inclusief protestmarsen tegen de oorlog in Vietnam. Ze slaagde erin een foto te maken van de beroemde dichter Allen Ginsberg terwijl die een joint rookte. Op aandringen van haar vriend Christopher Springmann toonde ze een paar van die foto’s aan de art-director van Rolling Stone. Die kocht meteen de foto van Ginsberg voor 25 dollar, en gaf haar de opdracht zangeres Grace Slick te fotograferen. Leibovitz harkte wekelijks 47 dollar bijeen.

“Ik werkte voor Rolling Stone nog vóór ik afgestudeerd was. Nogal verwaand dacht ik dat ik mijn studies niet eens hoefde af te maken, maar ik had toch voldoende gezond verstand om dat wél te doen. ” Annie was toen amper negentien. “Je moet wel weten dat Rolling Stone in die tijd (1969-1970) niet veel meer was dan een snertblaadje. Ze gebruikten hier en daar stiekem genomen foto’s. Ik vond dat best leuk, en voor hen was ik de ideale fotografe. “

Toen Rolling Stone overschakelde van zwart-wit- naar kleurendruk, moest Leibovitz snel bijleren. “Ik had nog nooit een kleurenfoto genomen, maar loog en zei dat ik er wél ervaring mee had. Een van de eerste kleurencovers van mijn hand was een portret van Marvin Gaye. Ik maakte het zonder enige vorm van kunstlicht. Het was Marvin met de ondergaande zon op de achtergrond, en het enige wat je zag, was de ondergaande zon. Ik wist meteen dat ik licht moest leren gebruiken. ” Geen twee jaar later prijkte ze in de kolofon als chief photographer.

Ze herinnert zich nog de voor- en nadelen van haar vrouw-zijn in die revolutionaire tijd. “Rolling Stone bracht een beeld van de jongerenkultuur, dingen die bij onze leeftijd hoorden : meestal muziek, maar ook politiek, literatuur, sport. De redaktieleden waren nog jong, maar voelden zich ten volle verantwoordelijk. We dachten dat we even belangrijk waren, zo niet belangrijker dan de andere tijdschriften. We wisten instinktief dat we het bij het rechte eind hadden en de dingen brachten die werkelijk belangrijk waren. We waren een excentrieke bende, maar hadden het juiste fingerspitzengefühl. “

“Ik was niet alleen jong, maar ook nog een vrouw. Een onbekend iemand die bovendien een vrouw was, werd totaal genegeerd. Die kon a priori toch niets. Zo kon ik ongemerkt om het even wat uithalen, ongemoeid werken zoals ik het wilde. Ik vond het veel leuker dat niemand naar me omkeek. Eigenlijk genoot ik meer van dat soort werk, op bepaalde vlakken toch, toen ik mij nog incognito in de massa bewoog. Tot dat plots niet meer kon en ik mijn manier van werken grondig moest herzien. “

Uit haar eerste sessie met John Lennon bleek haar typische metode. Aan Sischy vertelde ze : “De beste les over het fotograferen van sterren kreeg ik van John Lennon zelf. Ik stond tegenover iemand wiens muziek ons jarenlang betoverd had, iemand die mijn verbeelding biezonder sterk aansprak, maar die zich gedroeg als de meest normale mens ter wereld. Hij liep door de kamer en vroeg me wat hij moest doen. En ik maar foto’s nemen… Daar was ik tenslotte voor gekomen. Zijn manier van doen was voor mij een belangrijke tip voor de rest van mijn carrière. “

Tijdens een toernee van The Rolling Stones in het begin van de jaren ’70 raakte Annie aan de drugs. Het zou vijf jaar duren om af te kicken. Ze beschrijft die periode als een reis heen en terug naar de hel, maar geeft toe dat ze er toch heel wat pret aan beleefde. Ze nam zoveel foto’s dat je er een kortfilm mee zou kunnen maken.

“Je kon het zo gek niet bedenken of het gebeurde ook werkelijk tijdens die toernee”, vertelt ze. “Ik was ononderbroken samen met het klubje, en ik had de verkeerde mensen gekozen om dat te doen, want ik ging er bijna aan kapot. Ik vond dat ik mijn fototoestel altijd in aanslag moest houden. Wat het ook mocht wezen : altijd klaar zijn voor een kiekje. Niet opgeven. Dan moet je ook letterlijk altijd een toestel bij de hand hebben. Voor mij was fotografie altijd en overal de eerste prioriteit. Ook als alles gezegd en gedaan was, moest ik een foto hebben. Ik wilde ook de unglamourous side van de dingen tonen, maar toch heeft het nog altijd iets romantisch. Uiteindelijk heeft mijn fototoestel mijn leven gered. Ik heb het overleefd dankzij mijn werk. “

“Af en toe had ik ruzie met Keith Richards die me soms vroeg of ik mijn toestel nooit eens kon vergeten. Ik antwoordde hem dat ik tenslotte ingehuurd was om foto’s te nemen. En Mick Jagger zei altijd dat ik maar veel foto’s moest nemen. ” Annie lacht. “Mick wilde zelf zien wat ze deden en hoe. Ik geloof dat ze het nog altijd niet weten… Hij is geïnteresseerd in de geschiedenis, in dokumentatie. “

Daar heeft Leibovitz zeker toe bijgedragen. Op de vooravond van de toernee sloeg Jagger zijn hand door een venster en Annie gaf hem de raad naar een dokter te gaan. “Hij is zeer bijgelovig en vroeg zich af waarom dat gebeurd was, net vóór de toernee. Hij geloofde dat het een slecht voorteken was. Hij liep de stad in en zocht een aantal boeken bijeen over handen. Dat kan je horen in de song Hand of Fate (Black and Blue). Wat kon dat ongeval toch te betekenen hebben ? Het werd bijna een obsessie voor hem. Ik wilde een foto nemen van de hechtingen en vroeg of ik meemocht naar de dokter toen hij een nieuw verband moest krijgen. Mick ging niet akkoord, maar de dokter zei dat het mocht. Dus nam ik foto’s, ook al bleef Mick protesteren. Tot hij me vroeg of het zwart-wit- of kleurenfoto’s waren. ‘Zwart-wit omdat het zo griezelig is’, verzekerde ik hem, maar toen vroeg hij me een kleurenfilm te gebruiken. Als je toch foto’s wil van mijn bebloede hand, dan doe je het beter in kleur ! “

In 1991 gaf ze berouwvol toe aan Ben Brantley van Vanity Fair : “Ik ging mee om aan den lijve te ondervinden wat zo’n toernee allemaal inhoudt. Daarna had ik het een hele tijd moeilijk om me nog in zoiets diepgaands te storten. Er wordt altijd gesproken over de ziel van het model, maar de fotograaf heeft ook een ziel. En ik was de mijne toen bijna kwijt. “

De gevatheid van Annie Leibovitz’ werk bleef al vijfentwintig jaar intakt. In 1983 was ze het beu bekend te staan als de rock ’n roll fotografe, en verhuisde ze van Rolling Stone naar Vanity Fair. Daar werd ze the good and the bad girl van de fotografie. Haar suggestieve foto’s zorgden steevast voor controverse : Demi Moore naakt en zwanger ; Demi Moore met op haar blote huid een geschilderd mannenpak ; Roseanne en Tom Arnold tijdens een partijtje modderworstelen…

Leibovitz ging ook de commerciële toer op met een serie foto’s voor American Express en voor de konfektieketen Gap, waarmee ze internationale bekendheid verwierf. Recent werkte ze de melksnor-campagne af voor de Amerikaanse melkbrigade. Voor Rolling Stone maakte ze foto’s van Richard Nixon toen hij voor het laatst het Witte Huis buitenstapte, en voor Vanity Fair van Bill Clinton toen hij er de eerste keer binnenging. Ze fotografeerde de zwarte aktrice Whoopi Goldberg in een witte badkuip met warme melk, en zanger Bruce Springsteen terwijl hij zijn gitaar neersmakte voor de Amerikaanse vlag. Enkele van de meest kreatieve en krachtige foto’s in haar tweede boek zijn portretten van danser en koreograaf Mark Morris. Annie maakte ook foto’s van Mikhail Baryshnikov, Bette Midler, Ray Charles, Marla Maples, makelaar Donald en Ivana toen die nog het echtpaar Trump vormden…

“Ik herinner me nog goed dat ik aan het White Oak Dance Project werkte met Baryshnikov. Ik dacht het kalm aan te pakken. Plots maakte hij een prachtige pirouette. Ik kon mijn ogen niet geloven en dacht ‘Waw, dat is Baryshnikov’. Ik maakte hier iets buitengewoons mee en het zou verkeerd zijn het als een koele kikker te bekijken. “

Van een choquerende foto gesproken. De hoogzwangere aktrice Demi Moore in haar blootje op de cover van Vanity Fair zorgde voor zoveel herrie in de media dat iedereen erover sprak. Leibovitz beweert dat Demi Moore zelf een en ander suggereerde en dat het je reinste portretfotografie was. “Ik wist dat het een sensationele cover zou worden, maar had nooit gedacht dat de hele wereld op z’n kop zou staan. Het was tenslotte een biezonder natuurlijk beeld. Ik vond het een prachtige foto en er was niets verkeerds mee. In de reklame worden vrouwen gefotografeerd in bad, in bed en half in hun blootje op het strand, zonder erbij na te denken. Zou een zwangere vrouw dan plots taboe zijn ? “

“Wie gefotografeerd wordt”, stelt Leibovitz, “moet tevreden zijn met zichzelf. Lang geleden heb ik ontdekt dat het gaat om samenwerking tussen fotograaf en model. Bij portretfotografie zijn twee mensen betrokken, en ik heb liever dat het model zelf wat ideeën heeft. Ik wil graag iets weten over de mensen die ik fotografeer, en op het moment dat ik hen ontmoet, leer ik nog heel wat dingen bij. “

De meest memorabele foto die Annie Leibovitz ooit nam, is ongetwijfeld die van Beatle John Lennon en Yoko Ono enkele uren vóór Lennon vermoord werd in de buurt van de Dakota building. “Ik wilde een foto van een omhelzing, maar het werd een eenvoudige doch prachtige kus. De sfeer straalt af op wie het beeld bekijkt. Ik word er nog altijd warm van, en het is precies dat gevoel dat me aantrekt in de fotografie. Wat ik voelde bij het nemen van de foto is nochtans iets heel anders dan wat ik nu voel bij het bekijken ervan. Ik voel me triest als ik die foto zie, en ook al praat ik er veel over, het is elke keer een zeer emotioneel moment. Ik wilde een foto nemen van de twee in hun blootje. Op het laatste moment wilde Yoko wel haar bloesje uitdoen, maar de rest niet. Ik werd nijdig en zei dat ze dan maar alles moest aanhouden. Bij het bekijken van de Polaroid-proef was ik fel onder de indruk, want de scène kwam zeer sterk over. In een mum van tijd joeg ik er twee filmrolletjes door. Het is toch ongelofelijk dat Lennon diezelfde avond werd vermoord. “

De intussen overleden Keith Haring is beroemd geworden met zijn graffitistijl. Eind jaren tachtig zette men hem in een witte kamer (witte muren, witte meubels, witte lampen) met een emmer zwarte verf. Hij ging aan het werk en dekoreerde de kamer in zijn typische stijl. Langs de Harlem River Drive in New York is zijn signatuur nog te herkennen : een oranje- en zwartgeverfd handbalveld waar in grote letters Crack is Wack te lezen staat. Haring nam de fotografe in de maling door ook zichzelf zwart en wit te schilderen, waardoor hij als het ware met de kamer versmolt. Leibovitz nam Haring mee, poedelnaakt maar van kop tot teen onder de verf, voor een ritje naar Times Square, waar ze nog een rits foto’s nam. “Ik dacht echt dat we gearresteerd zouden worden, maar niemand, ook de politie niet, besteedde enige aandacht aan die naakte man. “

Het liefst neemt Annie Leibovitz foto’s van haar eigen familie, haar vijf broers en zussen (“wij beschermden elkaar tegen de buitenwereld”) en in het biezonder van haar moeder, die nog gedanst heeft voor Martha Graham. “Ik betrap mezelf steeds opnieuw op het bekijken van de foto’s van mijn moeder als danseres. Als ze niet was getrouwd en geen zes kinderen had gehad, dan was ze ongetwijfeld een professionele danseres geweest. Dat ontroerde me bij het nemen van die foto’s. Die dag waren de rollen duidelijk omschreven : zij was de danseres en ik de fotografe. “

“De foto’s die ik voor het boek koos, zijn die die het meest betekenen. Er zit telkens een soort van overgangsritueel achter, ik zou er dagenlang over kunnen doorbomen. “

Op de vraag of Leibovitz haar leven offerde voor haar kunst, antwoordt ze : “Ik heb mijn leven inderdaad aan de fotografie gewijd. Ik heb inderdaad de indruk dat mijn werk af en toe voorrang kreeg op mijn leven. Ik heb wel broers en zussen, maar geen eigen gezin. De tijd is gewoon voorbijgevlogen. ” Aan een journalist vertelde ze ooit dat ze in het begin van haar carrière nauwelijks een eigen thuis had. “Ik denk dat ik zoveel tijd met de mensen van Rolling Stone doorbracht omdat ik geen zin had om naar huis te gaan. Ik had geen eigen leven. Mijn langste relatie is die met mijn werk. Dat ging altijd voor alles. ” In het begin van de jaren negentig sprak ze over de biologische klok die nooit stilstaat. In 1989 dacht ze even aan eigen kinderen, maar ze besloot “te wachten tot na de tentoonstelling en het boek alvorens een beslissing te nemen”.

“Ik dacht bij mezelf dat ik desnoods altijd kinderen kon adopteren. Geen eigen kinderen hebben is zeker een grote opoffering geweest, en ik ben er nog niet overheen. Wie weet, vertel ik op mijn zeventigste nog altijd hetzelfde. Alles draait helemaal anders uit dan ik ooit verwachtte. Werken is ook leven. Je kan beide niet uit elkaar houden. En ik heb bovendien een boeiend leven, een fantastisch leven. Ik doe dingen waar de meeste mensen nooit de kans toe krijgen, maar dat impliceert ook heel wat verantwoordelijkheid. ” En met verantwoordelijkheid komt maturiteit en stabiliteit. “Vroeger had ik een zeer emotionele verhouding met mijn werk. Na een goede foto was ik altijd euforisch. Doorgaans weet een fotograaf of hij een goede of minder goede foto genomen heeft. Als het niet goed gelukt was, voelde ik me ellendig en maakte ik andere mensen ook depressief. Nu ik wat ouder ben geworden, weet ik dat niet elke foto perfekt kan zijn. De echte goede worden steeds zeldzamer. Ik vind dat ik dit jaar al goed werk geleverd heb : het beste maar ook het slechtste in mijn leven ! Middelmaat komt niet meer in aanmerking. “

“Ik wil voortaan nog vaker tot het uiterste gaan, mijn nek wat verder uitsteken. Ik ben tevreden met wat ik doe. En de manier waarop ik het doe, versterkt mijn motivatie om voort te werken. En daardoor wordt het nog interessanter. Alles wel beschouwd, kan ik zeggen dat mijn fototoestel inderdaad mijn beste vriend geworden is. “

Uiteindelijk heeft mijn fototoestel mijn leven gered. Ik heb de drugs overleefd dankzij mijn werk.

Demi Moore : dertien uur in de schminkstoel alvorens Leibovitz haar foto schiet.

Leibovitz (rechts) en (uiterst links) Demi Moore : “Ik wist dat het een sensationele coverzou worden. “