Actief rusten

Onzin voor softies, menen sceptici. Al kunnen ook zij niet ontkennen dat de mens al millennialang aan meditatie doet. En volgens ernstige wetenschapslui kan het zelfs je hersenen positief beïnvloeden.

www.mindbody.be, vooral voor artsen en gezondheidswerkers.

www.geestlichaam.be, voor patiënten en geïnteresseerden.

M éditation uit de opera Thaïs van Jules Massenet, het is een onontkoombare associatie. De Franse componist, die leefde op het scharnier van de negentiende en twintigste eeuw, zong daarin de lof van de romantische tijdsgeest. Het is een concerto waarin de viool de ziel bestrijkt zoals ook de strijkstokken van Mahlers Dood-in-Venetië-muziek dat doen. De getormenteerde harmonieen en diepe klanken doen je de wenkbrauwen fronsen, de vioolzinnen komen als doorleefde passie je voorhoofd rimpelen. En voor je het beseft, komt alle ontroering van je leven boven en wellen de tranen in je ogen.

Nochtans is dit allesbehalve wat meditatie behoort te doen. Meditatie is geen dagdromerij, geen vergadering voor gevoelens, geen rondje vrije associatie en evenmin een inspannende poging tot stilzitten en toch vrolijk zijn. Meditatie beoogt concentratie en aandacht, die op hun beurt leiden naar het beheersen van de geest. Zonder oefening is dit voor geen kat bereikbaar. Wie probeert een minuut lang aan niets te denken, moet al na enkele seconden toegeven dat er een vinnig motortje onder onze gedachten ronkt.

Eeuwenlang weten mensen dit al, en even lang proberen ze met allerlei technieken inzicht te krijgen in de processen van de geest. Waarschijnlijk bestond dit lezen en beïnvloeden van ons brein al in de prehistorie, toen sjamanen via zang, dans, getrommel en drugs dachten bij de geesten van de goden te komen. Hun trance bracht hen dichter bij de diepten van de menselijke psyche dan ze zelf ooit beseft hebben. De oudste geschriften die ons iets over meditatie leren, zijn de veda’s, de hindoeïstische teksten die tussen vier- en vijfduizend jaar oud zijn. In de zesde eeuw voor Christus ontstond het verhaal van prins Siddharta, die een staat van verlichting bereikte na een dagenlange meditatie onder een boom en zo de traditie van het boeddhisme deed opbloeien. Uit het christendom van de tweede eeuw kennen we de woestijnvaders, die van afzondering, meditatie en dicht bij God zijn hielden. Het jodendom kent de mystieke denkers van de kabbala en in de islam zijn het de soefi’s die meditatieve rituelen beoefenen.

In de Europese cultuurgeschiedenis symboliseerden twee figuren de pro’s en contra’s van meditatie. De Spaanse karmelietes Theresa van Avila promootte mystieke praktijken met heel haar heilig hart, maar het was Martin Luther die het pleit won en vanuit zijn ijver voor een terugkeer naar de Schrift al wat maar een beetje zwevend was naar de hoek verwees. Mediteren is sindsdien vooral een kwaliteit van oosterlingen, die met hun wijsheid maar af en toe door het achterdochtige rationalisme van westerlingen geraakten. Eén van die doorbraken kwam er door toedoen van de Beatles, toen die openlijk getuigden van hun ontzag voor de goeroe Maharishi Mahesh Yogi en zijn transcendente meditatie. Meditatie werd al snel een attribuut van de flowerpowerbeweging, en bleef jaren allerlei mensen aantrekken, tot het in de new-agegolf als nieuw en toch oud uit de kast werd gehaald.

Van Azië tot in Amerika

Het beheersen van de geest kun je bereiken door middel van verscheidene meditatietechnieken. Eerst en vooral is er de weg van de concentratie, waarbij men zijn aandacht richt op het eigen lichaam, bijvoorbeeld op de ademhaling. Het focuspunt kan ook bij een voorwerp liggen, bij een vlam of een tekening, of bij een geluid, zoals het druppen van water of de trillende klank ‘oohm’. Een woord of zin die je voor jezelf telkens weer herhaalt om de buitenwereld te laten vervagen, noemt men een mantra. Verder kan het inzoomen op de geest ook bewegend gebeuren : door te lopen, door yoga of door tai-jioefeningen. Getrainde geesten kunnen zelfs hun eigen gedachten en zintuigen het uitgangspunt van inzicht laten zijn, zonder dat ze daar al te veel bij afdwalen.

De meesters van de meditatie zijn de boeddhisten. Ze zitten in geconcentreerde stilte, kijken daarbij naar wat er op hen afkomt en zien in de volle acceptatie van deze ervaring een weg om ze ook weer los te laten en te overstijgen. Tibetaanse monniken kunnen dit zitten acht uur volhouden. Vaak zijn het deze sexy kale koppen met oranjerood gewaad die mensen over de meditatieschreef trekken. Zo mediteert ondertussen de crème van het glitterbeeldscherm en met hen tien miljoen Amerikanen. Richard Gere doet het, Sting ook en David Lynch trekt er sinds 1973 tweemaal anderhalf uur per dag voor uit. Sinds de baas van Ford Motors, Bill Ford, zoemend rust zoekt, zit men ook in Amerikaanse bedrijven, advocatenkantoren en overheidsgebouwen regelmatig op een matje. In Los Angeles maakt ene Philip Berg met zijn centrum voor kabbala de joodse mystieke leer zo succesvol dat eerst Madonna en later ook Britney Spears en Demi Moore bereid zijn om in het openbaar het bijbehorende rode armbandje te dragen.

Het interessantste voorbeeld levert de vipassana : de yogaleer van de Birmaanse Goenka. Vipassana doorbreekt met meditatie ongezonde mechanismen van haat, depressie, angst en hebzucht, en heeft daarom nogal wat succes in gevangenissen. India heeft ondertussen meer dan 10.000 gedetineerden in gespecialiseerde centra aan het mediteren gezet en in New Delhi behoort deze techniek tot de verplichte vakken van de politieschool. Sinds 1997 wordt er ook gemediteerd in de gevangenissen van San Francisco en Seattle. Zelfs de zwaar bewaakte nor van Bessemer, Alabama boekt successen met vipassana, wat dan weer aanleiding gaf tot een onderzoeksbeurs die het National Institute of Health aan de universiteit van Washington gaf. De meest Amerikaanse meditatietechniek is ongetwijfeld die van Victor Davich. Hij ijvert voor korte sessies van acht minuten, omdat dat de gemiddelde spankracht is van de concentratie van de Amerikanen, geprogrammeerd als ze zijn door telkens maar acht minuten televisiekijken voor er weer een reclameblok aankomt.

Wetenschappers op het matje

Al sinds eind jaren zestig zijn er ook enkele Amerikaanse wetenschappers duchtig met meditatie aan de slag gegaan. De baanbrekendste studie was die van Herbert Benson, professor aan de Harvard Medical School. Toen hij een groep proefpersonen in zijn lab aan het mediteren zette en tegelijk hun lichaamsfuncties mat, zag hij dat ze minder zuurstof gingen verbruiken en dat hun hartritme daalde. De thètagolven, dat zijn de hersengolven die net voor de slaap optreden, stegen ten nadele van de bètagolven, die we hebben als we alert en bewust bezig zijn. In zijn bestseller The Relaxation Response besloot hij dat meditatie de instinctieve fight-or-flight-reactie doet afzwakken, waardoor een mens kalmer en gelukkiger kan worden.

Onderzoeken van Benson, en die van zijn opvolgers en collega’s, hebben vandaag tot een aantal duidelijke besluiten over de effecten van meditatie geleid. Het dalen van de actieve hersengolven wijst op een minder actief zijn van zowel de hersenlob die verantwoordelijk is voor planning, redenering en zelfbewuste emoties als van de lob die de informatie verwerkt van zintuiglijke ervaringen en de oriëntatie in tijd en ruimte. Geoefende mediterenden blijken zeer snel zelf die verandering van hersengolven te kunnen inleiden. Bovendien verplaatst hun hersenactiviteit zich dan van de rechterhersenhelft naar de linker-, wat erop neerkomt dat het negatieve denken veld verliest ten voordele van een enthousiast en relax gevoel. De laatste onderzoeken maten bij mediterenden ook meer antistoffen dan bij niet-mediterenden.

Onder andere deze resultaten deden in Amerika een nieuwe tak in de gezondheidszorg ontstaan : de MBM, of voluit Mind-Body Medicine. In bijvoorbeeld het Beth Israël Hospital in Boston, de stad waar ook de Harvard Medical School huist, proberen dokters en therapeuten de geestelijke en lichamelijke aspecten van kwalen met elkaar in verband te brengen en patiënten daarvan bewust te maken. Relaxatie en meditatie zijn in een MBM-programma van groot belang, net als stressbeheersing, communicatie- en cognitieve vaardigheden. Op die manier wil MBM een patiënt doen afstappen van een totale overlevering aan de medische wereld en hem inzicht en vaardigheden leren die hem positief met zijn ziekte leren omgaan. De lijst van studies over goede resultaten bij patiënten allerhande is lang. Mensen met kanker, hiv en aids, infertiliteit, chronische pijn of vermoeidheid, hart- of slaapproblemen, astma, psoriasis en reumatoïde artritis vonden al verlichting bij deze aanpak.

West-Europa in de wierook

Hoe liggen de zaken in West-Europa en België ? Wij hebben al eeuwenlang kloosters en abdijen die ervoor zorgden dat de traditie van het mediteren nooit volledig van de kaart werd geveegd. Dat heeft natuurlijk voor- en nadelen. Deze meditatiewijze steunt enerzijds op traditie en de ervaring van generaties, maar wordt ook dikwijls genegeerd omdat ze in een specifiek christelijk perspectief worden gekaderd. De oosterse technieken worden wegens hun goeroesfeer en wierookgeuren dan weer graag in een sektarisch hoekje geduwd. Goed dus dat de wetenschappelijke en medische aanpak van meditatie stilaan uit Amerika naar hier komt overgewaaid, al hebben medische kringen daarbij nog vaak terughoudende reacties. Sinds de tweede helft van de negentiende eeuw is psychologie immers samengegaan met een positief wetenschappelijke aanpak, die enkel inzichten aanvaardt uit objectief meetbare en herhaalbare onderzoeken. Aanhangers van deze manier van werken hebben het tot op vandaag moeilijk met bijvoorbeeld de wijdverspreide psychotherapieën, omdat die moeilijk te meten zijn.

Toch is het zelfs met een sceptische bril op de wetenschapsneus niet meer haalbaar om de effecten van meditatie te ontkennen, weet Björn Prins, licentiaat in de klinische psychologie en psychotherapeut. “Bij patiënten met chronische pijnen en mensen die al meermaals een depressie hadden, zijn de positieve resultaten van meditatie zeer duidelijk en ook wetenschappelijk gemeten. Met een iets minder sceptische bril zijn ook effecten waarneembaar bij agressieve jongeren, mensen met angsten en bij de huidziekte psoriasis. De laatste jaren is er ook professor Mark Williams, een professor psychologie die aan de universiteit van Wales onderzoekt hoe depressieve mensen met meditatie en inzichttraining geholpen kunnen worden. Sinds hij zijn gerenommeerde naam met meditatie wil verbinden, besluiten ook hier meer en meer artsen om het kind niet met het badwater weg te gooien.”

Eén van die artsen is professor Van Heeringen, diensthoofd psychiatrie van het Universitair Ziekenhuis Gent. Hoewel het UZ een gezonde argwaan ten opzichte van spiritualiteit en nieuwe stromingen allerhande bewaart, besloot het toch een samenwerking op touw te zetten met David Dewulf, die als arts in het Harvard Teaching Hospital Beth Israël getraind werd in de methode van Mind-Body Medicine. Dewulf vond in deze inzichtmeditatie een samengaan van oosterse wijsheid en westerse psychologie, en dat is voor westerlingen aanvaardbaarder. “De meesten maken zichzelf ziek door te vechten tegen al wat ze ervaren”, vertelt Dewulf. Maar waarom dan geen gewone meditatie, als we ondertussen weten dat we zo die vanuit de hersenen gestuurde fight-or-flight-reactie kunnen beïnvloeden ? Dewulf legt uit. “Meditatie die enkel op concentratie bouwt, probeert de geest af te leiden van storende zorgen, gedachten en gevoelens, zodat de persoon meer tot rust komt. Inzichtmeditatie gaat een stap verder, ze wil mensen ertoe brengen de realiteit te zien en te aanvaarden zoals ze is. Dat is nodig om mensen te motiveren om uit hun vastgeroeste patronen te breken. Zo bekijken we bijvoorbeeld de ademhaling. Hoe adem je, waarom, wat doet het je ? Hetzelfde doen we met pijn, en later ook met gedachten en emoties, de eigen communicatiestijl, voeding en lichaamsbeweging. Enkel met voldoende inzicht komt er zelfzorg en therapietrouw, en enkel met genoeg vaardigheden kun je daarmee vruchtbaar werken.”

Ondertussen is het UZ Gent al een jaar bezig met deze MBCT-trainingen, de Mindfulness-Based Cognitive Therapy. In 2004 start een nieuw project met mensen die al driemaal een depressie doormaakten. Depressie is volgens de Wereldgezondheidsorganisatie de ziekte van de eenentwintigste eeuw en vraagt daarom naar meer en betere preventiestrategieën. Vlaams minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen Adelheid Byttebier besefte dat de MBCT-training in Europa een uniek initiatief is en ondersteunde het UZ Gent dan ook met fondsen voor dit project. Volgens psychologe Karen Godfrin gaat het om een training inzichtmeditatie waarvan tegelijk ook de doeltreffendheid onderzocht wordt. Via vragenlijsten worden aspecten als het autobiografisch geheugen en het kunnen opsommen van toekomstige positieve gebeurtenissen geëvalueerd. Godfrin : “Onderzoek toont aan dat suïcidale mensen, in vergelijking met de controlegroep, minder vlot mogelijke positieve toekomstige gebeurtenissen kunnen vertellen. We willen dit aspect dan ook voortdurend op vooruitgang controleren.” Verder dan de training en de vragenlijsten gaat het voorlopig niet, al is het de bedoeling om in de toekomst ook te kijken in hoeverre MBCT hersenfuncties verandert.

In België dus nog geen mediterenden aan de hersenscan. Maar de wetenschap dat een universitair ziekenhuis meditatie op de agenda zet en dus vertrouwen heeft in de mogelijke positieve effecten, doet de weinig doorzichtige wierookdampen errond toch wat optrekken. Misschien krijgt meditatie ooit nog de erkenning die het in oosterse middens heeft : dat van een natuurlijk, goedkoop en altijd beschikbaar medicijn voor de meest uiteenlopende pijnen van hart en lijf.

Ondertussen hebben we alvast geleerd dat er achter het trillend luisteren naar Méditation ook een ander soort luisteren op ons ligt te wachten. Een schouwend luisteren, dat glimlacht om zoveel gespannen passie en tegelijk aanvaardt en relativeert. Nu maar hopen dat ook onze hersenen reageren.

Tekst Gretel Van den Broek

Waarschijnlijk bestond het beïnvloeden van ons brein al in de prehistorie, toen sjamanen via zang, dans, getrommel en drugs dachten

Misschien krijgt meditatie ooit nog de erkenning die het in oosterse middens heeft : dat van een natuurlijk, goedkoop en altijd beschikbaar medicijn.