Om alle nieuwe inwoners te huisvesten werd Amsterdam aan het begin van de 17e eeuw uitgebreid met drie brede grachten rond het middeleeuwse centrum in de vorm van een halve maan.
Grachtengordel
De Amsterdamse grachtengordel is in een aantal fasen aangelegd. De eerste aanzet.werd al eind 16e eeuw gegeven, maar de uitvoering van het ambitieuze ontwerp voor de halvemaanvormige stadsuitbreiding met drie hoofdgrachten begon in 1613, Dit betrof de Herengracht, Keizersgracht en Prinsengracht vanaf de Brouwersgracht tot de Leidsegracht, die tot 1656 de grens van de stad vormde.
Bij de ‘Vierde Uitleg’ van 1656 en 1668 werd de halvemaanvormige grachtengordel voltooid vanaf de Leidsegracht tot en met de Oostelijke Eilanden die werden aangeplempt in het IJ.
De gevels van de voorname huizen langs de grachten weerspiegelen de mode van die tijd: classicisme en later ook barok. Voor de minder-aanzienlijke immigranten werden ‘nieuwbouw’-wijken aangelegd in het Noord-westen (de ‘Jordaan’) en in het Oosten (o.a. de ‘Nieuwmarktbuurt’). In beide buurten woonden vele kunstenaars, onder wie Rembrandt.
De grachtengordel is uniek, niet alleen door z’n ongekende omvang (160 hectare!) maar ook door de ongewone plattegrond. De meeste grachtensteden hebben een rechthoekige vorm, in Amsterdam is deze in halve cirkels rondom de middeleeuwse kern aangelegd.
Het ontwerp van de grachtengordel is achteraf gezien van een geniale eenvoud. Het humanistische ideaal in die tijd waren symmetrie, rechte lijnen en een concentrische plattegrond. Daarom lopen de drie hoofdgrachten niet rond, maar bestaan ze elk uit vijf geknikte rechte stukken, die samen een halve veelhoek vormen. De radialen komen samen in één punt: de Dam als centraal plein.
Van de hoofdgrachten waren de Herengracht en Keizersgracht exclusief bestemd voor woonhuizen. Hier waren alle soorten van bedrijvigheid verboden. De buitenste gracht – de Prinsengracht – bood ook plaats aan pakhuizen en andere bedrijven zoals bierbrouwerijen.
Door de groeiende rijkdom en de invloed van het internationale classicisme werden vooral na 1660 vele woonhuizen gebouwd op een dubbele kavel, in strenge Franse stijl met een lijstgevel en zo mogelijk geheel in kostbare natuursteen. Zo ontstonden de ‘grachtenpaleisjes’ in bijvoorbeeld de Gouden Bocht van de Herengracht.
Ook de bomen langs de grachten waren voor die tijd bijzonder. Amsterdam was de eerste stad in Europa die op zo’n grote schaal bomen plantte. Tot verwondering en bewondering van buitenlandse bezoekers werden hier al vóór 1600 bij iedere nieuw gegraven gracht dubbelzijdig linden en later iepen geplant.
Werelderfgoed Unesco
Deze Amsterdamse grachtengordel is sinds 2010 erkend door UNESCO als Werelderfgoed. Voorwaarden voor plaatsing op deze lijst is dat het moet gaan om een monument van uitzonderlijke universele waarde. De grachtengordel kreeg de erkenning onder meer vanwege het systematisch uitgevoerde geometrische grondplan, de gevarieerdheid van de architectuur binnen de strak gereguleerde bouwhoogtes van de huizen en de lange rijen bomen langs de grachten.
Het Amsterdamse Werelderfgoed omvat globaal het gebied tussen Brouwersgracht en de rivier de Amstel, met daarbinnen de grachten die in een halve cirkel rond de stadskern liggen: Singel, Herengracht, Keizersgracht en Prinsengracht. In totaal gaat het om een gebied van maar liefst 160 hectare dat 7.737 beschermde monumenten telt, met name woonhuizen. De totale lengte van de hoofdgrachten binnen het Werelderfgoed bedraagt ruim 12,5 kilometer.
Rondvaart door de grachten: topattractie van Amsterdam
Met meer dan drie miljoen passagiers per jaar is de rondvaart door de grachten de belangrijkste attractie van Amsterdam. In een comfortabele rondvaartboot vaar je langs de beroemde koopmanshuizen uit de Gouden Eeuw, eeuwenoude stadstorens en honderden bruggen en sluizen zoals de Magere Brug en de Haarlemmersluis. ’s Avonds kun je een candlelight tour maken door de grachten die dan sfeervol verlicht zijn.
Naast de rondvaart bestaat er ook een tweetal hop on – hof off waterbusdiensten over de grachten: de Canal Bus en Museumboot, met vele haltes bij de diverse attracties.
Grachtenhuizen als musea
Langs de grachten staan duizenden eeuwenoude huizen. Jaarlijks maken zo’n drie miljoen toeristen een rondvaart langs de gevels van deze woonhuizen. Slechts weinigen van hen weten dat je in sommige van deze huizen ook gewoon rond kunt kijken. Dat biedt vaak een verrassende ervaring.
Pas als je de deur door gaat kun je zien hoe welvarend de bewoners geweest moeten zijn. Je kijkt je ogen uit op rijk gebeeldhouwde en gestuukte gangen, beschilderde plafonds in de belangrijkste vertrekken en vooral: een schat aan schilderijen, meubilair en kunstvoorwerpen.
Misschien wel de grootste verrassing vormen de tuinen die vaak goed bewaard zijn gebleven: oases van rust, waar het straatrumoer niet doordringt en je vergeet dat je midden in een wereldstad bent.
Zes van deze huizen zijn als museum toegankelijk, en geven een goede indruk hoe welgestelde Amsterdammers door de eeuwen heen aan de grachten woonden en werkten, van de 17e tot en met de 19e eeuw. Een overzicht: Museum Het Grachtenhuis, Museum Ons’ Lieve Heer op Solder, Museum Van Loon, Museum Willet-Holthuysen, Museum Geelvinck, Bijbels Museum en Tassenmuseum Hendrikje.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier