Rubens zou in het Brusselse atelier Paalman een nieuwe lijst voor een schilderij kunnen bestellen, want hier wordt alles volgens de regels van de kunst op maat gemaakt, met inbegrip van een passend antiek patina.

Elke kunsthandelaar beseft hoe belangrijk een mooie lijst om een schilderij is. Daarom stoppen sommige van die handelaars kunstswerken van middelmatige kwaliteit in een dure lijst, omdat ze er daardoor aantrekkelijker uitzien en beter verkoopbaar zijn. Dat had men in de 19de eeuw al begrepen, toen overal in de westerse wereld kunstcollecties werden aangelegd. Het waren hoogdagen voor de inlijster, want handelaren, musea en verzamelaars hadden het liefst opulent versierde lijsten, royaal opgedirkt met stucreliëf en bladgoud. Zulke lijsten kan men nog bewonderen in tal van musea. De overdaad leidde begin vorige eeuw tot een aversie tegen rijke lijsten. De impressionisten begonnen hun werk van eenvoudige lijsten te voorzien. In de jaren ’20 en ’30 maakten schilders zelfs doeken zonder lijst. In de jaren ’60 verschenen platte aluminiumlijsten op de markt.

Nu zijn de rijke lijsten er opnieuw. Ook voor antieke lijsten worden tegenwoordig fortuinen neergeteld. De Londense veilinghuizen Christie’s South Kensington en Bonhams organiseren zelfs volledige veilingen rond dit thema. Er zijn ook verzamelaars die antieke lijsten kopen zonder schilderij erin: de omgekeerde wereld.

De traditionele lijstenmakerij leeft weer op. Opulente sierlijsten zijn nu overal te koop, maar meestal zijn ze van industriële makelij, en missen ze de charme en uitstraling van het artisanale product. Slechts een handvol ambachtslui beheerst het vak ten volle. In Brussel vonden we een atelier waar prachtige lijsten worden gemaakt: het huis Paalman. In deze kleinschalige werkplaats maakt men alles op maat, zoals eeuwen geleden.

“Het verhaal van onze lijstenmakerij begint in Nederland”, vertelt Nicole Paalman, de kleindochter van de stichter, die het bedrijf samen met haar moeder leidt. “Mijn grootvader werkte eerst bij Heijdenrijk in Amsterdam ( nog steeds een van de belangrijkste ateliers van Nederland, nvdr.) en vestigde zich tijdens het interbellum in Brussel. Aanvankelijk was dit een filiaal van Heijdenrijk. We werken trouwens nog steeds naar identieke voorbeelden. Later zette mijn vader het bedrijf voort, en nu mijn moeder en ik. In al die jaren is er niets veranderd. Ook al kwamen er heel wat nieuwe producten op de markt, wij gebruiken precies dezelfde materialen en technieken als eeuwen geleden. Technisch en stilistisch is er dus geen verschil tussen een nieuwe lijst en eentje uit de 17de eeuw. Maar bepaalde materialen zijn nog maar moeilijk te vinden, zoals schildpad.”

De producten van Paalman komen nooit in een winkel terecht, want ze zijn puur maatwerk. In de toonzaal hangen de oude modellen uit grootvaders tijd waaruit de klant mag kiezen. Hier komen geen ‘gewone’ klanten over de vloer, maar kunstverzamelaars, antiquairs en museumconservators.

“In de musea hangen veel van onze kinderen, zoals we onze lijsten noemen”, zegt Andrée Paalman. “Wie het niet weet, zou zweren dat er rond die oude meesters eeuwenoude lijsten zitten, maar niet zelden zijn het perfecte kopieën die hier zijn gemaakt.”

Aan het kiezen van de lijst gaat soms een hele studie vooraf. Er wordt niet zomaar gekozen voor de meest decoratieve lijst. Doorgaans gaat de keuze naar de lijst die historisch het best past bij het kunstwerk.

“Je moet weten dat er naast de modetrends ook tradities waren. Zo onderscheiden we onder meer Hollandse, Vlaamse, Engelse en Franse lijsten, elk met een andere afwerking. Hollandse lijsten zijn doorgaans donker, bijvoorbeeld van ebbenhout of coromandel ( Chinees lakwerk, nvdr.) en verfraaid met robbellijsten ( met golvend oppervlak, nvdr.). Vlaamse lijsten kunnen geschilderd zijn in een meer Italiaanse stijl”, legt Andrée Paalman uit. Voor elke soort worden aparte technieken toegepast, en zijn er andere vaklui.

Het atelier Paalman is geen grootschalig bedrijf. Dat hoeft ook niet, gezien de zuiver artisanale productie. “Je kan ook de afwerkingstijd moeilijk inkorten, door de droogtijden die na elke behandeling moeten worden gerespecteerd. De productie van een rijke lijst loopt op tot twee à drie weken”, leidt Nicole ons rond in de werkplaats. Het verhaal begint beneden in de schrijnwerkerij, daar worden uit ruwe planken lijsten vervaardigd. Dat gebeurt door middel van een toupie: een snel ronddraaiend mes dat een bepaald profiel uit het hout slaat. In de schrijnwerkerij worden de lijsten ook vergaard. Achter elke hoek komt er ter versteviging een zogeheten sleutel, een houten spie. Vervolgens verhuizen de blanke lijsten naar de eerste verdieping, waar ze worden afgewerkt volgens een van de drie verschillende technieken. De typisch Hollandse lijsten worden belijmd met ebbenhout of coromandelhout, en eventueel voorzien van een schildering in imitatieschildpad. Deze lijsten worden met schellak ( een soort gomlak, een hars uitgezweet door de lakschildluis, nvdr.) gepolitoerd, om een diepe glans te krijgen. Er kan ook voor een Franse afwerking worden gekozen. In dat geval krijgt het blanke hout verschillende grondlagen van een mengsel van onder meer krijt en konijnenlijm. Deze traditonele lijmsoort wordt pas vloeibaar na opwarming in een warmwaterbad. Tussen deze lagen wordt de lijst telkens geschuurd om een glad oppervlak te bekomen. Daarop kunnen reliëfmotieven worden gekleefd, vervaardigd uit steenkarton, een mengsel waaraan wat houtpulp wordt toegevoegd. In sommige ateliers worden de diepe ornamenten uit hout gesneden, maar de techniek met steenkarton is historisch even goed te verantwoorden: het materiaal wordt al eeuwenlang gebruikt. De opgekleefde ornamenten worden lichtjes bijgesneden om de detaillering te verscherpen. Wordt de lijst verguld, dan brengt men eerst een grondlaag aan, de zogenaamde boluslaag. De bolus kan geel, zwart of rood zijn, afhankelijk van het eindresultaat dat men wil bereiken, want de grondlaag helpt mee het bladgoud te kleuren. Er bestaan overigens veel soorten bladgoud. Na het opkleven van de blaadjes, wordt het goud gedeeltelijk met een agaatsteen gepolijst.

De specialiteit van het huis Paalman zijn de renaissancelijsten in Vlaams-Italiaanse stijl, verfraaid met geschilderde ornamenten. Deze beschildering is het werk van Nicole Paalman. Nadat ze op de vlakke delen van een lijst prachtige arabesken heeft geschilderd, ziet de lijst er natuurlijk nieuw uit, en dat past niet bij een oud schilderij. Daarom worden alle lijsten zorgvuldig verouderd. Met een doorslag worden houtwormgaatjes aangebracht, met een beitel allerlei beschadigingen gesimuleerd en ten slotte zorgt een patina voor de echte veroudering. Voor alle kleuren en patina’s wordt glacis gebruikt, een doorschijnende verf die in vele lagen wordt aangebracht, wat een diepe transparantie verzekert. Het resultaat is een perfecte kopie. Het woord ‘vervalsing’ is hier ongepast, omdat deze lijsten niet als antiquiteiten worden verkocht. Dat neemt niet weg dat dergelijke oude kopieën, van bijvoorbeeld 50 of 100 jaar oud, toch al tegen hoge prijzen worden verhandeld bij antiquairs. Door traditionele materialen te gebruiken, verouderen deze lijsten immers perfect. Dat is het enige echte geheim van het vak. Voor de rest tellen alleen ervaring en goede smaak.

Atelier Paalman, Henri Wafelaertsstraat 45, 1060 Brussel, Tel. 02-537 85 22.

Piet Swimberghe / foto’s Jan Verlinde