Weet u iets meer over deze vijzel die sinds lang in de familie is?

Dit is ongetwijfeld de mooiste vijzel die ooit in deze rubriek verscheen. Sterker zelfs, want ook in het naslagwerk van apotheker Wittop Koning over Nederlandse Vijzels staat er geen vijzel van dergelijke kwaliteit.

Vooraleer het object gedetailleerd te bespreken, een korte inleiding over vijzels. Het voorwerp wordt te vaak in verband gebracht met de farmacie waar het intensief werd gebruikt. Maar vroeger was de vijzel ook een vast onderdeel van de huishouding. Voor er allerlei molens op de markt verschenen, vooral in de 18de en de 19de eeuw, was dit het instrument om koriander, venkel, peper, zout, tijm, curcuma en zelfs koffiebonen mee fijn te stampen. De vijzel maakte deel uit van de keukenuitrusting en werd niet zelden geschonken door de vader of de moeder van de bruid. Er bestaan antieke vijzels met opschriften als ” Amor vincit omnia“. Bij gefortuneerde lieden was een vijzel een vast huwelijksgeschenk.

De vijzel was een nevenproduct van de klokkengieter. Dat verklaart waarom op klokken en vijzels dezelfde versieringen voorkomen. De meeste vijzels zijn, net als klokken, vervaardigd van brons, hoewel er voor huishoudelijk gebruik van geelkoper zijn. In de loop van de tijd evolueerde de vorm van het voorwerp. De typische vaasvorm werd bij ons met de renaissancestijl geïntroduceerd vanuit Italië in het begin van de 16de eeuw. De decoratie is doorgaans vrij stereotiep van opbouw, met op de bovenrand niet zelden een tekst. Soms wordt zelfs de naam van de gieter vermeld. Hier staat er: ” Ihesus ben ic gheghoten int iaer MDDDDDXXXII“. We merken wel een verkeerde volgorde van de woorden en gespiegelde cijfertekens: een klassieke fout. De vijzel werd dus in 1532 gegoten. Het gaat ontegensprekelijk om een zeer vroege renaissancevijzel. Het gotische schrift bleef nog lang in gebruik, zeker tot op het einde van de 16de eeuw.

Op basis van de vorm vermoeden we dat deze vijzel in Oost-Nederland werd gegoten. De herkomst situeert zich zeker in de Nederlanden. De versiering met de ronde medaillons is hoogst ongebruikelijk voor de Nederlanden en geeft blijk van een Italiaans-Duitse invloed. Op deze medaillons zien we onder meer een annunciatie en een Jezus-figuur met de aardkluit onder de arm. Het wapenschild werd helaas niet ingevuld.

De juiste waarde schatten van dit zeldzame unicum is moeilijk, bij gebrek aan vergelijkingsmateriaal. We denken minstens aan een kwart miljoen frank.

Gezien de goede kwaliteit van de foto’s geven we nog wat uitleg over de afwerking. De binnenkant van de vijzel is perfect glad en volgt precies het silhouet van een stamper (die niet het originele exemplaar lijkt te zijn). Ook de onderkant is interessant. Deze is lichtjes bol door het intensieve gebruik. Bovendien zijn er kleine holtes: kleine – onbelangrijke – gietfoutjes. Het object werd trouwens in één stuk gegoten en vertoont dus geen gietnaad. Bij vervalsingen is de binnenkant nooit zo gaaf glooiend en licht gepatineerd door gebruik. Ook de voet ziet er doorgaans anders uit: effen en voorzien van een gietnaad.

Piet Swimberghe