DE BRITSE FILOSOOF SIMON CRITCHLEY GEEFT LES AAN THE NEW SCHOOL FOR SOCIAL RESEARCH IN NEW YORK. IN ZIJN JONGSTE BOEK VRAAGT HIJ ZICH AF WAAROM WE ZO GEOBSEDEERD BLIJVEN DOOR DE TOEKOMST.

We hebben een zeer vreemde relatie met tijd. Omdat het ons aan tijd ontbreekt. We staan constant onder tijdsdruk, kunnen werktijd en speeltijd niet meer scheiden en hollen van de ene korte tijdsperiode naar de andere. Daardoor leven we niet in het heden. “Het eeuwige leven wordt gegeven aan degenen die in het heden leven”, zei filosoof Ludwig Wittgenstein. Maar dat kunnen wij dus niet. We zijn constant in beweging. Het verleden zien we als iets dat voorbij is. We zijn op de toekomst gericht.

Is dat een probleem ?

Simon Critchley : Ja. Antropologen en historici weten het, de meeste beschavingen uit het verleden en zogenaamde primitieve beschavingen gaan cyclisch met de tijd om. Meestal een cyclus van een jaar met rituelen voor elk seizoen. Opvallend is de link met de voorouders in die rituelen. Door respect te betonen aan de voorouders, probeerden ze crisissen en rampen te vermijden.

Wij daarentegen zien tijd als iets lineairs. Dat idee is nog maar een paar honderd jaar oud en komt rechtstreeks voort uit het christendom en zijn sacramenten. Daaruit is het vooruitgangsidee ontstaan en de illusie dat morgen alles beter zal zijn. Alleen hebben wij die ideologie van vooruitgang geseculariseerd. We geloven niet meer in goden, maar we geloven wel dat wetenschap en technologie ons zullen redden in de toekomst. Maar is dat wel zo ? Die vraag wordt zelden gesteld. Vooral in de Verenigde Staten is er een blind vertrouwen in de vooruitgang. De American dream is daarop gebaseerd : dat jij het beter zal hebben dan je ouders. Alleen blijkt het nu voor het eerst massaal niet zo uit te komen in de VS.

Ik ben een grote fan van de Grieken. Ken je de tragedie van Prometheus, die wordt vastgeketend aan een rots en de lever uitgepikt door gieren ? Hij gaf mensen vuur en dus technologie. Als hem wordt gevraagd wat hij de mensheid nog gegeven heeft, zegt hij “Ik heb ze blinde hoop gegeven, zodat ze aan het gevoel van naderend onheil kunnen ontsnappen.” (lacht) Het is vreemd, maar die blinde hoop hébben we. Het gevolg is dat we constant teleurgesteld zijn. Als we tijd zouden zien als een cirkel, met ups and downs, eb en vloed, zouden we niet zo teleurgesteld zijn.

Wat is er gevaarlijk aan blinde hoop in de nabije toekomst ? Is optimisme niet goed dan ?

We verliezen het perspectief. Want we kijken wel in de toekomst, maar niet op de juiste manier. En niet ver genoeg. We weten nu bijvoorbeeld zeker dat de aarde opwarmt, maar er wordt op internationaal vlak geen echte actie ondernomen. Bovendien neemt de ongelijkheid schrikbarend toe. De rijken worden nog rijker en de armen nog armer. Een derde grote tendens die zich aftekent, is het politiek populisme in alle Europese democratieën. Een vierde groot probleem wordt veroorzaakt door het internet. Ik ben net als vele leeftijdsgenoten een tijd erg enthousiast geweest : we geloofden in die horizontale communicatievorm die voor vrijheid en informatiecirculatie zou zorgen. Dat is zo, natuurlijk, maar het heeft ook geleid tot fragmentatie en het wegvallen van intimiteit. Mensen zien vrienden op een virtuele manier, het vervangt de fysieke contacten. Op dat vlak werkt internet niet emancipatorisch maar eerder als een gevangenis. We gebruiken technologie om onszelf op te sluiten in steeds meer piepkleine ervaringen. We beleven veel op het internet maar dat blijft niet hangen. Terwijl echte ervaringen net ons leven betekenis geven. Wat choqueert ons nog ? Wat stoort ons ?

Die vier problemen zorgen voor een gevoel van absolute machteloosheid. Dat is de keerzijde van globalisering. Mensen proberen daar dan ook tegenin te gaan door juist heel lokale ervaringen op te zoeken. Op de boerenmarkt bijvoorbeeld. Of in unieke handgemaakte producten of moderne kunst.

Hoe zou u die grote wereldproblemen dan oplossen ?

Je kunt mensen natuurlijk niet verbieden over de toekomst na te denken. Wel zou het helpen op heel veel plekken in de wereld een radicaal historisch bewustzijn te cultiveren. Een van de gevaren van onderwijs is de toenemende onbelangrijkheid van geschiedenis. We denken dat het iets is van veldslagen en koningen en koninginnen, maar dat is het niet. Geschiedenis kan ons alternatieve manieren geven om ons het heden te verbeelden, alternatieve manieren om het heden te bewonen. We hebben echt geheugenverlies als maatschappij. We hebben weinig rituelen en rites de passages. We herinneren niet. Ik ben niet tegen innovatie, maar op dit moment kan het als maatschappij interessant zijn om eens terug te kijken. Revolutie, zegt Walter Benjamin, is een tijgersprong in het verleden. Misschien moeten we maar eens tijdelijk onze rug keren naar de toekomst en onze ideologie van vooruitgang. Ons ertegen verzetten. Om tijd te hebben in het heden. Het meest revolutionaire dat iemand nu kan doen, is zichzelf tijd geven. Nietszche zei : “Ik ben een kind van mijn tijd, we zijn allemaal kinderen van onze tijd, maar een filosoof moet zich verzetten en die moet non-timely worden, tijdloos.” That would be a star. En meer weet ik ook niet.

DOOR LEEN CREVE – PORTRET CHARLIE DE KEERSMAECKER