Van underground-verschijnsel tot mode-fenomeen : mannen in vrouwenkleren. Wouter Deruytter werkte als enige Belgische fotograaf mee aan een Amerikaans boek over drag queens. Dame Edna is niet langer alleen.

LENE KEMPS FOTO’S : WOUTER DERUYTTER

Wat al jaren alternatief borrelde, is in 1995 niet alleen aan de oppervlakte gekomen, maar zal in 1996 uit elkaar spatten. Met To Wong Foo, de film van Beeban Kidron geproduceerd door Steven Spielberg, zijn drag queens in de mainstream terechtgekomen als algemeen aanvaard en commercieel verschijnsel. Dat Patrick Swayze, mister macho hemzelve, een jurk draagt, is een duidelijk teken des tijds. Drag is hip. En dan gaat het niet simpelweg over heteroseksuele mannen in vrouwenkleren. Niet Tony Curtis en Jack Lemmon in Some like it hot, in een jurk om de maffia te ontvluchten. Niet Dustin Hoffman in Tootsie, in een jurk om Jessica Lange te verleiden. Evenmin Robin Williams in Mrs Doubtfire, in een jurk om zijn kinderen te zien na de echtscheiding. Maar mannen die het fijn vinden om zich als vrouw te kleden. Mannen die meer vrouw zijn dan de doorsnee vrouw, met big hair en nog meer make-up. Zoals Marilyn, beste vriend(in) van Boy George, zich altijd omschreef : ? More man than you’ll ever be and more woman than you’ll ever get.” Met het lef en de levenslust van het drietal in Priscilla, queen of the desert, de film die de hele beweging meer kracht gaf. Met de subversiviteit van Ed Wood, de legendarische regisseur met een voorliefde voor angora truien en kitscherige monsters.

In het Nederlands wordt het verschijnsel nuchter met de ietwat klinische term travestie beschreven : iemand die zich als een persoon van de andere sekse verkleedt. Het woord geldt veelbetekenend ook voor een lachwekkende voorstelling van iets ernstigs. Engelsen hebben een mooier woord : drag queens. Koninginnen in het zich verkleden. Het heeft iets majestueus en verheven, en tegelijkertijd anarchistisch : het zich onrechtmatig toeëigenen van een titel. In 1800 gebruikte men het woord drag om dat gedeelte van een vrouwenjurk aan te duiden dat over de grond sleept. Een drag queen is bijgevolg iemand die een jurk met koninklijke allure draagt, iemand die te veel meesleept.

Mannen hebben altijd vrouwenkleren aangetrokken. Van het Griekse teater tot Shakespeare, tot in de Japanse traditie van Noh en Kabuki. Er zijn altijd drag queens geweest, in alle beschavingen en alle tijden. In het boek Drags, de wereld van de travestie staan massa’s voorbeelden. Julian Eltinge, geboren Julian Dalton in 1883, trok voor het eerst vrouwenkleren aan op zijn elfde en werd de meest bekende travestiet van zijn tijd. Hij oogstte grote suksessen in de vaudeville. Tragisch is het geval van Frances Anderson, ’s werelds beste vrouwelijke biljartspeelster, die in 1929 zelfmoord pleegde. Na haar dood ontdekte men dat zij eigenlijk een hij was. Travesties zijn er altijd geweest, zij het vaak in de schemerzone van het teater, waar alles kon, alles mogelijk was en waar je het verschijnsel kon afdoen als een grote verkleedpartij.

Het randverschijnsel drag is een algemene obesessie geworden. Het wordt niet zomaar getolereerd, maar teken van komplete aanvaarding meteen commercieel geëxploiteerd. To Wong Foo wordt uitgebracht door Universal, wat betekent dat er veel geld mee gemoeid is. RuPaul maakt reklame voor Baileys Irish Cream, heeft een autobiografie geschreven en is het gezicht van een Amerikaans cosmeticamerk. Dame Edna is een van de meest populaire TV-prezentatoren. Wij hebben natuurlijk onze eigenste Madame De Coeur Brisé. En geen enkele tv-zender is kompleet zonder travestie-show.

In tijden van gender bending, van typisch fin-de-siècle onderzoek naar wat mannelijk en vrouwelijk is, is het logisch dat de fascinatie voor drag queens een hoogtepunt kent. Dit is ook de tijd van lesbian chic, waarin topmodel Rachel Williams naakt poseert met levenspartner popster Alice Tempel, waarin Madonna suggereert dat Sandra Bernhard meer dan een vriendin zou kunnen zijn en bekent dat Ingrid Casares zeker meer is geweest. Dit is ook het moment waarop iedereen zich realizeert hoezeer de homoseksuele kultuur de mode heeft beïnvloed : van de spierbundel-rage tot Madonna’s vogue-ing en de androgyne schooljongensstijl. Perfekte timing dus voor drag queens. Glamour en gender-verwarring in één persoon.

De Engelse journalist Mark Simpson ging in zijn boek Male Impersonators : Men Performing Masculinity na hoe groot de invloed van camp en drag is geweest. Volgens hem is een drag een cyclisch verschijnsel dat met de regelmaat der klok in de belangstelling komt te staan. Het wordt op dit moment uitvergroot en gefixeerd omdat het samenvalt met een zucht naar glamour. ?Glamour is op dit moment een van de meest begerenswaardige kwaliteiten geworden”, aldus Simpson. ?Drag is gewoon een extreem intens signaal in een luidruchtige wereld waar iedereen om aandacht schreeuwt. We zijn allemaal mediageil, we willen allemaal dat soort van TV-glamour.”

Het verschijnsel drag queen leunt erg sterk bij de mode aan”, zegt de Belgische fotograaf Wouter Deruytter. ?Veel ontwerpers kijken voor inspiratie naar de homoseksuele wereld en zeker naar drag queens. Drag queens zijn erg gevoelig voor trends en heel snel in het oppikken van nieuwe stijlrichtingen die ze onmiddellijk uitvergroten. Als glamour in is, dan zijn drag queens superglamoureus. Als disko in is, zijn ze dancing queens.”

Wouter Deruytter raakte gefascineerd door drag queens toen hij een fotoserie over het Brusselse nachtleven maakte. ?Ik wilde hen uit hun gewone omgeving halen”, zegt hij. ?Ik wilde hen zonder make-up fotograferen, bij hen thuis. Of in een jurk in Wall Street. Dat had nog niemand gedaan en uiteindelijk vonden ze het wel geestig. Zo werden we vrienden.”

Deruytter is bij gebrek aan een beter woord kunstfotograaf. Hij woont en werkt in New York. Hij wordt er vertegenwoordigd door Harry Lunn, de fotodealer die ook het werk van Robert Mapplethorpe verhandelt. Zijn foto’s waren te zien in het Museum voor Hedendaagse Kunst in Gent en in bekende galerijen in New York en Londen. Zelf is hij even blij met het feit dat zijn werk werd aangekocht door de Banana-Republic-keten in New York. ?Het zijn mooie winkels en mijn foto’s hebben er een prachtige plaats gekregen. De beste in de winkel vind ik.”

Deruytter heeft zo zijn vragen bij de huidige drag-rage. ?Langs de ene kant vind ik het fantastisch dat al die mensen die ik jaren heb zien vechten en honger lijden, nu eindelijk geld verdienen. Ze kunnen voor de eerste keer in hun leven zonder problemen hun huur betalen. Jem draait een film, enkele van de anderen hebben een kookprogramma op TV, ze schrijven boeken en krijgen een eigen praatprogramma. Ze worden eindelijk geaccepteerd. Langs de andere kant heb ik zo mijn vermoedens dat de drag queens uiteindelijk nog het minst zullen verdienen aan de hele heisa. Tekenend vind ik het feit dat in de Spielberg-film helemaal geen drag queens worden gebruikt. Het zijn weer heteroseksuele mannen die voor de gelegenheid een jurk aantrekken. En Patrick Swayze dan nog ! Hij was een tijd geleden op een fuif van Jem en weigerde om met haar op de foto te gaan. Dat kon niet voor zijn imago, hij wilde niet met een drag queen geassocieerd worden. Nu speelt hij de hoofdrol in die film. Jem heeft nota bene ook audities gedaan en werd niet aanvaard.” Laat het haar een troost zijn dat volgens de geruchten ook Robin Williams werd geweigerd. Hij was niet mooi genoeg.

Ook Boy George zegt in The Independent dat hij niet onverdeeld opgetogen is. ?Als drag door de maatschappij wordt opgeslokt, betekent het dat het ontdaan zal worden van alle kracht. Het zal een aseksueel, onschuldig ding worden. Een man in een jurk die de mensen aan het lachen brengt. Terwijl het zoveel meer is.”

In interviews echoot Swayze braaf wat Dustin Hoffman zei als Tootsie : ?Ik was een betere man toen ik een vrouwenjurk droeg.” In de Swayze-versie in de Sunday Times : ?Ik heb ontdekt hoe beperkt en eenzijdig de manier is waarop mannen over vrouwen denken. Ik denk dat ik door deze rol een veel betere echtgenoot geworden ben.” Jaren negentig politiek korrekte psychopraatjes. Lipgloss en een beha als terapie. Zoals elk zichzelf respekterend akteur deed Swayze enig vooronderzoek. ?Ik heb ballet gestudeerd en dus lang in een sterk homoseksueel milieu geleefd. Maar drag queens waren nieuw voor mij. Ik stelde de typische naïeve en domme vragen : waarom ben jij zoals je bent ? Heb je een moeilijk leven gehad ? Is het omdat je vader je sloeg dat je je ging identificeren met vrouwen ? Bij elk gesprek was er een moment waarop ik zo dicht bij hun pijn kwam dat ze de konversatie stopzetten met een luchtige opmerking. Voor mij is het duidelijk dat ze gevlucht zijn voor iets, maar ik bewonder de moedige keuze die ze hebben gemaakt.”

In het boek Drags wordt minder neerbuigend en een stuk vrolijker gedaan. Humor blijkt naast hoge hakken nog steeds een machtig wapen. Natuurlijk is er de getuigenis van Quentin Crisp die in Londen geregeld tot pulp werd geslagen omdat hij als man make-up droeg. Crisp : ?De Engelsen koesteren hun verontwaardiging. Ze gaan heel dicht bij je staan en roepen in je gezicht : who the hell do you think you are ? Daarom ben ik naar Amerika verhuisd. Amerikanen koesteren hun optimisme. Zij komen voor me staan en zeggen : wow, jij hebt vandaag echt wel moeite gedaan.” De verhalen gaan veel vaker over tolerantie. Zo vertelt Jem, mooier dan een cheerleader, dat haar broer een foto van haar in zijn portefeuille draagt die hij trots aan alle kollega’s toont. En toen haar oma haar voor de eerste keer het Zwanenmeer zag dansen, zei ze met tranen in de ogen : ?Schatje, je was mooier dan je moeder op haar trouwdag.” Lypsinka, subversief en sexy, zegt wijs : ?Ik denk niet dat ik mezelf heb uitgevonden. Ik heb mezelf gevonden. Op mijn veertiende wist ik dat ik een laag van charme en verfijning rond mezelf moest bouwen om te kunnen zijn wat ik was : een buitenstaander in een klein dorpje.” Ook Holly Woodlawn staat erin, de levende legende van drag, die in het nummer van Lou Reed van Miami naar New York lift, haar wenkbrauwen plukt, haar benen scheert en vervolgens de onsterfelijke woorden uit : Hey babe, take a walk on the wild side. De enige Europese verkleedkoningin in het boek is Dille uit Gent. ?Op mijn aanraden”, zegt Wouter Deruytter. ?Ik heb Jem aan Dille voorgesteld. Zij is in België met vakantie geweest en ik heb prachtige foto’s van hen beiden gemaakt.” Van hem komen ongetwijfeld de meest filozofische woorden. ?Waar het allemaal over gaat ? Misschien dit : wees jezelf en laat dat aan iedereen weten.” Of in de woorden van RuPaul : ?You’re born naked and everything you put on after that is drag.”

Drags, de wereld van de travestie, door Catherine Chermayeff, Jonathan David en Nan Richardson, verdeeld door Standaard Uitgeverij.Wouter Deruytter, fotoreeks : ?Transgenderism” en boek : ?Brussel.. ?”, bij Annette De Keyser, Antwerpen, tel. (03) 231.90.56.

Mathu en Zaldy in een schoenwinkel. Deruytter wilde hen uit hun gewone omgeving halen.

Jem neemt de metro in New York. Drag is een extreem intens signaal.

Jem Jender (links) op vakantie bij Dille, de enige Europese verkleedkoningin in het boek.