Hij had al lang vereeuwigd moeten zijn met een standbeeld op de Grote Markt van Turnhout. In de schaduw van de Sint-Pieterskerk, waar hij als misdienaar zijn schaarse vrije tijd doorbracht. Als de paus een vrouw was, was hij waarschijnlijk al heilig verklaard. Waarom ontdekt de wereld nu pas de pioniersrol van dokter Nand Peeters ?

Toeval bestaat niet. In het jaar dat Turnhout zich mag profileren als Cultuurstad van Vlaanderen, wordt de vraag gesteld of hier de eerste ‘moderne’ vrouw rondliep. Zo staat alvast geschreven in de museumbrochure voor een feestelijke tentoonstelling over de geschiedenis van de stad. Eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat ik, als voormalig inwoner van een naburige randgemeente, Turnhout nooit heb ervaren als een bastion van vrouwelijke vrijgevochtenheid. Veeleer was het een kleinburgerlijk provincienest waar mijnheer pastoor de scepter zwaaide. Ziedaar ook meteen de verklaring waarom het zo lang geduurd heeft dat dokter Nand Peeters postuum erkend werd.

De man was zo godvruchtig dat hij zijn bijdrage aan de anticonceptiepil geheim hield, zelfs voor zijn kinderen. De bal ging aan het rollen toen zoon Marc Peeters in 1995 een brief in de bus kreeg. Of dokter Nand Peeters zijn manuscripten ter beschikking wou stellen voor een tentoonstelling in Dresden naar aanleiding van de 35ste verjaardag van ‘de pil’, las hij met grote verbazing. Aangezien de geadresseerde door een herseninsult niet meer kon communiceren, begon voor de zoon een ontdekkingstocht naar de wetenschappelijke erfenis van zijn vader. “Stapels archiefdozen heeft mijn moeder me toen gegeven, maar het ontbrak me aan de tijd om al dat materiaal te verwerken”, getuigt Marc Peeters. “Toen Karl van den Broeck mij contacteerde met de vraag of hij een documentaire mocht maken over mijn vader, heb ik hem met plezier onze archieven overhandigd. Door zijn diepgaande research hebben we nu een veel betere kijk op het levenswerk van mijn vader.”

Karl van den Broeck, journalist en tevens geboren en getogen in Turnhout, berichtte als eerste over het pionierswerk van dokter Peeters in Knack Extra, en draaide vervolgens samen met regisseur Bart Beckers de documentaire De pil van dokter Peeters, die nu te zien is op de tentoonstelling Turnhout Terminus Turnhout Centraal. Aan de hand van zeven mythes probeert deze expo het achtergestelde imago van de stad als eindstation in de Stille Kempen te weerleggen. “De tentoonstelling begint met het hert als historisch symbool van de stad en eindigt met dokter Peeters, omdat zijn uitvinding anno 2012 Turnhout wereldwijd op de kaart heeft gezet”, aldus suppoost Jeroen Adriaensen.

Als ik het Taxandriamuseum verlaat, passeer ik honderd meter verder langs de voormalige woning van dokter Nand Peeters. Aan de sobere gevel hangt nu een bronzen plakkaat van een advocaat. Tempus fugit. Maar om de hoek, in het begijnhof, is de tijd stil blijven staan. Aan de grot van de Heilige Maagd Maria houdt Maria Vandenweyer, een krasse 82-jarige dame, de wacht. Zoals veel van haar tijdgenoten was ook zij patiënte van gynaecoloog Peeters. “Ik woonde toen nog in Geel”, herinnert ze zich. “Maar op aanraden van mijn huisarts ben ik speciaal naar Turnhout gereisd om mijn zwerende borst te laten behandelen door dokter Peeters. En hij heeft me enorm goed geholpen. Dokter Peeters was in heel de Kempen bekend. Misschien mag ik dit niet zeggen, maar we noemden hem den asbak.” Zoon Marc Peeters is een beetje gechoqueerd als ik hem over de bijnaam van zijn vader spreek. Op de verpleegssterschool had hij wel gehoord dat ze hem Nand Sigaar noemden.

BEVALLING MET SIGAAR

Welke bijnaam hij ook kreeg, de verhalen dat de man kinderen op de wereld zette met een sigaar in de mond zijn te talrijk. De legende wil dat er soms zelfs as op de buik van een vrouw belandde, die hij dan achteloos wegveegde. De sigarenwalm wordt door zijn autoriteit en deskundigheid met de mantel der liefde bedekt. Een ander hardnekkige gewoonte van hem was dat hij elke middag zijn assistenten verplichtte om drie kwartier samen kaart te spelen. Afgaande op zijn indrukwekkende curriculum vitae moet het meteen ook de enige vorm van ontspanning zijn geweest die de man zich veroorloofde.

Toen hij zich in 1946 in Turnhout vestigde, was Ferdinand Peeters – in de Kempense volksmond beter bekend als Nand – de eerste en enige gynaecoloog voor de Noorderkempen. Zijn actieradius strekte zich uit van Poppel en Hoogstraten tot Kasterlee en Herentals. Als hoofd van de afdeling gynaecologie in het Sint-Elisabethziekenhuis zou hij meer dan 30.000 bevallingen hebben begeleid. Hij was ook medeoprichter en de eerste medisch directeur van de verpleegstersschool in Turnhout. Samen met de Turnhoutse kinderarts Devriendt startte hij met de bijscholing van Kempense artsen. Tevens stond hij aan de wieg van de katholieke jongensschool, het Sint-Pietersinstituut. Soldaten die in de Majoor Blaironkazerne verbleven, kregen van dokter Peeters seksuele voorlichting. Net als de jonge koppeltjes die zich op hun huwelijk voorbereidden in de christelijke organisatie van de Verlovingswerking.

Alleen zijn zes kinderen hebben het verhaal van de bloemen en de bijtjes zelf moeten ontdekken, aldus zoon Marc Peeters. Hij herinnert zich zijn vader als een beminnelijk man die altijd voor iedereen beschikbaar was. Zijn diepgelovigheid was volgens hem niet uitzonderlijk voor die tijd. De katholieke kerk was sterk verankerd in de Kempen. Vader Peeters was misdienaar in de Sint-Pieterskerk, zijn zonen deden hetzelfde in het Begijnhofkerk. En toch heeft Marc Peeters het geloof van zijn vader nooit als dogmatisch ervaren. “Hij was vooral doordrongen van christelijk medeleven. Dat was zijn drijfveer als arts, maar ook als mens. Vandaar dat hij ook het CLP of Centrum voor Levensproblematiek oprichtte. Omdat hij in zijn praktijk veel echtparen met psychologische problemen zag. Zijn betrokkenheid ging verder dan het pure medische.”

DOODVONNIS

De sociale bekommernis van dokter Peeters werd gevoed tijdens zijn talloze huisbezoeken aan afgelegen boerderijen, waar een gezin met dertien kinderen eerder regel dan uitzondering was. In de kleine dorpen rond Turnhout was er veel incest, en het aantal gehandicapte, mongoloïde kinderen was hoog. Vrouwen die op late leeftijd nog zwanger werden, tekenden vaak hun doodvonnis. Clandestiene abortussen door ‘engeltjesmaaksters’ kenden vaak een fatale afloop. Dergelijke wantoestanden raakten hem diep. Zuster Aleydis, een van de vroedvrouwen die met Nand Peeters werkten, getuigt in een plaatselijke krant : “Wanneer een vrouw op leeftijd haar zoveelste kind ter wereld had gebracht en daardoor bijna zelf het leven liet, snauwde hij de echtgenoot toe : ‘En gaat ge ze nu weer zwanger maken ? Dan kunt ge haar evengoed nu van kant maken.'”

Geboortebeperking was volgens dokter Peeters een kwestie van leven en dood. Hij wilde dat vrouwen hun vruchtbaarheid konden controleren. Uit lijfsbehoud.

Zijn interesse was dan ook groot toen hij in 1957 vernam dat de Amerikaan Gregory Pincus de eerste anticonceptiepil, Enovid, had ontwikkeld. Maar de pil was te zwaar, er waren veel klachten over ernstige bijwerkingen, en tijdens de testfase overleden zelfs enkele proefpersonen. Dokter Peeters nam daarom contact met Schering, een Duitse firma met een patent op twee synthetische hormonen die sterk lijken op de componenten waarmee Pincus werkte. In 1959 kreeg hij voldoende stalen om samen met zijn assistenten Oeyen en Van Roy verschillende combinaties uit te testen. Aangezien de vrouwen in zijn praktijk hem blindelings vertrouwden, vond hij al snel een grote groep bereidwillige proefpersonen, zodat hij al een jaar later met overtuigende resultaten kon terugkeren naar Berlijn. De onderzoekers bij Schering waren onder de indruk. In tegenstelling tot de Amerikaanse pil had het preparaat van Peeters geen noemenswaardige nevenwerkingen. In januari 1961 werd de eerste Europese pil op de markt gebracht. Anovlar was meteen een succes. Kort daarna werd ook de dosering van Enovid aangepast aan de formule van dokter Peeters. De vraag of de anticonceptiepil zonder dokter Peeters vandaag nog had bestaan, intrigeert.

GEBOORTEREGELING IS PORNOGRAFIE

Het is dus zeker geen misplaatst chauvinisme om te stellen dat een gynaecoloog uit de Kempen beschouwd mag worden als de stiefvader van de pil. Hij heeft het kind van Pincus grootgebracht. Een opmerkelijke prestatie, en toch vinden we alleen de naam van zijn collega en streekgenoot, dokter Paul Janssen, terug op de nominatielijst van Grootste Belg. Het is de verdienste van Karl van den Broeck om meer dan vijftig jaar later Ferdinand Peeters de publieke erkenning te geven die hij verdient.

Maar waarom pas zoveel tijd na datum ? Een getuige in de documentaire De pil van dokter Peeters suggereert dat Schering er alle belang bij had om de rol van Peeters te minimaliseren, om op die manier patentvergoedingen uit de weg te gaan. Zoon Marc Peeters weerlegt dat argument : “Schering heeft zeker niet geprobeerd om mijn vader dood te zwijgen. Zijn naam wordt duidelijk vermeld op de eerste bijsluiter. Hij zag in Anovlar een oplossing voor een schrijnend probleem. Geld en patenten waren voor hem van secundair belang.” Professor Jean-Jacques Amy, gynaecoloog aan de VUB, zoekt de verklaring dan weer in het chauvinisme van de Duitsers. “Het is onrechtvaardig dat iemand, ongeacht zijn nationaliteit, niet gecrediteerd wordt voor zijn bijdrage.” Vraag is of Schering in het naoorlogse Europa er niet alle belang bij had om haar Duitse oorsprong eerder te minimaliseren.

Zeker is dat dokter Peeters geen vragende partij was om zoals zijn collega Pincus in de spotlights te staan. Toen Paus Paulus VI in de encycliek Humanae Vitae periodieke onthouding als enige manier van geboortebeperking voorschreef en anticonceptie verbood, was de diepgelovige Nand Peeters erg teleurgesteld. Tijdens een eerder bezoek aan Rome had de vorige Paus Johannes XXIII hem nog de hoop gegeven dat de katholieke kerk het principe van geboorteregeling zou ondersteunen. De encycliek draaide de klok terug. Publicaties over geboorteregeling werden gelijkgesteld aan pornografie. Farmaceutische bedrijven bedachten al snel de term ‘cyclusregelaar’ om niemand voor het hoofd te stoten. Zelfs de British Medical Journal omschreef Anovlar als een middel “om rust te geven aan het ovarium”. Op dat moment werd in de Kempen het woord van de Paus nog als absolute leer verkondigd.

Volgens zoon Marc Peeters legde zijn vader zichzelf het zwijgen op. “Mijns inziens heeft hij op een bepaald moment voor zichzelf besloten dat hij meer resultaat kon boeken door binnen het systeem te werken, dan door zich af te zetten tegen de structuren. Na de voorstelling van de documentaire De pil van dokter Peeters zei een van zijn oud-collega’s mij dat hij zich in de jaren zestig ooit liet ontvallen dat hij anders Turnhout had moeten verlaten. Ofschoon de indruk bestaat dat vroomheid zijn houding bepaalde, zag hij stilzwijgen eerder als een middel om zijn doel te bereiken. Een aangetrouwde nicht die zelf ook arts was, vertelde me na het artikel van Karl van den Broeck dat haar kersverse schoonouders haar wel hadden gezegd dat “de pil van onze Nand was”, maar aangezien ze er verder nooit meer iets over hoorde, beschouwde ze dat als zo’n typisch sterk familieverhaal. Mijn vader heeft nooit over zijn bijdrage aan de pil opgeschept. Zoveel is duidelijk.”

DE EERSTE MODERNE VROUW

Toeval of niet, maar na de ontwikkeling van Anovlar heeft dokter Peeters zich niet meer gewaagd aan experimenten met anticonceptie. Misschien ook omdat hij de noodzaak daartoe niet meer zag. Zeker is dat hij ook na de encycliek Humanae Vitae nog baanbrekend wetenschappelijk onderzoek leverde. Zo werkte hij mee aan de medische begeleiding van RhoGam, een geneesmiddel waarmee doodgeboorte door een incompatibele resusfactor tussen moeder en kind, in drie jaar tijd verdween in de Kempen. Later, in de jaren zeventig, ondersteunde hij bovendien de anesthesisten Dr. Maurice Soetens en Dr. Leo Vaes, die voor een grote doorbraak inzake pijnloze bevallingen zouden zorgen. Met als resultaat dat Turnhout het eerste en grootste centrum werd dat permanent de mogelijkheid gaf tot epidurale pijnstilling. Vrouwen kwamen van heinde en ver om te ontsnappen aan barenspijnen.

Of hoe ik het kleinburgerlijk nest van mijn jeugd dankzij dokter Peeters herontdek als een grote stip op de wereldkaart. Getuige daarvan ook de voordracht die dokter Dirk Janssens, de laatste associé van Peeters, vorige maand heeft gegeven op het Europese Congres voor Gynaecologen in Athene. Bovendien verschijnt er binnenkort ook nog een wetenschappelijke publicatie over het onderzoek van dokter Peeters in The European Journal of Contraception & Reproductive Health Care. Het gezegde ‘ere wie ere toekomt’, blijkt daarmee dan toch een late realiteit te krijgen. Nu nog een standbeeld van dokter Peeters op de Grote Markt van Turnhout. Als ‘de moderne vrouw’ dan toch effectief voor het eerst in Turnhout rondliep, is hij zonder twijfel haar geestelijke vader.

De tentoonstelling ‘Turnhout Terminus Turnhout Centraal’ loopt nog tot 31 oktober 2012 in het Taxandriamuseum, Begijnenstraat 28 in Turnhout, www.taxandriamuseum.be.

De dvd ‘De pil van dokter Peeters’ is er ook te koop. Prijs : 15 euro.

Door Pascale Baelden

Pascale Baelden zocht uit waarom de godvruchtige dokter Peeters zijn bijdrage aan de anticonceptiepil geheim hield

Voor Nand Peeters was geboortebeperking voor vrouwen een kwestie van leven en dood

Volgens zoon Marc legde dr. Peeters op een bepaald moment zichzelf het zwijgen op als middel om zijn doel te bereiken