In het Noordbrabants Museum in ‘s-Hertogenbosch, op een uur rijden van Antwerpen, opent deze week een tentoonstelling rond vrouwelijke ideaalbeelden in de Nederlandse kunst. Kunsthistorica Yvonne Bleyerveld legt uit waar ze vandaan komen.

De ideale vrouw ? Die is volgens de gelijknamige expo in ‘s-Hertogenbosch zo oud als het verhaal van Eva in het aards paradijs. Al raakt ze pas echt in zwang vanaf de zestiende eeuw, als voorbeeldige vrouwen uit de Bijbel en de klassieke oudheid hun weg vinden naar prenten die vrouwen moreel moeten vormen. Ook in de schilderkunst en op huisraad worden bijbelse vrouwen als Rebecca en Sara een vertrouwd gezicht, en intussen rollen opvoedkundige gedragsboeken van de pers die kuisheid, huiselijkheid en andere vrouwelijke deugden loven.

Het Noordbrabants Museum confronteert het tentoonstellingsmateriaal uit de zestiende tot negentiende eeuw doelbewust met hedendaagse film- en videobeelden, moderne kunst (van vrouwelijke kunstenaars) en tijdschriften. De gelijkenissen zijn immers frappant. “Je kunt die oude gedragsboeken voor vrouwen vergelijken met de latere etiquetteboeken en zelfs met de moderne damesbladen”, zegt kunsthistorica Yvonne Bleyerveld, wier doctoraat over de uitbeelding van listige vrouwen aan de basis lag van de tentoonstelling. “Die werkjes waren specifiek op een vrouwelijk publiek gericht en vrijwel altijd ingedeeld per levensfase : ze hielden vrouwen voor hoe ze zich moesten gedragen als ongehuwd meisje, als echtgenote, moeder en huisvrouw, of als weduwe. Bij elke levensfase hoorden andere ideale eigenschappen en taken. Een damesblad dient dan wel ter amusement en verstrooiing, ook daarin staan heel wat regeltjes die beschrijven hoe een ideale vrouw zich dient te gedragen.”

Maar als Superwoman dan niet uitgevonden werd door Vogue, waar komt ze dan wel vandaan ? En waarom moesten de vrouwelijke deugden eeuwen geleden al zo zorgvuldig beschreven worden ? “De grondgedachte was dat de vrouw geneigd was tot het kwaad,” zegt Bleyerveld, “juist vanwege haar zogenaamde intellectuele onvermogen. Had Eva zich immers niet laten verleiden door het kwade, door de duivel ? Daarmee werd de vrouw het zwakke geslacht en werden gedragsvoorschriften voor vrouwen veel prominenter in de beeldende kunsten en de literatuur dan voorschriften voor mannen. Die wisten dankzij hun intellectuele superioriteit zelf wel hoe ze zich deugdzaam en verstandig moesten gedragen. Al gingen de gedragsboeken natuurlijk altijd ook een beetje over hen : vrouwen moesten zich intomen, zodat mannen niet door hen in verleiding konden worden gebracht. Of ten val, want ook listige vrouwen die beroemde mannen te gronde hadden gericht waren een populair thema in de vijftiende en zestiende eeuw. Dat was dan het negatieve voorbeeld.”

Vandaar ook de nadruk op kuisheid ?

Yvonne Bleyerveld : Dat was in de vroegmoderne tijd zonder twijfel de allerbelangrijkste eigenschap voor vrouwen. Alle andere deugden hielden daar verband mee : bescheidenheid, nederigheid, gehoorzaamheid, ijver – dat kwam allemaal de kuisheid ten goede.

Op de schoonheid na dan.

Bij vrouwelijke ideaalbeelden denken we meteen aan uiterlijke schoonheid, maar dat is eigenlijk een typisch twintigste-eeuws fenomeen. Tot ver in de negentiende eeuw was de ideale vrouw zoveel meer dan dat. Destijds moesten vrouwen ook verzorgd zijn en zich netjes kleden, maar de juiste lichaamsvormen en een mooi gezicht speelden lang niet zo’n prominente rol. Jeugdigheid was ook niet de troef die het nu is, laat staan dat vrouwen aangespoord werden om begeerlijk te zijn of hun seksualiteit te verkennen.

In de schilderkunst beeldde men toch graag blote vrouwen af ?

Dat waren ook vrouwen die naakt afgebeeld kónden worden, zoals Eva, Bathseba of de dochters van Lot. Die verschenen dan in een badscène of werden geportretteerd terwijl ze zich opmaakten. In de gedragsboeken voor vrouwen daarentegen was seksualiteit taboe. Een nette vrouw en een goede echtgenote kleedde zich zelfs niet al te mooi, want dat kon andere mannen op ideeën brengen. Je echte schoonheid zit van binnen, was de teneur in de meeste geschriften. De seksualisering van de vrouw dateert eigenlijk pas van de jaren zestig van de twintigste eeuw, en dan nog. Dat vrouwen in een naveltruitje en met een blote buik de straat op kunnen, dat is nog van veel recentere datum.

Wat vonden vrouwen destijds eigenlijk van die gedragsboeken ? Wogen de voorschriften op hen ?

Er zijn nauwelijks getuigenissen beschikbaar, maar vergeet niet dat het gaat om idealen en modellen uit de beeldende kunsten en de literatuur. In tegenstelling tot magazines, televisie en het internet bereikten ze een beperkt publiek, en in hoeverre die burgerlijke normen echt doorwerkten in de samenleving is niet zo duidelijk. Op het platteland hield het beeld van de man met zijn maatschappelijke positie en zijn verantwoordelijkheden en de bescheiden huisvrouw wellicht geen steek. Daar werkten de vrouwen gewoon mee met hun man in het boerenbedrijf. En zelfs in de stad waren er veel werkende vrouwen, denk maar aan de textielnijverheid, thuisspinsters en marktverkoopsters. We weten niet of die zich aan de burgerlijke regels hielden of niet, en of die regels als een vorm van onderdrukking werden aangevoeld.

En de bijbelse referenties in diverse vrouwenportretten dan ?

Idealen vallen natuurlijk niet uit de lucht. Die sloten aan bij de wensen van een bepaald publiek, anders hadden kunstenaars hun werk niet verkocht gekregen en hadden ze wel iets anders uitgebeeld. Als een vrouwenportret verwijst naar de bijbelse Rebecca, die gold als een uitstekende, want mooie en gehoorzamende echtgenote, mogen we aannemen dat de vrouw in kwestie zich met zo’n voorbeeldfiguur kon identificeren. Denk ook aan de huwelijksportretten waarin de echtgenoten elkaars rechterhand vasthouden, destijds een sterk symbool van echtelijke trouw. Andere schilderijen tonen een duidelijke taakverdeling : de vrouw zit met de jongste kinderen op schoot, de man leidt de oudste de wereld in, zeker als het jongens zijn, of zit aan een bureau. Misschien was het de kunstenaar of de echtgenoot die suggereerde hoe de vrouw afgebeeld zou worden, maar we moeten er toch van uitgaan dat die daarmee instemde.

Waarom drukten vrouwelijke tijdgenoten zelf geen stempel op het ideaalbeeld van de vrouw in de kunsten ?

Er waren natuurlijk altijd vrouwen die van de norm afweken. Vorstinnen als Maria van Hongarije en Margareta van Parma regeerden als landvoogdessen, en er waren geleerde vrouwen. Toen Anna-Maria van Schurman in 1636 als eerste vrouw naar de universiteit ging, in Utrecht, zat ze achter een gordijntje zodat de andere studenten haar niet konden zien ! Maar uiteindelijk surften zulke aparte vrouwen toch vooral mee op de kansen die het toeval of hun onmiddellijke omgeving hen boden, en de weinige vrouwelijke kunstenaars en auteurs waren zelden professioneel bezig. Het waren goede amateurs, maar ze werden niet toegelaten tot de gilden en hadden geen opdrachtgevers.

Nogal wat ‘oude’ idealen klinken heel bekend in de oren, zoals zorgzaamheid en zelfbeheersing.

Zelfs de dubbele seksuele moraal is niet helemaal verdwenen – gedeeltelijk wellicht omdat mannen en vrouwen op sommige vlakken toch van elkaar verschillen. Het zijn nu eenmaal vrouwen die kinderen baren en misschien zijn ze daarom van nature ook zorgzamer. Maar hoe dan ook zijn traditionele idealen verre van verdwenen, ook niet uit de vrouwenbladen. Het wordt tegenwoordig leuk gevonden als vrouwen zelfstandig zijn, iets voor zichzelf doen, carrière maken en een bepaalde maatschappelijke positie hebben, maar niet ten koste van het gezin. Dat moet op de eerste plaats komen, en dus wordt van vrouwen zorgzaamheid en ook bescheidenheid verlangd. Daarom hebben fulltime werkende moeders het ook zo moeilijk, omdat de omgeving hen daar voortdurend op aanspreekt. Is dat wel goed voor de kinderen, vragen mensen dan bezorgd. De nieuwe vrouwelijke idealen hebben het traditionele rolmodel dus niet vervangen, ze zijn er gewoon bij gekomen.

Bent u optimistisch over de rol die het feminisme heeft gespeeld ?

Toch wel. Het is ontzettend goed dat vrouwen zich hebben kunnen bevrijden uit het negatieve keurslijf en de ondergeschikte rol die mannen hen eeuwenlang hebben opgelegd. Ze hebben veel meer keuzevrijheid dan vroeger en hebben nu veel meer te zeggen over hun zelfontwikkeling. Al komt dat uiteraard ook door andere zaken dan het feminisme, zoals de lancering van de pil. Dankzij anticonceptiemiddelen kunnen vrouwen immers kiezen of ze kinderen willen of niet. Vrijheid vereist echter ook dat je keuzen moet maken, en er zijn verschillende idealen en taken, zowel oude als nieuwe. Sticht je een gezin, maak je carrière of doe je beide tegelijk ? Wat dat betreft, is het leven van vrouwen er niet gemakkelijker op geworden.

De Ideale Vrouw, van 24 januari tot 3 mei in het Noordbrabants Museum, Verwersstraat 41, 5200 BA ‘s-Hertogenbosch.

Info : +31 73 68 77 877,

www.noordbrabantsmuseum.nl,

www.idealevrouw.nl

Door Wim Denolf