Het is moeilijk om op bevel te ontspannen. Hoe weet je trouwens of het echt lukt ? Biofeedback geeft een antwoord.

Marianne Meire illustratie : Sandra Schrevens

Vroeg of laat liggen we allemaal aan een meetapparaat (een bloeddrukmeter, een toestel voor elektrocardiografie, een polsslagmeter) dat informatie geeft over ons lichaam en de arts helpt om onze gezondheidstoestand te beoordelen. Steeds meer dokters, kinesisten en therapeuten gebruiken die meetapparaten met een ander doel, namelijk voor biofeedback. Het principe blijft het registreren van lichaamsfuncties (bio=leven), maar de informatie wordt niet alleen gebruikt voor de diagnose. Er is terugkoppeling (feedback) : je moet met die gegevens ook nog iets doen, namelijk de fysiologische activiteit van je lichaam leren controleren.

Stel : je huisarts wijt je hoofdpijn aan stress en stuurt je naar de kinesist voor relaxatieoefeningen. Maar na een paar weken is de pijn niet over, ondanks alle inspanningen om toch maar te ontspannen. Tijd om te denken aan relaxatie met biofeedback. Want het is niet uitgesloten dat je, zonder het te beseffen, verkeerd relaxeert. Bij biofeedback wordt op je voorhoofd en je achterhoofdspieren een elektrode aangebracht, en registreert een toestel de spanning van je spieren. Naar gelang het soort apparaat kan je die informatie digitaal aflezen, geluidjes horen of lampjes zien oplichten. Het biofeedbackapparaat is als een relaisstation tussen hersenen en lichaam. Het maakt spanning of ontspanning zichtbaar of hoorbaar.

Wat moet je daar nu mee ? Als het gedrag van je spieren meetbaar wordt, kan je leren dat gedrag te manipuleren. Als met biofeedback tegelijkertijd je hartslag, bloeddruk en spierspanning worden gemeten, heb je een concreet beeld van hoe gespannen je bent bij aanvang van de ontspanningssessie en hoe ontspannen je wordt naargelang de relaxatieoefeningen vorderen. Of hoe gespannen je blijft als je ze verkeerd doet. Dit is biofeedback in de meest eenvoudige vorm : een middel om te leren relaxeren. Een beetje te vergelijken met de vlotters om je armen tijdens de eerste zwemles. Zodra je de zwemtechniek beheerst, kan je zonder.

Met de biofeedbackmethodes die zo’n twintig jaar geleden op punt werden gesteld, wordt niet alleen spanningspijn behandeld. In de revalidatie is het allang een onmisbare techniek, en ook ademhalingsstoornissen, hart- en vaatziekten, leerproblemen, angst en fobieën, incontinentie en slaapstoornissen komen in aanmerking. Eigenlijk leer je met een biofeedbackapparaat processen van je autonoom zenuwstelsel kennen (dat is het zenuwstelsel dat volledig buiten je wil werkt). Wat we kennen, kunnen we ook leren beheersen. Daarom wordt de techniek gebruikt om allerhande moderne therapievormen efficiënter te maken.

Een interessant voorbeeld vinden we in de urologie. Mensen met incontinentie worden goed geholpen met biofeedback. Zij krijgen een soort blaastraining die doet denken aan het zindelijk maken van kinderen, en krijgen daarbij hulp van een biofeedbackapparaatje dat de onbewuste processen van het plassen registreert. Omdat de patiënt het effect van bepaalde spierbewegingen kan aflezen, verloopt de blaastraining sneller en efficiënter. Zo bestaat er ook een speciaal biofeedbackapparaat om vrouwen bewust te maken van de werking van hun bekkenbodemspier. Een betere beheersing van die spier doet hun incontinentie verdwijnen of verminderen. Zowat alle urologische diensten van dit land gebruiken de techniek. Vaak heeft een operatie hiermee betere resultaten of wordt ze overbodig.

Biofeedback wordt ook gebruikt bij de behandeling van migraine. Die pijn wordt veroorzaakt door een verwijding van de hersenbloedvaten, meestal als gevolg van een spannings- of ontspanningstoestand. Als we erin slagen om die bloedvaten opnieuw te doen vernauwen, gaat de pijn vaak weer over. Daarom moeten mensen met migraine leren hun lichaamstemperatuur te controleren. Het is heus niet zo onwaarschijnlijk als het klinkt : we kunnen namelijk door concentratie de temperatuur van onze handen opdrijven. De rol van biofeedback hierin is niet meer dan het leveren van de elektronische vingerthermometer waarop de migrainepatiënt het effect van bepaalde ontspanningsoefeningen kan aflezen. Volgens specialisten worden zo fantastische resultaten geboekt.

Een laatste voorbeeld van de vele mogelijkheden van biofeedback is het leren beheersen van tics. Een tic is een spontane ontlading van spieren, meestal in het aangezicht, de hals of de schouders. Dit komt doordat bepaalde zones in de hersenen spierpotentialen lossen die de spier onwillekeurig doen samentrekken. Er is geen sprake van bewuste controle. Een biofeedbackapparaat op bijvoorbeeld de samentrekkende schouder registreert die spontane ontladingen. Het toestel waarschuwt als de tic opkomt, bijvoorbeeld door een geluidssignaal. Biofeedback wordt hier meestal gebruikt in een gesprekstherapeutische behandeling. De patiënt kan leren om bepaalde hersenzones te mobiliseren die de tic afremmen. Door oefening krijgt hij opnieuw controle.