In Frankrijk ligt de iconische architect Le Corbusier zwaar onder vuur, omdat hij heulde met Mussolini, Stalin én Hitlers pion Pétain. Terwijl iedereen dacht dat hij een linkse avant-gardist was. Architectuurhistoricus François Chaslin geeft op 8 december een voordracht over Corbu in Bozar.
Drie recentelijk verschenen boeken veroorzaken commotie onder de talrijke bewonderaars van de Frans-Zwitserse architect en stedenbouwkundige Le Corbusier (1887-1965). Naar aanleiding van zijn vijftigste sterfdag kreeg hij een grote hommagetentoonstelling in het Parijse Centre Pompidou. Hij werd er geëerd zoals dit tot voor kort altijd gebeurde, als een van de grootste progressieve architecten en stedenbouwkundigen, zonder één woord te reppen over zijn ‘bruine’ verleden. Maar recente publicaties overschaduwen dat plaatje, want blijkbaar ging hij solliciteren bij Mussolini, Stalin en Pétain. Hij vestigde zich trouwens tijdens de oorlogsjaren in Vichy, en publiceerde voor de wereldbrand bij extreem rechtse, fascistische uitgeverijen. Sommige auteurs, zoals Marc Perelman stellen zelfs dat zijn oeuvre grotendeels van fascistische inspiratie is. Zelfs zijn Modulor systeem, ontwikkeld in 1943, met de mens als maat, en de Cité Radieuse zouden in dat plaatje passen. Begin jaren twintig wilde hij trouwens het historische hart van Parijs slopen. De publicaties werpen een heel ander licht op le Corbusier, maar was hij echt een fascist ? We vragen het aan architectuurhistoricus Francois Chaslin, die onlangs een doorwrocht boek over hem schreef en over hem komt spreken in Bozar.
Wat bizar toch, iedereen dacht dat Le Corbusier progressief was. Maar hij hoorde in het rechtse kamp thuis.
Francois Chaslin : Het verwondert ons allen, omdat de naoorlogse hedendaagse architectuur altijd in het linkse kamp thuishoorde, nogal wat architecten waren zelfs communist. Maar over Le Corbusier hoorden we al geruime tijd geruchten, waarover niemand openlijk wilde spreken. Er werd ook lang geen onderzoek naar gevoerd. Alleen wisten we dat hij boeken had uitgegeven bij fascistische uitgevers, waar ook racisten publiceerden over bijvoorbeeld de scheiding der rassen. Vergeet niet dat Frankrijk op een aparte manier omgaat met zijn oorlogsverleden. Heel lang deed men alsof het land door de Duitsers werd bezet, maar men verzweeg dat het voor een groot deel met hen heeft gecollaboreerd.
Het geval Le Corbusier is bijzonder, eerst Mussolini opvrijen, dan naar Stalin trekken en zich vervolgens in Vichy vestigen bij Pétain, de marionettenmaarschalk van Hitler. In de hoop staatsarchitect te worden à la Speer. Was hij dan gewoon een fascist ?
Ik zou hem geen fascist noemen in de huidige betekenis van het woord. In 1925 had het een andere betekenis, toen Mussolini opkwam, werd het niet aan misdaad gelinkt. Corbusier had sympathie voor deze revolutionaire beweging die weliswaar dictatoriaal was. Maar zowel links als rechts was toen uitgesproken autoritair.
Hij was ook zelf nogal dictatoriaal, zoals veel stedenbouwkundigen toen en nu. Het idee van het opruimen en het tabula rasa maken met wat zij de chaos noemen, zat erin. Het autoritaire van het moderne urbanisme is manifest. Hij was een van de uitvinders van de totalitaire stedenbouw en er zijn veel stedenbouwkundigen die thuishoren in zijn school. Tussen 1922 en ’25 ontwikkelde hij het Plan Voisin voor Parijs, dat voorzag in de sloop van bijna het volledige historische centrum om plaats te maken voor wolkenkrabbers en parken. Dat is totalitair en beestachtig, moet je erkennen, maar je moet je ook notie hebben van de mentaliteit in die tijd. De cultus, de bewondering en het respect voor de oude steden bestond amper, enkel bij een handvol historici en schrijvers.
Het ging om meer dan neerkijken op de oude cultuur, hij zag het ook als een reinigingsoperatie en het opdelen van de maatschappij.
Voor hem was urbanisme inderdaad voor een groot deel ordenen en bevrijden van de geschiedenis. Velen deelden die totalitaire droom, links én rechts.
Na Mussolini trok hij naar Stalin.
Bij de stalinisten gingen zijn voorstellen niet door, omdat ze voor een andere nationalistische staatsstijl kozen die neoklassiek was.
Sommigen menen nu ook dat het idee van de Cité Radieuse, waarvan hij het concept in de jaren dertig uitwerkte, en waarbij ordening zo belangrijk was – wie er niet hoefde te zijn, hoorde er niet – een project van ‘eugenese’ was, de rasveredeling. Klopt dat ?
Het eugenisme werd ontwikkeld door de fysioloog Alexis Carrel. Het idee van de rasveredeling was voor de oorlog populair bij veel mensen en had nog niet die criminele bijklank die er kwam door de oorlog. We moeten dus opletten voor anachronismen. De Cité Radieuse is het ideaal van twee dingen : de oude vervallen steden verlaten, die onhygiënisch waren, en de mensen in een soort dorpen te laten wonen, min of meer opgedeeld volgens klassen. Vergelijk het met een pakketboot met verschillende klassen. Dat eugenese noemen is te sterk.
Neemt niet weg dat hij in zijn briefwisseling weleens dweepte met Hitler.
Het gaat om correspondentie met zijn moeder, die was zeer autoritair en rechts. Deze correspondentie geeft natuurlijk wel deels zijn politieke ideeën weer. Het zijn precies deze brieven die drie jaar geleden werden vrijgegeven die hem in een ander licht zetten, vandaar al die recente publicaties. Maar het zijn soms weinig meer dan pistes, geen bewijzen. Over Hitler schreef hij maar driemaal. Hij schreef dat Hitler inderdaad Europa zou kunnen herorganiseren. Maar in een ander brief noemde hij Hitler minderwaardig en begreep hij niet hoe de Duitsers zich door zo iemand konden laten verleiden. Het fascistische milieu waarin hij verkeerde was eerder anti-Duits en pro-Mussolini, hij was immers een Zwitser. Hij bekritiseerde trouwens ook verscheidene malen de racistische politiek van de Duitsers.
Was hij dan ook geen antisemiet ?
Hij was zoals velen, ook linksen toen, wat antisemitisch. Maar ik denk niet dat we dat kunnen veralgemenen. Onder zijn klanten in La Chaux-de-Fonds (Zwitserland) zaten veel Joden. Sommigen waren goede vrienden van hem. En als hij dan in een brief schrijft dat de “Joden weer eens hun rekeningen niet hebben betaald”, moet je dit veeleer zien als een literaire pennentrek, daarom haatte hij de Joden geenszins. Trouwens, ook bij jullie waren er linkse kunstenaars met een antisemitisch trekje, dat wordt overal weleens makkelijk vergeten.
Zijn droom om de staatsarchitect te worden werd min of meer werkelijkheid na de oorlog.
Dan bevond hij zich in het kamp van de winnaars en werd hij de grote architect, maar hij was al wat oud. Wat vooral triomfeerde, was zijn doctrine van het Charter van Athene dat hij in 1943 publiceerde, dat over de principes ging van de moderne stedenbouw inzake scheiding van werk, wonen, recreatie en verkeer, en het gebruik van hoogbouw. Hij had ook veel leerlingen die deze ideeën uitdroegen, ook in België. Ik zou de wortels van deze stedenbouw niet als fascistisch bestempelen, wel als autoritair.
Deze stedenbouw blijft zowel in Oost en West actueel, moeten we ons daar geen vragen over stellen ?
Je doelt dan op die Chinese steden die ontzettend snel groeien en miljoenen mensen huisvesten ? Ik zie anderzijds niet hoe je zoiets anders kunt oplossen dan op een totalitaire wijze. Hongkong zit dan weer helemaal anders in elkaar en is meer een moderne middeleeuwse stad, maar dat is een uitzondering.
Ondertussen zitten we wel met een schandaal : Le Corbusier komt in opspraak.
Weet je dat veel mensen erop zaten te wachten om hem te vermoorden, en om zo ook in één mep de moderne wereld te veroordelen ? Velen menen ook dat de moderniteit een uitvinding was van de fascisten. Dat is deels waar, maar je moet goed nuanceren. Het is gek, een deel van de extreem rechtse pers in de VS looft hem omdat hij Hitler adoreerde, maar dat klopt niet. Om dezelfde reden valt de Joodse gemeenschap hem af. In India willen ze hem evenmin, want daar verafschuwen ze zijn grote creatie Chandigarh. Zo zijn er veel redenen om hem te bekritiseren. Laten we alles nuanceren. Het kan geen kwaad dat hij van zijn voetstuk wordt gehaald, hij werd te goddelijk. Velen verafgoden hem, vooral architecten en modeontwerpers. Hij is een mode- en museumfenomeen geworden. Vergeet ook niet dat hij al in zijn tijd niet zo graag gezien was.
Dat merk je inderdaad op als je de meningen leest van sommige architecten toen.
Le Corbusier voelde zich immers zoals Zarathustra of Christus, een profeet die de wereld wilde veranderen. Hij beschouwde zich als een lijdende apostel die de wereldarchitectuur moest wijzigen. Dit verklaart ook waarom hij dacht niemand iets schuldig te zijn. Hij deed ook alsof hij niet gevormd werd en nooit leermeesters had. Hij heeft al wie hem iets aanleerde achteraf ‘gedood’, zoals de Zwitserse kunstschilder Charles L’Eplattenier die hem leerde schilderen en zijn talent ontwikkelde. Later ontdeed hij zich ook van Auguste Perret, zijn leermeester voor de architectuur. Dat ging heel ver, ook de man die hem leerde schrijven, moest eraan geloven. Al wie in de weg liep, moest wijken, ook Adolf Loos, aan wie hij zeker schatplichtig was.
Dus was hij wellicht ook behoorlijk autoritair in de omgang.
Zeker, hij beschouwde zich als Don Quichot en hield zoveel van dat boek dat hij er een exemplaar van liet inbinden met de huid van zijn hond. Hij herlas en herlas Zarathustra en Don Quichot en onderlijnde alles was aan hemzelf deed denken. Hij liet zich ook als kind in de klas de ‘messias’ noemen. Hij beschouwde zich dus echt als een profeet. Het verklaart waarom hij zo begaan was met zijn imago en graag aan zijn biografie sleutelde. Dan begrijp je waarom er zoveel zolang niet geweten was. Toch moeten we dit weten als we al zijn bijzondere creaties bewonderen.
Naar aanleiding van de 85ste verjaardag van het 3de Congrès International d’Architecture Moderne (CIAM III), dat plaatsvond in het Paleis voor Schone Kunsten, organiseert Bozar een lezing van de Franse architect en schrijver François Chaslin over zijn boek ‘Un Corbusier’, op dinsdag 8 december om 20 uur, www.bozar.be
Door Piet Swimberghe & Illustratie Sarah Vanbelle
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
