Buiten mag de wereld vergaan, maar elke weekdag tussen 20 en 21 uur stemmen meer dan drie miljoen Vlamingen af op Thuis, Familie, Wittekerke of Kaat & co. Welkom in de wereld van de soap : het familieleven zoals het is, maar dan net iets heftiger.

Is die kamelenboer dan zoveel beter in bed dan ik ?” Nee, Frank Bomans uit Thuis is niet dood zoals aan het eind van vorig tv-seizoen gesuggereerd werd. ” Me gát“, om het met zijn eigen woorden te zeggen : Vlaanderens meest politiek incorrecte, maar niet toevallig ook populairste loodgieter is alive and kicking en vastbesloten het veelgeplaagde Simonneke voor zich terug te winnen. Tot groot chagrijn van Mo, bij wie ze troost gevonden had in haar smartelijk verlies. Kom dat tegen ! Voor wie moet Simonneke nu kiezen ? Voor edelmoedige Mo of vliegende zot Frank, haar eerste grote liefde en de vader van Franky ? Come and see next time…

Televisie geraakte pas echt ingeburgerd na de Tweede Wereldoorlog, het tijdperk van de babyboom, de zwellende voorsteden en dito hypotheekleningen. Geen wonder dat de buis het familiemedium bij uitstek werd, met shows als Father Knows Best, Lassie, The Little House on the Prairie en The Waltons, stuk voor stuk feuilletons waarin de hoeksteen van de maatschappij schaamteloos verheerlijkt werd. Welke vroege babyboomer herinnert zich niet de moeder van Jeff, het bijdehante baasje van Lassie ? Een kranige jonge weduwe, eeuwig en altijd met een schortje voor, handenwringend bij de hor, wachtend op zoonlief en Gramps. Het verderf kwam altijd van buitenaf, toen. Binnen het gezin heerste warmte en werd er volgens de hoogste ethische normen geleefd. Ook de Cosby’s, de eerste zwarte middenklassetelevisiefamilie, waren een toonbeeld van harmonie ; conflicten waren onveranderlijk van onschuldige aard en werden dan ook met een kwinkslag opgelost. Zoonlief Theo die zich aan de crack begeeft, vader Cosby in z’n dure kasjmieren sweater zou er ter plekke een rolberoerte aan overgehouden hebben.

Helaas… Gelukkige mensen hebben geen verhaal, redeneren meer bijdetijdse scenarioschrijvers. In tv-families gaat het er tegenwoordig een stuk grimmiger aan toe. Getuige de volgende dialoog tussen Marie-Rose (ex-Van den Bossche) en haar dochter Veronique in Familie.

Marie-Rose : “Veronique, laat die kleine nu eens gerust. Straks wordt dat manneke nog erger dan gij.”

Veronique : “Gij moet veel zeggen gij. Waar waarde gij toen ik u nodig had ? Gij zijt alleen met mijn vader getrouwd voor zijn geld.”

En dat is nog maar bij wijze van aperitief. Wie overhoop ligt met de eigen sibbe, kan zich altijd troosten met de gedachte dat het nog veel erger kan. Ontrouw, echtscheiding, financiële malversaties, moordaanslagen, kapingen, drugsverslaving, verkrachting, prostitutie : op televisie komt het in de beste families voor. En het moet zijn dat de identificatie met de personages en hun aspiraties en teleurstellingen werkt, want de meeste soaps gaan behoorlijk lang mee. De term soap opera verwijst overigens naar de oorsprong van het genre. Het waren daytime drama’s, eerst op radio, daarna op tv en voornamelijk gericht op huisvrouwen, vandaar de sponsoring door de Procter & Gambles van deze wereld.

Glamour versus volks

Binnen de soap zijn er twee duidelijke strekkingen : de Amerikaanse en de Brits-Australische. Binnen de Amerikaanse traditie zijn Dallas en Dynasty de bekendste voorbeelden, met Mooi enMeedogenloos als hedendaagse opvolger. De hoofdpersonages doen in olie of zijn modetycoons, wat het glamourgehalte ten goede komt. Verder zien ze nauwelijks het daglicht en zijn ze bepaald niet beweeglijk ; de overgangen tussen de scènes bestaan voornamelijk uit close-ups van de door emoties verscheurde of melancholisch peinzende protagonisten, ondersteund door zeemzoete muziek. De intriges draaien om liefde, rijkdom en bedrog en de boodschap is duidelijk : ook rijke stinkerds zien af. Dat hebben de helden van Britse en Australische soaps alleen van horen zeggen : het zijn veelal volkse types die worstelen met relaties en werk en daar op café of in de snackbar over palaveren. In tegenstelling tot de Amerikaanse glamoursoaps, waar kinderen hoogstens lastposten zijn of collateral damage bij een scheiding, zijn in Neighbours, Sons and daughters, Home and Away en het onverwoestbare Eastenders jonge mensen volwaardige personages, wat ook jongere kijkers aantrekt.

Toegegeven, Marianne uit Thuis zit er warmpjes in en Veronique uit Familie wil zich wel eens per stretchlimousine en gehuurde jet naar Londen begeven voor een concert van Elton John. Maar al bij al leunt de Vlaamse soap veel dichter aan bij de Brits-Australische traditie.

Familie ging het eerst op antenne op 31 december 1991, toen Marleentje, de jongste dochter van oermoeder Anna, haar fiets tegen het huis zette. Marleentje zou nog datzelfde seizoen jammerlijk omkomen in een auto-ongeval, slechts één van de talrijke calamiteiten die de familie Van den Bossche in de loop der jaren trof, want intussen is de serie de langstlopende slechtnieuwsshow op het Europese vasteland.

De VRT-tegenhanger Thuis ging in 1995 van start. Ook hier krijgen we een dwarsdoorsnede van een paar Vlaamse families, van die van de dokter over de loodgieter en de coiffeuse. Maar in tegenstelling tot Familie zijn veel van de oorspronkelijke hoofdpersonages nog in leven, wat maakt dat ze met allerlei nieuwe samenlevingsvormen en hedendaagse maatschappelijke problemen geconfronteerd worden. In Thuis mag er ook al eens gelachen worden. Simpele duif Cois zonder zwembroek in de jacuzzi van Fit & Fun, zoiets is goed voor enige comic relief tussen alle kommer en kwel.

Voor de geïnteresseerden : Op Eén loopt in de namiddag een herhaling van een prille voorloper van het genre : Het park uit de jaren tachtig, wat toen nog geen soap, maar een Vlaamse familieserie heette. Trager dan de huidige soaps, en met veel minder verhaallijnen in één aflevering, maar ook hier stond Janine Bischops al achter de toog van een oer-Vlaamse taverne, zij het met een blonde pruik. En wie goed kijkt, herkent in één van de sporadisch opduikende politieagenten een piepjonge en slanke Pol Goossen, nu voor eeuwig beroemd en berucht als Frank Bomans. Pikant detail : Raymond Bossaerts, Janines tegenspeler in Het park, wordt binnenkort haar nieuwe geliefde in Thuis, wat hij ooit ook in het echte leven was. En zo raken fictie en realiteit wel eens vaker op een bizarre of zelfs ronduit morbide manier met elkaar verstrengeld. Zoals toen actrice Riet Van Gool haar zwangerschap en bevalling in het scenario van Familie liet opnemen. Toen de baby twee dagen later stierf, zat er niets anders op dan ook het personage Monique haar kind te laten verliezen. Wat maakte dat de actrice die dramatische gebeurtenis op het scherm mocht naspelen, een weinig benijdenswaardig staaltje van inleving.

Uit de dood verrezen

Ja, de wetten van de soap zijn keihard. Stilstaan is achteruitgaan heet het hier, wat betekent dat alleenstaanden binnen de kortste keren opnieuw aan de man of vrouw geholpen dienen te worden en zieken ofwel cito moeten genezen of de pijp uit gaan. Want slepende ziekten zijn nefast voor de kijkcijfers. Personages die ‘niet pakken’ zijn dat evenzeer ; vooral de scenaristen van Familie zijn befaamd om hun originele doodsoorzaken. Van gifpijltjes tot collectieve zelfmoord, voor niets schrikken die lui terug. Daar staat dan weer tegenover dat er ook wel eens iemand uit de dood verrijst. Zo kwam Marie-Rose in 1998 om het leven bij een helikoptercrash. Als dochter Veronique op Tenerife haar graf vindt, blijkt echter dat moederlief ten gevolge van haar liederlijke levensloop aan aids gestorven is. Wat niet belet dat Marie-Rose op 30 mei 2005 springlevend blijkt, zij het met geheugenverlies en met de naam Catherine de la Mer, wegens gered door een Franse schilder. Faut le faire. Soms ziet iemand er na zijn verrijzenis ineens helemaal anders uit. Dat overkwam Peter Van den Bossche, die in het vijfde seizoen met de trekken van Erik Goossens begraven werd, maar vier jaar later met het gezicht van Gunther Levi weer opdook in een sekte op de Dominicaanse Republiek.

Intussen kent het genre ook een paar intrigerende nieuwe trends. De celebrity soap, bijvoorbeeld, een zogenaamde docusoap waarin een beroemdheid en zijn familie geobserveerd worden in hun dagelijkse doen en laten. Verlovingen en trouwpartijen, een tienerzwangerschap, bouwperikelen en hondendrollen op het vast tapijt, bij de Pfaffs en de Planckaerts is het allemaal kijkvoer. Je kunt je alleen maar afvragen of de jongste gezinsleden die nu onder het oog van de camera opgroeien, geen slachtofferhulp nodig zullen hebben ééns de opnameploeg uit hun leven verdwijnt. In Het geslacht De Pauw, een parodie op de celebrity soap, voerde een gluiperige Bart De Pauw een ronduit dysfunctionele familie aan ; voor nogal wat kijkers bleek het voortdurend balanceren op de grens tussen werkelijkheid en fictie net iets te verwarrend. Bepaald verfrissend is de aanpak van Uit het leven gegrepen : Kaat & co dat een docusoap pretendeert te zijn, maar net zo goed fictie is. Docufictie heet zoiets en het effect is bijzonder overtuigend. Omdat de settings (zeker voor Antwerpenaars) zo herkenbaar zijn, de acteurs voor een groot deel improviseren en de cameravoering zo spontaan is, heb je soms de indruk dat je meekijkt over de schouder van de buren. Hier niet zozeer sensationele plotwendingen, maar de perikelen van een nieuw samengesteld gezin van loftbewoners : Kaat heeft het goedgemaakt met Kristof, maar kan het niet vinden met de vriendin van vader, Joey heeft de morning-afterpil geslikt zonder Seppe iets te vertellen, Seppe is een nachtje doorgezakt met een travestiet… Opvallend is dat de jongelui zich vaak evenwichtiger gedragen dan de volwassenen. Vooral ‘papke’ is eigenlijk een groot kind.

Identificatie en vooroordelen

Veranderen soaps de wereld ? Vast niet, maar in het beste geval maken ze problemen wel bespreekbaar. Toen Jenny in Thuis borstkanker kreeg, was dat het gesprek van de dag, ook in de media. En niet alleen Marianne moest leren leven met het feit dat haar dochter Ann na een affaire met haar eigenste ex, de antiquair Jean-Pierre, ineens lesbisch en smoorverliefd op Manon bleek te zijn. Nu is het bewust en methodisch verweven van maatschappelijke thema’s in soaps beslist niet nieuw. Een beroemd voorbeeld is de Peruviaanse telenovelaSimplemente Maria die in de jaren zestig in Zuid-Amerika aardig wat teweegbracht. Het was het verhaal van een doodarm meisje dat de kost verdiende als naaister en ’s avonds een alfabetiseringscursus volgde, met het resultaat dat ze zich tot een succesvol modeontwerpster opwerkte. Niet alleen bereikte de omzet van Singernaaimachines dankzij de serie recordomzetten in de regio, veel vrouwen lieten zich inspireren door de emancipatiegedachte en gingen studeren. Simplemente Maria was het begin van een lawine van telenovela’s met maatschappelijk thema en één van de belangrijkste inspiratiebronnen van de zogenaamde entertainment-education strategy. Je kunt je natuurlijk afvragen of het de taak is van de soap om kijkers in hun gedrag te beïnvloeden. En of het effect hetzelfde is in een wereld waar er zulke veelheid aan impulsen en informatiebronnen bestaat. Anderzijds, als sponsors er alles voor over hebben om hun product met fictieve personages te associëren, waarom zou drama dan ook niet werken als klankbord voor allerlei latente gevoelens en ideeën ? Alles hangt natuurlijk af van de manier waarop je zo’n thema aanpakt.

Neem nu de introductie van de allochtone medemens in Thuis. Zowel de Pool Waldek als de Marokkaanse loodgieter Mo Fawzi zijn bijzonder loyale karakters. Hier is bewust gekozen voor het doorbreken van negatieve vooroordelen. Maar misschien zou Waldek, een passionele katholiek met traditionele ideeën, nog overtuigender zijn als hij vertolkt werd door een Pool in plaats van een Vlaming met een rare uitspraak. Mo, gespeeld door Noureddine Farihi, was oorspronkelijk een naadloos geïntegreerde Marokkaan. Bovendien werd zijn huwelijk met Veronique (niet dezelfde als in Familie) een paar seizoenen geleden probleemloos aanvaard door de rest van de Thuis-personages, wat niet meteen realistisch overkwam. Allochtone kijkers vielen er dan weer over dat de bruiloft maar één dag duurde en dat Mo’s ouders niet aanwezig waren. Sinds een allochtoon kijkerspanel advies geeft bij de scenario’s, wordt Mo wel eens vaker in de moskee gesignaleerd en is hij conservatiever in zijn moslimovertuiging, zowel tegenover zijn dochter Aisha als in zijn relatie met Simonneke.

Wat zijn de laatste tendensen in de vaderlandse soaps ? De personages onttrekken zich steeds meer aan de schaduw van de kerktoren. Curaçao, Tsjechië, Zuid-Afrika, het zijn maar een paar van de locaties waar de personages uit Thuis onlangs hun toevlucht zochten. In Familie is er sprake van de productie van het modebedrijf Linea Veronica naar China te verplaatsen. Daarnaast ligt de nadruk steeds meer op de leefwereld van de jongeren, die met vallen en opstaan hun plaats zoeken in de maatschappij. En ja, vanuit de soapseries wordt tegenwoordig ook al eens een brug naar maatschappelijke organisaties geslagen. Zo reageerden de makers van Familie het afgelopen jaar op de oproep van het kabinet Bourgeois om de millenniumdoelstellingen bekend te maken voor een groot publiek. Dat resulteerde in een verhaallijn waarin Pierrot als vrijwilliger voor Vredeseilanden in Uganda ging werken en bij zijn terugkeer een benefietoptreden helpt organiseren. Een concert met onder anderen Ronny Mosuse dat begin september ook echt plaatsvond op de Open Dorpdagen in Boortmeerbeek. Of hoe soaps niet per se tot asociaal gedrag leiden. Of het ook nog goed komt met Frank en Marie-Rose en Kaat & co ?

Blijven kijken, zou ik zeggen.

Door Linda Asselbergs I Foto Saskia Vanderstichele