Feestelijk, zonder uitbundig te zijn. Warm, in een vijandige, koude wereld. Prikkelend, door de indringende geur van mierzoete gebakjes. Hartelijk, zo smaakt de Arabische nacht tijdens de ramadan.

Ine Renson / Foto Guy Kokken

Ligt het aan de periode van het jaar, het gure weer dat ons naar de warmte van onze huizen jaagt? Of is het de traditie van de eindejaarsperiode die voorschrijft dat we de gezelligheid opzoeken binnen de beslotenheid van ons gezin? Wanneer de nacht in deze kille wintermaanden zijn donkere mantel over de stad heeft gedrapeerd, lijkt alles tot rust te komen. Amper beweging op straat, behalve een sporadische taxi of een enkeling diep weggedoken in de kraag van zijn jas. Geen mens die zich op dit nachtelijke uur uit vrije wil op straat wil wagen. Tenzij dan misschien in snelle pas naar de verleiding van het stamcafé.

Hoewel, niet iedereen is op deze doordeweekse winteravond op de vlucht voor de koude van de nacht. In de buurt van de Grote Moskee in Brussel heerst een gezellige drukte. Mensen lopen af en aan, begroeten elkaar met een omhelzing en een felicitatie voor het vasten van deze dag. Het is ramadan, en dan is de nacht feestelijk, vol ontmoeting en verzoening. Terwijl wij Belgen in ons nachtelijke hol kruipen, moet voor de moslims in deze periode de dag nog beginnen. Letterlijk zelfs: volgens de islamitische maankalender begint een nieuwe dag bij zonsondergang. Alsof de duisternis de kiemen van een nieuw etmaal met zich meebrengt.

De nacht – of is het de dag? – heeft tijdens de ramadan een speciale betekenis. En niet alleen omdat de moslims hun vasten mogen verbreken zolang de zon achter de horizon zit. Belangrijker is dat ze dan de tijd nemen om elkaar te ontmoeten, om samen lekker te eten, te bidden en te zingen. “De ramadan is gewoon de gezelligste maand van het jaar”, drukken enkele Belgisch-Marokkaanse jongeren me op het hart. Iedereen is hartelijk, vrijgevig, gelukkig. En daarom is het elke avond een beetje feest.

Hoe gezellig het er tijdens de nachten van de ramadan aan toegaat, kan ik zelf meemaken wanneer Sarah Kasmi, een jonge Marokkaanse schone, me op een avond uitnodigt samen met haar vriendinnen de vasten te verbreken. “Dan merk je zelf eens hoe anders het is”, glimlacht ze. En inderdaad, terwijl de jonge vrouwen overdag gekleed zijn volgens de laatste westerse modetrends, verschijnen ze die avond in kleurrijke traditionele gewaden. “Zo hoort het ook”, legt Farida uit. “Wanneer je tijdens de ramadan wordt uitgenodigd om bij iemand te gaan eten, doe je een djellaba aan. Dat is nu eenmaal de traditie.”

Niet dat de dames conservatieve moslims zijn. Het moskeebezoek durven ze wel eens overslaan en ook de gebedstijden passen ze zonder wroeging aan hun westerse agenda aan. Maar aan de ramadan doen ze mee, gegarandeerd. Zoals de grote meerderheid van de moslims die in België wonen overigens. “Het is niet omdat we in een westers land wonen dat de wil om te vasten verwatert”, vertelt Mariam. Het is het meest voelbare aspect van onze godsdienst. Al van kleins af aan zien kinderen hun stoere grote broer of hippe zus mee vasten. Dat wekt nieuwsgierigheid op: wie vast, hoort bij de wereld van de volwassenen. Het smeedt een band tussen de mensen van onze gemeenschap.”

In Den Tighel in Niel, waar Sarahs broer Samir de accommodatie heeft voor een feestelijke avond, staat de tafel al gedekt. In het midden een kruik melk, naast een bord met dadels. Marokkanen beginnen de maaltijd tijdens de ramadan gewoonlijk met een glas melk en een dadel, een zachte opener voor de maag na een dag zonder eten. Mijn tafelgenoten steken trouwens niet onder stoelen of banken dat ze best wel honger hebben: de verlangende blikken naar hun lege bord spreken boekdelen. Maar het is nog even wachten voor de zon ondergaat, of zoals de overlevering wil: tot je een witte draad niet meer kunt onderscheiden van een zwarte. Vandaag wordt die truc met de draden nergens meer toegepast. Professionele meteorologische instanties en handige zakkalendertjes geven tegenwoordig van dag tot dag en van streek tot streek het exacte moment van zonsondergang aan.

Even voor vijven kan de maaltijd beginnen. “We hebben nog geluk dat het winter is”, lacht Sarah. “In de zomer is het toch een stuk lastiger.” Al heeft dit vroege uur van duisternis ook zijn nadelen: het is niet altijd evident om de islamitische traditie in te passen in westerse uurroosters. In moslimlanden worden de werkuren aangepast zodat iedereen op tijd thuis kan zijn om samen te eten. Hier is dat niet altijd bespreekbaar. Mariam en Sarah hebben nochtans geluk: omdat ze in een multiculturele omgeving werken, kunnen ze een regeling treffen. “Al vragen collega’s of vrienden me toch nog vaak waarom we dit onszelf eigenlijk aandoen”, zucht Mariam. “Ze begrijpen niet waarom we ons de hele dag uithongeren om dan ’s avonds overvloedig te eten. Maar het is zoveel meer dan dat. Deze maand roept een speciale sfeer op, een soort warmte die je op geen enkel moment van het jaar zo intens ervaart als nu.”

Of ze hier in België tijdens de ramadan dan dezelfde sfeer kunnen oproepen als in Marokko, wil ik weten. “Het is natuurlijk anders”, geven de zusjes Mariam en Boushra toe. “In Marokko ben je er helemaal in ondergedompeld, daar is het overal om je heen. Er zijn meer rituelen. ’s Morgens komt er bijvoorbeeld iemand rond met een lantaarn om aan te geven dat het moment om te vasten begonnen is. ’s Avonds gaat iemand de huizen langs met een tamboerijn om de etenstijd aan te kondigen. Na het eten is het ook echt feest: iedereen komt de straat op, de theehuizen zitten barstensvol en er worden allerlei culturele of andere speciale evenementen georganiseerd.”

Maar onmogelijk om de aloude tradities in een nieuwe leefwereld te integreren is het blijkbaar niet. Ook in ons land worden tijdens de ramadan door moslims opvallend meer culturele avonden georganiseerd. Ze ontmoeten elkaar dan misschien niet in groten getale op straat, de gezelligheid vinden ze wel wanneer de hele familie samenkomt bij de grootouders om te eten. Een beetje zoals wij Kerstmis vieren, maar dan een hele maand lang. En zelfs al is de ramadan hier minder indrukwekkend dan in de landen van herkomst, toch is iedereen ervan overtuigd dat een maand vasten een verrijkende ervaring is. “Je zou het ook eens moeten proberen”, raadt Mariam me aan. “Ik heb enkele Belgische vrienden die soms een dag met me meedoen. Meestal begrijpen ze daarna veel beter waar het allemaal goed voor is. Ze uiten dat ook: ze gaan bijvoorbeeld niet meer roken of eten in het bijzijn van iemand die aan het vasten is.”

Terwijl de dampende kom harira of linzensoep op tafel komt, vertellen de jonge vrouwen wat voor hen de zin is van een maand vasten. “Het werkt zuiverend”, stelt Mariam. “Je voelt dat je lichaam er eens deugd van heeft. Alsof er grote schoonmaak wordt gehouden.” Sarah: “Ik word er ook erg rustig van. Als je je niet hoeft te bekommeren om je eten, heb je meer tijd om aan andere dingen te denken. Het is louterend, je gaat de zaken anders bekijken.” De dames zijn het erover eens dat je door te vasten sterker wordt. “Je leert geduld te oefenen, je gulzigheid te bedwingen. Elke dag dat je hebt gevast, is een overwinning op de begeerte en je lusten. Overdag mag je bijvoorbeeld niet roken. Een kettingroker bewijst daarmee dat hij toch karakter heeft.” Maar het belangrijkste aan de vastenmaand, vinden ze, is dat het een periode is van solidariteit en verzoening. Geschillen worden bijgelegd, onenigheden uitgepraat, ruzies vermeden. Moslims gaan op bezoek bij hun grootouders of zieke familieleden. “Iedereen is zo lief voor elkaar”, vindt Sarah. “De eerste dag van de ramadan krijg je constant sms’sjes van vrienden die je een goede ramadan wensen. Alsof we allemaal een grote familie zijn.”

Dezelfde warmte ervaar ik bij Huzur, een Turkse culturele en sportvereniging uit Antwerpen. Wanneer ik op een zaterdagavond tijdens de ramadan het centrum binnenstap, klinken overal vrolijke begroetingen en felicitaties. Ook hier weer de omhelzingen en de gulle lach. In de zaal zitten een tweehonderdtal mensen samen te wachten tot de imam het gebed inleidt. Wanneer de zon verdwenen is, valt het geroezemoes stil en reciteert de voorganger met serene stem het avondgebed. Daarna komen de heerlijkste Turkse specialiteiten op tafel: de onvermijdelijke vastensoep harira, gevulde druivenblaren, deegrolletjes gevuld met kaas, kebab van lamsvlees en aubergine. Het eten is overvloedig en heerlijk.

Er wordt gelachen en honderduit gepraat, en toch gaat het er tijdens dit feestmaal niet echt uitbundig aan toe, merk ik op tegen mijn buurman. “Dat hangt ervan af wat je onder ‘feesten’ verstaat”, antwoordt hij. “Tijdens de ramadan is ‘feesten’ voor ons veeleer ‘vieren’: genieten van het samenzijn, van de rituelen, in alle sereniteit. Dertig dagen lang vieren we in soberheid. Maar tijdens het suikerfeest, dat begint op de nacht die de ramadan afsluit, barst het feest wel echt los.” Mohammed vertelt smakelijk over de copieuze feestmaaltijden die dan worden bereid, rijkelijk overgoten met thee en mierzoete gebakjes. Beeldend legt hij uit hoe alle moslims dan uitgedost zijn in hun beste kleren en bij vrienden en familieleden op bezoek gaan om elkaar te feliciteren voor het goed doorstaan van de sobere maand. Over het schaap dat voor de gelegenheid wordt geslacht in de dorpen van Marokko en over de heerlijke bereide lamsboutjes die daar in onze contreien tegenover staan. “Maar eerst moeten we nog enkele dagen bewijzen dat we die overvloed wel verdienen”, knipoogt hij, terwijl hij met veel genoegen zijn eerste sigaret voor vandaag opsteekt.

Wanneer ik om me heen kijk, valt me op dat er erg veel Belgen aan deze vastenverbreking deelnemen. Enkele vertegenwoordigers van Huzur leggen uit dat ze deze vastenmaand een ideale gelegenheid vinden om de banden met de Belgische buren wat meer aan te halen. “Door buurtbewoners uit te nodigen aan onze tafel willen we ze laten kennismaken met de unieke sfeer die rond onze vastentraditie hangt. Ik hoop dat ze de vriendschap voelen die hier in de lucht hangt. Want dat is tenslotte waar de ramadan echt om draait: liefde, genegenheid, respect”, vindt de voorzitter. Zwijgend roert hij in zijn hete kom soep. “Maar weet je wat het vooral is?” voegt hij er even later aan toe: “Door te vasten besef je eens wat honger is. Je kunt daarna meer respect opbrengen voor de minderbedeelden. Iedere moslim betaalt tijdens de ramadan een bijdrage voor de armen. Dat is een logische daad voor wie een maand lang de smaak van honger heeft geproefd.”

Die solidariteit reikt trouwens verder dan de grenzen van de allochtone gemeenschap. In tal van vrijwilligersorganisaties zijn vrouwen de hele dag in de weer met potten en pannen om maaltijden te bereiden voor armen en daklozen. In Sint-Joost-ten-Node is er een bijzondere vereniging die soep kookt voor alle sukkelaars uit de buurt, kom ik te weten. De naam alleen al trekt me aan: Bouillon de Culture. ’s Middags kopen de medewerksters in buurtwinkeltjes groeten en kruiden, tegen iftar of zonsondergang komen ze weer buiten met enkele grote potten geurige soep. Die wordt dan verdeeld in weeshuizen en opvangcentra voor daklozen. “Ongeacht welke nationaliteit ze hebben”, verzekert verantwoordelijke Rita Bennis me. “We koken voor mensen die honger hebben, Belgen, moslims, wie dan ook.”

Wie honger heeft, kan tijdens de ramadan natuurlijk ook altijd in de Grote Moskee terecht. ’s avonds waait de prikkelende geur van amandelen, kokos, pistache en honing uit de keuken van de refter, ’s morgens die van vers gebakken broden. Vooral tijdens de laatste week van de ramadan stroomt het volk toe. “We hebben zelfs een extra tent moeten zetten”, fluistert de nachtwaker aan de ingang me toe. “Maar kom gewoon mee-eten. Dan vertel ik je alles over de nachten van de ramadan.” Even moet ik glimlachen om de zoveelste uiting van gastvrijheid. Oh ja, ik ben er al lang van overtuigd dat de nacht tijdens de ramadan net iets minder donker is dan anders. Maar de lokroep van de imam overtuigt me om me nog een laatste keer onder de vierende moslims te mengen. Omdat het toch allemaal een grote soep van culturen is.

Terwijl de jonge vrouwen overdag gekleed zijn volgens de laatste westerse modetrends, verschijnen ze voor het verbreken van de vasten in kleurrijke traditionele gewaden.

“Door te vasten besef je wat honger is. Je kunt meer respect opbrengen voor de minderbedeelden. Iedere moslim betaalt tijdens de ramadan een bijdrage voor de armen.”