Utrecht Manifest, eind oktober, wordt een ambitieuze tiendaagse over hedendaagse vormgeving. Wij gingen op voorinspectie in de stad van Rietveld, en ontdekten hoe je oude middeleeuwse charme rijmt met gedurfde eigentijdse architectuur.

De ene is specialist in de architectuur, de andere leidt de stad in goede banen en een derde is er de baas van een meubelfabriek : hun favoriete gebouwen in Utrecht.

Info : het volledige programma op www.utrechtmanifest.nl of +31 30 251 21 35.

Het aantal pagina’s dat de stad toegemeten krijgt in een Atlas van hedendaagse wereldarchitectuur doet al vermoeden dat Utrecht een architecturale attractie is. Terwijl België en Luxemburg samen amper vijf bladzijden waard zijn, verzamelt Utrecht er drie op zijn eentje. De verwachtingen zijn dus hooggespannen als we onder het treinstation voor drie dagen een fiets huren. Aan de torpedorem wennend rijden we richting Domtoren, waar we een afspraak hebben met Mascha Van Damme, beleidsmedewerker bij Architectuurcentrum Aorta en architectuurhistoricus. Omdat de weg vooral langs typisch Nederlands betegelde straten en middeleeuwse grachten leidde, vragen we waar die wereldberoemde moderne architectuur dan wel verborgen zit. Haar antwoord is bloednuchter : “In principe is Utrecht helemaal geen moderne stad, hoor. In 47 na Christus stond er hier al een Romeins fort ter versterking van de Rijn, de noordgrens van het Romeinse keizerrijk. En in de Middeleeuwen was Utrecht één van de belangrijkste religieuze centra van Europa en een bloeiende handelsstad.” De restanten daarvan zijn overal te zien : er zijn hier nog steeds meer dan dertig kerken en massa’s kleine steegjes. En hoewel enkel recreatief gebruikt, blijft de Oude Gracht de kloppende levensader. Toen het waterpeil van de Rijn zakte in de dertiende eeuw, werd de gracht gecreëerd en konden de herenhuizen hun kelder doortrekken tot aan het water. Die zogenaamde werfkelders dienden als laad- en losplaats voor de handelsvloten en zijn nu drukbezochte cafés of restaurants.

Oud versus nieuw

Dat er in de binnenstad wel degelijk moderne architectuur is, toont Mascha aan de Pieterskerk. Daar staat sinds 1993 de postmoderne woning van de ondertussen overleden architect Mart Van Schijndel. “Dit huis heeft voor een kentering gezorgd bij de Welstandscommissie, die bouwplannen goed- of afkeurt. Ineens kon en mocht er veel meer in het historische centrum.” Maar niet alle Utrechtenaren bleken daar klaar voor : eveneens in 1993 werd het ontwerp voor een ander project, het Kleinste Huisje, op de hoek van Drift en Kromme Nieuwe-gracht, door de commissie goedgekeurd. Maar de buren hielden de bouw van wat zij omschreven als een ‘stedelijke puzzel’ lang tegen : pas in 2002 konden de eerste bewoners er intrekken.

Dat alvast het stadsbestuur de 21ste eeuw verwelkomt, blijkt uit de keuze voor Enric Miralles en Benedetta Tagliabue voor de renovatie van het stadhuis in 2000. De architecten gingen fors te werk in het voormalige middeleeuwse pand : langs de kant van het Minrebroederplein werd een open ruimte gecreëerd en een nieuwe vleugel gebouwd. Ook de binnenkant is erg levendig, door de uitgebalanceerde mix van historische en nieuwe elementen. En dat evenwicht is terug te vinden in zowat alle gerenoveerde gebouwen in het Museumkwartier : van het Catharijneconvent tot het Universiteitsmuseum en het CentraalMuseum.

Over renoveren wordt flink nagedacht en gediscussieerd in Utrecht, maar over nieuwbouw zo mogelijk nog meer : een 2500 hectare groot gebied ten westen van de stad, de Leidsche Rijn, werd immers uitgekozen om woongelegenheid te creëren voor 80.000 en werkgelegenheid voor 40.000 Nederlanders. Een groot masterplan moest de twee bestaande dorpjes en Romeinse overblijfselen integreren in wat een ‘levendige en kleurrijke woonomgeving’ moet worden. Acht jaar na de eerstesteenlegging is een derde van 30.000 geplande woningen opgeleverd, met projecten van heel wat internationale architecten zoals Krier / Kohl, Bob Van Reeth,Shigeru Ban en Vandkunsten. De volgende tien jaar zal het bouwtempo echter noodgedwongen een pak hoger liggen, want de deadline is 2015. Het resultaat is een opeenvolging van architecturale stijlen die netjes in blokken naast elkaar liggen. Heel leuk om door te fietsen, maar om te wonen ? Want je mag dan wel in een architecturaal pareltje wonen, de buurman heeft precies hetzelfde model en de overbuurvrouw ook. De voornamelijk jonge tweeverdieners die er hun intrek nemen, zitten er niet mee. In Nederland zijn ze op dat vlak dan ook wat gewoon : meer dan zeventig jaar geleden al startte de drooglegging van delen van de toenmalige Zuiderzee om er ineens een volledige provincie, Flevoland, op te bouwen.

Rietveld

Gelukkig staat er in Utrecht ook prachtige one of a kind-nieuwbouw, al moet je daarvoor op de Uithof zijn, de universiteitscampus ten oosten van de stad. Die is op een natuurlijker manier gegroeid dan de Leidsche Rijn : sinds de jaren zestig verhuisden de belangrijkste universiteitsgebouwen naar dit gebied. Na een eerste bouwgolf in de jaren zeventig, met toen erg vooruitstrevende gebouwen als dat van de faculteit tandheelkunde, werd er amper nog gebouwd. Maar in 1997 zette Rem Koolhaas opnieuw de moeilijk te evenaren toon met het Educatorium, een multifunctioneel en karaktervol onderwijsgebouw dat twee andere panden met elkaar moest verbinden. Daarna volgden het Min- naertgebouw en studentenhuis Casa Confetti, het Ronald McDonald Huis, de faculteit economie, de in de prijzen gevallen Basketbar en de pas vorig jaar afgewerkte universiteitsbibliotheek van Wiel Arets. Het is echt niet verwonderlijk dat een koppel jonge Japanners, met de gids in de hand, de weg gevonden heeft naar deze paar vierkante kilometer Utrecht.

En net als we denken dat we het nu wel allemaal gezien hebben, passeren we op de terugweg naar het centrum langs het Rietveld Schröderhuis, door de Unesco omschreven als “een belangrijk icoon in de westerse architectuurgeschiedenis en een meesterwerk van menselijk scheppend vermogen”. Het is het eerste architectonische werk van de Utrechtse ontwerper en architect (zie ook Design voor beginners, p. 139).

Eten & drinken

Te voet, met de fiets of per boot : uitgaan doe je in Utrecht op gelijk welke manier. Bruisen doet het in ieder geval. Daar hebben de talrijke studenten wellicht mee te maken, maar zelfs in de vakantiemaanden is het zoeken naar een vrije plaats op een van de terrassen op, onder of naast de Oude Gracht.

4 Het stadskasteel Oudaen heeft een café, restaurant, een werfterras, een eigen brouwerij en dus ook een eigen bier. Oudegracht 99, +31 30 231 18 64, www.oudaen.nl.

4 Het interieur van het biologische restaurant Deeg werd uitgedacht door ontwerpbureau Strand-NL. Lange Nieuwstraat 71, +31 30 233 11 04, www.restaurantdeeg.nl.

4 Het restaurant van vijfsterrenhotel Karel V is het enige van Utrecht met een Michelin-ster. Er is ook een goedkopere brasserie. Geertebolwerk 1, (ook ingang langs Springweg), +31 30 233 75 55, www.karelv.nl.

4 Lokaal Negen heeft een Vlaamse kaart. In de achterbouw zijn 35 zitplaatsen en heerst een huiselijke sfeer. Trans 7, +31 30 231 13 18,

www.lokaalnegen.nl.

4 De neoclassicistische Winkel Van Sinkel was ooit supermarkt en bankkantoor en is nu ‘cultureel culinair warenhuis’ met café, club, nachtrestaurant en -winkel.

Oudegracht aan de werf 158, +31 30 230 30 30,

www.winkelvansinkel.nl.

De toppers

Burgemeester Annie Brouwer

1. Stadhuis : “Het toont het lef van Utrecht : dit gebouw geeft een fantastische combinatie van historisch en modern gebouw.”

2. Rietveld Schröderhuis : “Het is fascinerend om te zien dat het zo lang geleden al is neergezet, zo strak en pal naast de negentiende-eeuwse huizen. Ook de combinatie van kleuren in het schilderwerk is prachtig.”

3. Casa Confetti, studentenwoningen in de Uithof : “Geinig, modern en gedurfd.”

4. Het kleinste pand van Utrecht : “Het gaat voorbij het benauwde en de middelmatig-heid : een modern pareltje tussen al die historische schoonheden.”

Directeur Harm Scheltens van Meubelfabriek Pastoe

1. Woonhuis van Mart Van Schijndel : “Die kleine ruimte is zo ongelooflijk mooi vormgegeven. Je voelt je onmiddellijk erg op je gemak. De tuin is een onderdeel van de ruimte : binnen is buiten en buiten is binnen.”

2. Tentoonstellingsruimte van Stanley Brouwn in de Leidsche Rijn : “Hoewel het daar niet voor gemaakt is, zou ik er gerust kunnen wonen. Als het in het klein zou bestaan, zou ik het zo op mijn bureau zetten, als sieraad.”

3. Bibliotheek van Wiel Arets : “De zwarte glazen doos is niet alleen van buiten erg mooi, door de met de zon meedraaiende panelen, maar ook binnenin: erg rustgevend.”

Mascha Van Damme van het architectuurcentrum Aorta

1. WOS 8, Warmteoverdrachtstation in de Leidsche Rijn : “Het is een vreemde eend in de wereld van de architectuur. Prachtig om te zien wat je alleen al met de buitenkant van een gebouw kunt doen.”

2. Basket bar, in de Uithof : “Het is een kleine, dappere dodo die een uitgestorven campus leven inblaast en prachtig opgaat in en voortkomt uit de bestaande hoogbouw.”

3. Pieterskerk : “Een robuust duizend jaar oud dikkerdje (wijding 1040), waar een serene rust hangt in het interieur en de crypte.”

Ook niet te missen

De Prins Clausbrug van Ben van Berkel. Het project aan de Mariaplaats, van Bob Van Reeth. Het woonhuis van Robert van den Hout aan de Twijnstraat aan de Werf

Designwinkels

Fervente shoppers zitten goed in Utrecht : rond de Oude Gracht zijn er heel wat winkels en bij het station ligt Hoog Catharijne, een van de grootste winkelcentra van Nederland. In de week zijn de winkels tot 18 uur open, ’s zaterdags tot 17 uur. Donderdag is het koopavond tot 21 uur en elke eerste zondag van de maand kun je winkelen van 12 tot 17 uur.

Een selectie van de mooiste woonwinkels :

4 Hoewel pas sinds april geopend, is Strand-West dé interieurreferentie. Dat komt natuurlijk omdat hij het jonge zusje is van winkel en ontwerpbureau Strand-NL aan de Wittevrouwenstraat. Droog, Moooi, Gewoon, Palau, Esther Van Groeningen, je vindt hier echt alle hippe Nederlandse merken terug. Met zijn drie verdiepingen in het oude stadskasteel Drakenburg is het er erg aangenaam ronddwalen. Oudegracht 114, +31 30 230 43 05.

4 Als we Bebop binnenstappen, worden we bijna omvergelopen door twee klanten met een knalrode Chaise longueC 284 van Artifort in de armen. Met zijn 26 jaar is de winkel een Utrechtse gevestigde waarde voor oud en nieuw designmeubilair. Dat betekent een kast van Richard Hutten naast éé n van Piet Hein Eek, een fauteuil van Gispen naast één van Rietveld of een serie accessoires van jonge onbekende ontwerpers. Oudegracht 187, +31 30 231 13 23, www.bebop.nl.

4 “Strak maar met kleur”, omschrijft Lisette den Older de stijl van Mo. Terwijl ze de winkel in de gaten houdt, zit ze een plan uit te tekenen : aan de zaak is immers ook een ontwerpstudio gekoppeld die interieurinrichting doet. Naast fauteuils van Arketipo vind je er veel glaswerk, servies en accessoires. Oudkerkhof 26, +31 30 230 48 90, www.mo.nl.

4 KarimRashids Kite Chair lokt je binnen in Bij den dom, waar je op heel wat Italiaanse merken stoot als Cappellini, B&B Italia, DePadova en Zanotta. De eigenaars zijn fan van lichtontwerper Ingo Maurer. Oudkerkhof 31, +31 30 233 13 17, www.bijdendom.nl.

4 Emma b. en Keck & Lisa hebben dezelfde eigenaar, maar zijn amper te vergelijken : in Keck & Lisa krijg je een overdosis kleur en snap je meteen wat Nederlanders bedoelen als ze het over ‘leuke spulletjes’ hebben. Zadelstraat 38, +31 30 240 00 00, www.keckenlisa.nl.

4 Emma b. is rustiger : “We concentreren ons nu bijvoorbeeld op zwart en ecru. We zijn hier pas sinds maart, maar we hebben er goed aan gedaan : deze kant van de Oude Gracht is in ontwikkeling”, klinkt het aan de kassa. Onder andere Moooi, Marimekko, Vipp, Gewoon en Rosenthal. Oude Gracht 218, +31 30 234 24 34, www.emma-b.nl.

Utrecht Manifest

Wat ?

4 Tentoonstellingen :

1. Maarten Van Severen

2. Gerrit Rietveld

3. Humberto en Fernando Campana

4. Geplande Dwaasheid ?Architectuur in de Uithof

5. Now & Again : multidisciplinaire tentoonstelling

6. Productenplatform van Stefano Marzano, hoofddesigner van Philips

4 Theorie

1. Expertsmeetings met bedrijven, vormgevers en publiek over de rol van de vormgeving in de maatschappij

2. Workshops

3. Symposium

Wanneer ?

Van 21 tot 30 oktober 2005.

Waar ?

In de hele stad, maar vooral in het Centraal Museum, de Pastoe-fabriek en de Uithof.

Waarom ?

“In onze samenleving waarin consumptie en individueel belang de boventoon voeren, lijken lifestyle, image en winst centraal te staan. Utrecht Manifest gaat op zoek naar alternatieven voor deze houding en wil de maatschappelijk betrokken rol die design kan spelen zichtbaar maken en verder stimuleren.”

Waarom Utrecht ?

“Utrecht heeft gemiddeld de jongste inwoner van Nederland en die is dan ook nog eens het hoogst opgeleid”, benadrukt Ida van Zijl, adjunct-directeur van het Centraal Museum. Projectleider Tim Vermeulen vult aan : “Utrecht is een kruispunt van mensen en hun ideeën. Dat komt niet alleen door de fysieke ligging, maar ook doordat de grootste universiteit van Nederland hier gevestigd is. Reken daarbij nog eens grote waarden als de meubelfabriek Pastoe en ontwerper GerritRietveld en de voedingsbodem is verklaard. Utrecht moet niet de stad van de vormgeving worden, maar het is wel de ideale stad om na te denken over vormgeving : de link in de gaten houden tussen de creatievelingen en de bedrijfswereld. Er wordt hier heel kritisch naar de dingen gekeken : de kwaliteit moet hoog zijn.”

Door Leen Creve / Foto’s Charlie De Keersmaecker