Het meer van Painshill Park trekt alle aandacht. Maar er is meer. Wie het ingenieuze wandelparcours van Charles Hamilton afstapt, ontdekt een tuin vol wondere plekjes.

Tekst en foto’s : Jean-Pierre Gabriel

Engeland telt diverse grote tuinen, monumenten van landschapsarchitectuur, verfraaid met paviljoenen en priëlen die zo uit de oudheid lijken te komen. Stowe, Studley Royal en Stourhead zijn de bekendste. Maar dankzij een intensief reddingsplan, is nu een nieuw pareltje aan deze lijst toegevoegd : Painshill Park in Surrey. Twee eeuwen lang lag deze indrukwekkende tuin er prachtig bij, tot in 1948 het oorspronkelijke domein van 100 hectare in stukken werd verdeeld en aan zijn lot overgelaten. Al bij al viel deze eerste verkaveling nog mee : er werden slechts een paar huizen gebouwd en dan nog ver genoeg van het eigenlijke hart van het domein, het vijf hectare grote meer. Toen in 1981 een tweede, grootschalig verkavelingsplan de tuin bedreigde, besloot de gemeente de rest van het oorspronkelijke domein, zo’n 64 hectare, aan te kopen. Er werd een trust opgericht en de restauratie van de inmiddels vervallen tuin kon beginnen.

Het grootste gedeelte van het park werd in zijn oude glorie hersteld. Wie Painshill goed bekijkt, kan niet anders dan tot de vaststelling komen dat Charles Hamilton (1704-1786), de vader van dit domein, een zeer talentvol man was.

Hamilton leefde in de eeuw waarin de meeste grote romantische Engelse tuinen werden aangelegd. Hij was een Ier, veertiende en jongste kind van de hertog van Abercorn. Hoewel hij van goede afkomst was, in Oxford studeerde en naar Italië reisde om er oude schilderijen en beelden te kopen, waren zijn financiële middelen niet onuitputtelijk. In tegenstelling tot andere tijdgenoten-eigenaars van grote tuinen zoals Hoare in Stourhead of Temple in Stowe beschikte Charles Hamilton niet over grote budgetten om zijn levenswerk te realiseren. In 1773 zat hij zelfs zo diep in de schulden, dat hij zijn eigendom moest verkopen. Hij trok zich terug in Bath, waar hij een stadstuin aanlegde, die men toen als een schoolvoorbeeld in het genre beschouwde.

Hoewel Hamilton geen opleiding in de landschapsarchitectuur genoot, wordt hij door de Oxford Companion of Gardens beschouwd als ?een briljant en fijn ontwerper die illusies kon creëren en heel afwisselende taferelen en atmosferen wist te scheppen. Zijn werk benadert een subtiele balans tussen kunst en natuur, tussen kunstenaar en plantenkenner?. Zijn invloed beperkte zich trouwens niet tot zijn persoonlijke tuinen. Van hem zijn ook de cascade en het grottencomplex in Bowood, de Apollotempel in Stourhead en de aangelegde delen in Holland Park in Londen. Overal waar hij kon, plantte Hamilton inheemse en uitheemse plantensoorten, wat in zijn tijd vooral planten uit Amerika waren. In Painshill staat nog steeds een honderdtal bomen uit de tijd van Hamilton. De grote Libanese ceder, bijvoorbeeld, is voor zover bekend de omvangrijkste in Europa : 10 meter hoog en met een takwerk van 40 meter doorsnee. En de Juniperus virginiana is wellicht het grootste exemplaar in Engeland. Hamilton was een echte levensgenieter : een heraangelegde, steile helling plantte hij vol met wijnstokken. Hij vond dat zijn eigen witte schuimwijn een fijnere smaak had dan de beste champagne die hij ooit had gedronken en pochte graag met het feit dat de hertog van Lévis-Mirepoix, ambassadeur van Lodewijk XV, zíjn brouwsel verkoos boven alle andere wijnen. Die wijnheuvel is een van die merkwaardige elementen die volledig gerestaureerd werden door de Painshill Park Trust. De eerste oogst wordt verwacht in de herfst van volgend jaar.

Hamilton verdeelde zijn tuin heel logisch in tweeën. Het hart wordt gevormd door het meer, dat via een groot rad gevoed wordt met water uit de Mole, en de 40 hectaren pleasure grounds, die heel zorgvuldig werden aangelegd. Daarrond ontstond een landschapspark dat een meer natuurlijk karakter kreeg. Het geniale van Hamilton was dat hij de pleasure grounds ontwierp als een reeks taferelen die je als bij verrassing ontdekt. Daartoe werd een ingenieus wandelparcours aangelegd : zoals een regisseur, scène na scène, een coup de théâtre opbouwt, leidde Hamilton zijn bezoekers via kronkelpaden, hoogteverschillen en plantenschermen naar een apotheose. Daarbij bediende hij zich meesterlijk van perspectief en trompe l’oeil om illusies te scheppen. Het meer werd zo vernuftig getekend dat het groter lijkt dan het is. De truuk is vrij eenvoudig : vermijden dat de bezoeker in één oogopslag het hele wateroppervlak kan zien. Hij plaatste daarom drie kleine eilandjes in het gezichtsveld die, vanwaar je ze ook bekijkt, altijd voor verrassingen zorgen. Niet voor niets wordt Painshill the secret garden genoemd : deze tuin geeft zijn geheimen maar met mondjesmaat prijs.

Painshill is een tuin met wisselende stemmingen : de omgeving van de kluis nodigt uit tot mediteren, terwijl het Romeinse mausoleum, een ruïne, herinneringen aan het verleden oproept en de vergankelijkheid van de dingen benadrukt.

De twintig gebouwtjes die de pleasure grounds sieren, geven uiting aan een eclecticisme, dat geen moeite heeft om Chinese en Turkse taferelen te combineren met gotische constructies en herinneringen aan de Grieks-Romeinse oudheid. De tempel van Bacchus is een kopie van een Romeins origineel. Het twaalfhoekige, gotische paviljoen met sierlijke bogen lokt de wandelaars naar zich toe en beloont hen met een van de mooiste uitzichten op het meer. Adembenemend zijn de exotische ingrediënten : de Turkse tent in felblauw en wit, en de houten brug in een stijl, die de Engelsen Chinese Chippendale noemen.

Meest waanzinnige constructie is echter de grot, die vooral getuigt van Hamiltons zin voor detail en momenteel met veel geduld wordt gerestaureerd. Om haar aanwezigheid in de tuin aannemelijk te maken, werd het eilandje waarop ze werd gebouwd, overdekt met kalktuf die eruit ziet als natuurlijk vulkanisch gesteente. Binnenin zorgen duizenden kleine, kristallen stalactieten voor een feërieke sfeer : het indirecte zonlicht, dat via grote openingen de grot binnendringt en in het wateroppervlak van het meer weerspiegeld wordt, zet de wanden en plafonds in een schitterende gloed.

Van alle priëlen en paviljoenen in Painshill verdween alleen de Turkse tent in 1869. De Park Trust maakt er echter een punt van om de tuin in zijn oorspronkelijke grandeur te herstellen. De Chinese brug werd hersteld ; de Turkse tent gereconstrueerd en opnieuw ingehuldigd in 1995. Het werk aan de grot zal nog enkele jaren in beslag nemen. Toch heeft Painshill al een groot deel van zijn charme teruggekregen. De tuin van Charles Hamilton is voortaan een verplichte halte voor de liefhebbers van grote Engelse landschapstuinen.

Painshill Park, Portsmouth road, Cobham Surrey KT AA 1 JE. Open op zondag of na afspraak. Tel. (00-44) 1932.86.81.13. Fax : (00-44) 1932.86.80.01. De ingang bevindt zich niet ver van het kruispunt van de A3 (Guildford-Londen) met de A245, in de richting van het dorp Cobham.

In Painshill Park kan je het meer moeilijk ontwijken : het werd zo vernuftig getekend dat het groter lijkt dan het is.

De abdijruïne is een van de twintig gebouwtjes die de ‘pleasure grounds’ sieren ; terwijl het eilandje in kalktuf (onderaan) Hamiltons meest waanzinnige constructie, de grot, verbergt.

Duizenden kleine kristallen stalactieten zorgen in de grot voor een feërieke sfeer.

Van alle priëlen en paviljoenen verdween alleen de Turkse tent : volledig gereconstrueerd is ze een van de blikvangers van het park.