Lelijke eendjes worden verstoten. Witte zwanen oogsten bewondering. Ons uiterlijk markeert onze sociale identiteit en beïnvloedt onze kansen in de maatschappij. Hoe is het om onaantrekkelijk te zijn?

De eerste aanblik van iemand die lelijk is, maakt dat je je onbehaaglijk voelt. Een knap gezicht roept positieve gevoelens op. Nochtans zijn opvattingen over lelijk en knap uitermate subjectief. Ze variëren in de tijd, en worden cultureel bepaald. Vrouwen met dikke billen zijn aantrekkelijk in Afrika maar beantwoorden niet aan het schoonheidsideaal in het westen. Oma’s in een nietsverhullende short kunnen in de Verenigde Staten, maar worden weggemoffeld in Zuid-Europa. Ook over wat een mooi gezicht mag worden genoemd, lopen de meningen uiteen. Toch overstijgen bepaalde constanten de grenzen van tijd, ruimte en cultuur. Verschillende studies besluiten wat eigenlijk voor de hand ligt: het ideale aangezicht heeft een perfecte symmetrie. Slechts een paar percent van ’s werelds bevolking voldoet aan dit criterium. Dat zijn de zogenaamd verblindende schoonheden. Met hun prachtig voorkomen raken ze moeiteloos aan de slag. Ongeveer een vierde van alle mensen benadert dit ideaal en krijgt punten die boven het gemiddelde liggen. Hun voorkomen is vaak een visitekaartje dat deuren opent en kansen schept.

Met ogen die iets te ver uit elkaar liggen of met een neus die net een centimeter te breed is, vallen de meesten onder ons in de klasse van de middenmoters. Met een beetje geluk is er toch nog iets dat indruk maakt, maar wedstrijden zullen we niet winnen. Dit geldt voor ongeveer 60% van de mensen. Die hebben een heel gewoon, onopvallend gezicht dat ze eventueel een fractie mooier en interessanter kunnen maken. Door te glimlachen, of met wat make-up en een leuke muts. Een middelmatig voorkomen heeft ook voordelen. Wie niet opvalt, krijgt de mogelijkheid om zijn ware identiteit tot zijn recht te laten komen. De kans dat er een discrepantie ontstaat tussen de echte persoonlijkheid en het sociale etiket dat anderen ons op basis van fysieke kenmerken opkleven, is klein. Middenmoters komen er bijgevolg nog redelijk goed vanaf.

Nog eens 15% van alle mensen zit onder het gemiddelde. Wat die ook proberen, mooi worden ze nooit. Kleine mannen krijgen volgens een Amerikaanse imagoconsultant minder werkaanbiedingen dan lange mannen. Mogen we dan nu al even veronderstellen dat onknappe mensen ook benadeeld worden?

De allerlaatste 2% valt helemaal uit de boot. We kunnen ze eufemistisch als onbevallig omschrijven, maar het komt er eerlijk gezegd op neer dat ze lelijk zijn. Geëxtrapoleerd naar ons land betekent dit ten minste 200.000 mensen. Hoe is het leven met een voorkomen dat opvalt in negatieve zin? Hoe is het om aangestaard te worden?

Voor Christian Pieters, voorzitter van de Zelfhulpgroep voor mensen met wijnvlekken en hemangiomen, is leven met de (af)keurende blikken van de rest van de wereld dagelijkse kost. Al 37 jaar lang.

200.000 mensen? Het zijn er volgens hem veel meer. Hij schat dat ongeveer 600.000 Belgen een afwijkend uiterlijk hebben. Een aangezicht of lichaam dat niet beantwoordt aan wat in onze narcistische maatschappij als normaal, laat staan mooi wordt beschouwd. Zij hebben een gezichtsafwijking zoals een lipspleet of een open verhemelte. Ze hebben een huidafwijking zoals een wijnvlek. Zij hebben een huidziekte zoals psoriasis. Ze hebben lelijke littekens na een ongeval of dragen de sporen van een brand. Ze zijn te dik, te dun, te groot of te klein. Ze worden nagekeken, gewikt en gewogen, en veroordeeld. Want of we het prettig vinden of niet, ons voorkomen lokt een sociale, een maatschappelijke reactie uit. De mens en zijn lichaam zijn niet van elkaar te scheiden. Hoe mooi en integer we vanbinnen ook zijn, de anderen zien altijd eerst onze buitenkant. Wat onze ogen registreren, vertalen onze hersenen naar indrukken en naar gevoel. Wordt de buitenkant de maatstaf, dan sluipen er zonder twijfel fouten in de beoordeling van onze medemensen. We geven elkaar een virtuele identiteit. We kijken bijvoorbeeld anders naar mooie mensen dan naar onaantrekkelijke mensen. Een knap aangezicht vinden we meteen sympathiek. Als het ook nog beweeglijk, open en uitdrukkingsvol is, dan wordt het in verband gebracht met een interessante en hartelijke persoonlijkheid.

Deze verbanden worden alleen maar verondersteld. Ze hoeven daarom niet te bestaan. Mooie mensen tot wie we ons aangetrokken voelen, dichten we gemakkelijk allerlei positieve eigenschappen toe die ze misschien niet eens bezitten: getalenteerd, vriendelijk, intelligent. Tussen deze virtuele identiteit (die anderen ons toeschrijven) en de eigenlijke identiteit (wie we werkelijk zijn) kan een grote tegenstrijdigheid ontstaan. Is het oordeel van anderen uitgesproken positief, dan wordt daar weinig onder geleden. Maar voor de lelijkerds is het omgekeerd. Wat en wie ze werkelijk zijn, is niet in overeenstemming met het negatieve beeld dat de mensen in hun omgeving zich van hen vormen. In die mate dat sommige sociaal-psychologen zelfs spreken over stigmatisering.

Christian Pieters heeft een geschonden gelaat. Een aantal operaties hebben een wijnvlek op het onderste deel van zijn aangezicht verwijderd, maar hij heeft opvallende littekens.

“Ik weet hoe het is om te leven met een belangrijke huidafwijking. Als kind al was ik een bezienswaardigheid. Ik weet wat racisme is, ik weet hoe de blikken van mensen keuren en afkeuren, zonder woorden. Op school, op het werk, steeds opnieuw en overal worden mensen met een voorkomen als het mijne als onsympathiek beschouwd. Studies tonen aan dat mensen met een afwijkend uiterlijk door anderen onverstandig, communicatiearm en mensenschuw worden gevonden. Een negatieve beoordeling die volledig gebeurt op basis van hun voorkomen. Een andere studie toont hoe op een danspartij mensen met huidafwijkingen systematisch ontweken worden. In de kring blijven trappelen zonder uitgenodigd te worden. Zelfs wanneer blijkt dat zij betere dansers zijn, worden zij genegeerd. Ik heb als jongen van zestien ook aan de kuskesdans meegedaan. Zonder succes, maar ik heb het toch geprobeerd. Niet meer dan drie keer, want ik besefte snel dat niemand mij zou komen halen. Ik heb daarom andere kwaliteiten uitgediept, mijn verstand, mijn niveau, mijn charme, de manier waarop ik met mensen communiceer. Ik leerde de aandacht van mijn wijnvlek weg te trekken naar mij, naar de mens die erachter zit. Maar daar heb ik wel vele jaren aan gewerkt.”

Christian Pieters liet zich op zijn dertigste opereren omdat hij te weinig kansen kreeg. Zijn wijnvlek was voor veel mensen een onoverkomelijke handicap. Zijn nieuw gezicht werd zijn toegangskaartje tot de wereld.

“Opeens was ik wel welkom op trouwfeesten. Ik werd zelfs gevraagd om in de jury van de miss België-verkiezingen te zetelen. Mijn littekens vallen op maar ik ben er fier op, ik moffel ze niet weg. In vergelijking met hoe mijn gezicht er vroeger uitzag, betekenen ze niets. De mensen laten mij nu met rust, terwijl ze vroeger van plaats veranderden zodra ze mij in hun vizier kregen. Op de tram, in de bioscoop, in restaurants was er altijd wel iemand die ergens anders ging zitten. Als je lelijk bent, is er tussen jou en de anderen een barrière. De mens geraakt geïrriteerd door wat hij niet graag ziet.

De ruimte, de bewegingsvrijheid die ik kreeg nadat mijn wijnvlek verdwenen was, is onbeschrijflijk. Mijn uiterlijk legde voordien een ongelooflijk beslag op mijn leven. Ieder initiatief werd er tegen afgewogen. Nu ben ik daar letterlijk van bevrijd.”

Charmant en welbespraakt is hij wel. Veel mooie mensen verbleken als ze hun mond opendoen, voor Christian Pieters is dat het moment om indruk te maken. Hij geeft je eigenlijk geen kans om zijn gezicht te bestuderen. Hij vangt de blik van zijn gesprekspartner en houdt die moeiteloos heel lang vast. Zijn levendige, sympathieke ogen trekken alle aandacht. Zijn gezicht is geschonden maar het is warm, open en enthousiast. Door de energie dat het uitstraalt, verdwijnen de littekens geleidelijk helemaal naar de achtergrond. Ik kan me voorstellen dat vrouwen vallen voor deze man.

“Ik ben wat dat betreft niet het minst jaloers op andere mannen. Ik trek ook mooie vrouwen aan. Dat is gemakkelijk te verklaren. Heel veel vrouwen hebben hun buik vol van mooie mannen die ze zelden voor zich alleen kunnen houden. Ik heb een heel knappe vriendin. Zij zegt dat ik haar rust biedt, veiligheid, geestelijke trouw. Dingen die verder gaan dan uiterlijke kenmerken. Ik ben geen concurrent voor haar. Er zijn mannen die mij vragen hoe het komt dat vrouwen zich tot mij aangetrokken voelen. Ik verklap het ze niet. Waarom denk je dat zoveel jonge vrouwen op oudere mannen vallen?

Vrouwen kijken veel minder dan mannen naar het uiterlijk, voor hen telt ook competentie, macht, persoonlijkheid, trouw. Ik ben nog steeds niet mooi, maar wie mij vandaag niet aanvaardt zoals ik ben, heeft zelf een probleem. Er is nu harmonie tussen mijn lichaam en mijn geest. Ik heb veel bewondering voor mensen als Niki Lauda, die met zijn lichaam en aangezicht vol littekens de mode van Hugo Boss showt. Over wie wordt er gesproken? Niet over al die knappe jongens die naast hem lopen. Dat is creatief omgaan met je lichaam. Dat is uitstraling. Mensen zover krijgen dat ze willen krabben aan de persoonlijkheid onder het uiterlijk, dat is het geheim.

Mijn problemen met mijn geschonden uiterlijk heb ik niet opgelost in het kabinet van een psychiater. Die kon mij niet helpen. Ik was immers niet ziek. Maar ik werd wel gediscrimineerd. Ik ging daarom het duel aan met de man in de straat. Met de mens die mij beoordeelt. Ik heb geen problemen meer met mijn uiterlijk. Maar ik ben wel getekend door alles wat er voordien is gebeurd. Ik had vroeger een cockerspaniël met een vlek boven zijn ogen. Iedereen vond dat zo tof staan, terwijl hij als rashond juist een afwijkende kop had. Mijn wijnvlek maakte mij afzichtelijk in de ogen van dezelfde mensen die mijn hond de hemel inprezen. Ooit ging ik diepzeeduiken. Het enthousiasme van mijn metgezellen over al die vreemde vissen was aandoenlijk en wreed tegelijk. Die vissen vol vlekken vonden ze mooi! Het liefst was ik daar beneden onder water gebleven.”

Maar Christian Pieters relativeert ook. “Mensen die schoonheidswedstrijden winnen, fotomodellen en mannequins zijn dikwijls even kwetsbaar als ik met mijn geschonden gezicht. Het is voor hen ook zelden goed genoeg. Ze staan onder grote druk, ze lijden onder de blikken van de anderen. Ze moeten er te allen prijze perfect uitzien. Moet je eens bedenken hoe Goedele Liekens zich voelt. Ex-miss België en seksuologe. Die durft het nog aan om delicate onderwerpen te bespreken.”

Het is waar, schoonheid kan zwaar wegen. Ook Sneeuwwitje, de mooiste van het land, moet heel wat beproevingen doorstaan. Maar ze eindigt toch met haar droomprins in een prachtig kasteel. De zeven duidelijk verliefde maar onooglijke dwergjes maakten als huwelijkspartner geen enkele kans.

Zelfhulpgroep voor mensen met wijnvlekken en hemangiomen, Christian Pieters, Mutsaertstraat 12, 1800 Vilvoorde, Tel. (02) 267.27.95.

Info over andere zelfhulpgroepen: Trefpunt Zelfhulp, Van Evenstraat 2C, 3000 Leuven, Tel. (016) 23.65.07.

Marianne Meire / Foto Benelux Press